پیش‌نویس:دایکندی

دایکندی؛ از ولایات مرکزی و هزاره‌نشین افغانستان.

ولایت دایکندی به‌عنوان یکی از مناطق مهم مرکزی و افغانستان، دارای هویت فرهنگی غنی و تاریخ پرفرازونشیبی است. این منطقهٔ کوهستانی که سرچشمهٔ رود هلمند محسوب می‌شود، با اقتصاد مبتنی بر کشاورزی و دامداری، بادام را به‌عنوان محصول شاخص خود معرفی کرده است. فرهنگ مردم دایکندی در صنایع دستی مانند خامک‌دوزی و گلیم‌بافی، موسیقی محلی و آیین‌های خاص ازدواج تجلی یافته که هم‌اکنون در معرض تغییرات اجتماعی قرار دارد. جمعیت اصلی ولایت دایکندی را مردم هزاره تشکیل می‌دهند که مسلمان و پیرو مذهب شعیه بوده و زبان فارسی را با گویش محلی هزارگی صحبت می‌کنند.

از نظر تاریخی، دایکندی در دوره‌های مختلف تاریخی در تحولات سیاسی افغانستان و مقاومت در برابر استبداد ایفا کرده است. این منطقه با دارابودن زیارتگاه‌های مهم و آثار تاریخی ارزشمند، از غنای فرهنگی و مذهبی برخوردار است. آموزش و تحصیلات عالی در دایکندی متناسب با جمعیت و تقاضای زمانه نیست. زیرساخت‌های ضعیف و انزوای جغرافیایی چالش‌های جدی برای پیشرفت این منطقه ایجاد کرده است.

نام‌گذاری

دایکندی ترکیبی از دو کلمهٔ «دای» و «کندی» است. واژهٔ «دای» به‌معنای سرزمین و «کندی» نیز دارای معانی مختلفی بوده که یکی از آنها «دلاور» است؛ براین اساس پژوهشگران دایکندی را «سرزمین دلاوران» نام‌گذاری کرده‌اند.

همچنین دایکندی منسوب به یکی از دای‌های (سرزمین) بزرگ هزاره در کنار دایزنگی، دایچوپان، دایفولاد و دایمیرداد است که با هم هزارستان قدیم را تشکیل می‌دادند. همچنین دایکندی از شاخه‌های اصلی قوم هزاره شناخته می‌شود که حدود ۳۰ طایفهٔ مختلف را دربرمی‌گیرد. پس از نسل‌کشی هزاره‌ها در دورهٔ امیر عبدالرحمان (۱۲۷۰–۱۲۷۵ش)، بخشی از اراضی دایکندی به قبایل پشتون واگذار شده است.

تاریخچه دایکندی

ولایت دایکندی دارای سابقهٔ تاریخی غنی است که در آثار تاریخی به آن اشاره شده است. برای مثال یکی از رویدادهای مهم تاریخی، ملاقات دولت‌بیگ حاکم دایکندی با شاه عباس صفوی است که منجر به اهدای قرآن نفیسی به این منطقه شد. نادرشاه افشار پس از فتح قندهار (۱۱۵۰ق)، به‌دلیل خودداری مردم دایکندی و دایزنگی از پرداخت مالیات، سپاهی را برای سرکوب مردم این منطقه اعزام کرد. پس از پایان درگیری‌ها، او با جذب تعداد زیادی از جوانان جنگجوی این مناطق به ارتش خود، هم مقاومت محلی را کاهش داد و هم از مهارت‌های رزمی آنان برای فتوحات بعدی بهره برد. محققان این اقدام را نشان‌دهندهٔ اهمیت استراتژیک دایکندی و نقش نظامی مردمان آن در دورهٔ افشاریه می‌دانند.

در عصر قاجار، هیئتی از بزرگان هزاره به ریاست عبدالحمید بهادر (نمایندهٔ سردار حسن دایکندی) به دربار ناصرالدین شاه رفتند که نشان‌دهندهٔ روابط سیاسی این منطقه است. دورهٔ سیاه تاریخی دایکندی به زمان امیر عبدالرحمان (۱۲۷۰–۱۲۷۵ش) مربوط می‌شود که با کشتار هزاره‌ها و الحاق این منطقه به حکومت مرکزی همراه بود. پیش از آن افراد قدرتمند و ثروتمند دایکندی، معروف به میر یا بیگ، ادارهٔ امور سیاسی و اجتماعی دایکندی را به عهده داشتند.

در دورهٔ معاصر، دایکندی شاهد تحولات سیاسی و اداری مهمی بوده است. این منطقه تا ۱۳۳۰ش نمایندهٔ مستقل در شورای ملی نداشت و به‌صورت مشترک با دایزنگی نماینده انتخاب می‌کردند. در ۱۳۴۵ش با اصلاحات اداری ظاهرشاه، دایکندی به‌عنوان ولسوالی مستقل با مرکزیت خدیر تأسیس شد. پس از کودتای کمونیستی ۱۳۵۷ش و تشکیل شورای اتفاق اسلامی در بامیان، این منطقه نیز تحت ادارهٔ این سازمان سیاسی و نظامی قرار گرفت. اما در سال‌های بعد اختلافات میان گروه‌های مجاهدین موجب درگیری‌های داخلی شد. در تابستان ۱۳۷۸ش، دایکندی مانند دیگر مناطق هزاره‌نشین پس از ۹ ماه محاصرهٔ اقتصادی به تصرف طالبان درآمد. این تحولات تاریخی نشان‌دهندهٔ موقعیت حساس دایکندی در معادلات سیاسی افغانستان معاصر است، هرچند که اختلافات داخلی همچنان به‌عنوان چالشی اساسی در حکومتداری محلی این منطقه باقی مانده است.

دایکندی در ۱۳۸۲ش با صدور فرمان رسمی از سوی حامد کرزی، رئیس دولت انتقالی اسلامی افغانستان، به‌عنوان سی و چهارمین ولایت کشور به رسمیت شناخته شد. قبل از آن این منطقه بخشی از ولایت تاریخی ارزگان بود. این تصمیم تاریخی که با هدف تقویت ساختار اداری و توسعهٔ خدمات عمومی در منطقه گرفته شد، شهر نیلی را به‌عنوان مرکز این ولایت جدید تعیین کرد.

جغرافیا و جمعیت دایکندی

موقعیت جغرافیایی

ولایت دایکندی با مختصات جغرافیایی ۳۳°۵۵′ شمالی و ۶۵°۵۵′ شرقی، در مرکز افغانستان واقع شده و با مساحتی حدود ۱۸٬۰۸۸ کیلومتر مربع (معادل ۲٫۷٪ از مساحت کشور) از شمال و غرب به غور، از شمال‌شرق به بامیان، از شرق به غزنی، از جنوب به ارزگان و از جنوب‌غرب به هلمند محدود می‌شود. این ولایت کوهستانی با مرکزیت شهر نیلی در ارتفاع ۲٬۴۰۰ متری از سطح دریا، دارای ۲٬۸۴۶ قریه بوده که ولسوالی گیزاب به‌عنوان بزرگ‌ترین و ولسوالی نیلی به‌عنوان کوچک‌ترین بخش اداری آن محسوب می‌شود.

ویژگی‌های اقلیمی دایکندی

ولایت دایکندی، یکی از مناطق کوهستانی کشور محسوب می‌شود که حدود ۹۶درصد از مساحت آن را ارتفاعات تشکیل داده است. ویژگی‌های توپوگرافیک این منطقه موجب شده است که راه‌های مواصلاتی آن از شرایط دشواری برخوردار باشد. ساختار جغرافیایی دایکندی به گونه‌ای است که عبور و مرور در آن با چالش‌های متعددی همراه است.

موقعیت کوهستانی دایکندی تأثیر مستقیمی بر الگوهای زندگی، معیشت و فعالیت‌های اقتصادی ساکنان آن داشته است. با وجود چالش‌های ناشی از این وضعیت جغرافیایی، مردم دایکندی توانسته‌اند با شرایط محیطی خود را سازگار کرده و شیوه‌های زندگی خاصی را توسعه دهند که با ویژگی‌های طبیعی منطقه همخوانی دارد. این سازگاری در روش‌های کشاورزی، دامداری و معماری بومی به خوبی قابل مشاهده است.

کوه‌های مهم دایکندی

کوه‌ها در دایکندی نقش مهمی در زندگی مردم دارد. آنها منابع آب، مراتع برای دامداری و مکان‌های تفریحی و همچنین، برخی از کوه‌ها دارای اهمیت تاریخی و مذهبی بوده و زیارتگاه‌های مهمی را در خود جای داده است.

کوه کورد، معروف به کوه سلیمان، از بلندترین کوه‌های این ولایت محسوب می‌شود که بخش وسیعی از جغرافیای ولسوالی کیتی را دربر گرفته و در زندگی مردم نقش مهم دارد. این کوه با چهره‌ای سر به فلک‌کشیده و طبیعتی پربار، همچون دژی استوار، مناطق اطراف را احاطه کرده و مناظر خیره‌کننده‌ای را پدیدآورده است.

از ویژگی‌های بارز این کوه، جاری‌بودن چشمه‌های پرآب از دل صخره‌های آن است که نه‌تنها بر زیبایی‌های طبیعی منطقه افزوده، بلکه منبع حیاتی برای تأمین آب کشاورزی و شرب ساکنان محلی به‌شمار می‌رود. دامنه‌های سرسبز و حاصلخیز کوه کورد، محل سکونت نزدیک به ۱۰ هزار خانوار است که از مواهب طبیعی این منطقه بهره‌مند می‌شوند. این کوه با دارابودن پوشش گیاهی غنی و منابع طبیعی، نقش مهمی در معیشت و اقتصاد مردم محلی دارد و به‌عنوان یکی از نمادهای طبیعی دایکندی شناخته می‌شود.

منابع آبی

- رودخانهٔ هیرمند به‌عنوان شریان اصلی آبی، از میان این ولایت می‌گذرد و نقش حیاتی در تأمین آب کشاورزی و شرب دارد.

- رودخانهٔ نیلی به‌عنوان شاخه فرعی مهم، از مرکز ولایت عبور می‌کند.

- رودخانهٔ لذیر که از مرز دایکندی و بامیان سرچشمه می‌گیرد، پس از گذر از ولسوالی‌های اشترلی و نیلی و آبیاری صدها هکتار از اراضی حاصلخیز مناطق شیخ میران، خوشک، لذیر، شیرو، گیزاب، تمزان و ایژدی، در نهایت به هلمند می‌ریزد.

- رودخانهٔ اورخان به‌عنوان شریان آبی مهم دایکندی، از مرزهای غور سرچشمه گرفته و پس از آبیاری ولسوالی‌های بندر، سنگ‌تخت، خدیر، کیتی و کجران، به ارزگان سرازیر شده و به هلمند می‌پیوندد. این رودخانه با آبیاری مناطق گسترده‌ای همچون درهٔ خودی، شکردره، جلگه‌بر و هزاردرخت، نقش حیاتی در توسعه کشاورزی و سرسبزی نواحی غربی دایکندی ایفا می‌کند، هرچند همچنان نیازمند مدیریت بهینه برای استفاده حداکثری از پتانسیل‌های آن است.

حیات وحش در ولایت دایکندی

ولایت دایکندی زیستگاه گونه‌های متعددی از حیوانات وحشی و پرندگان است که در تعادل طبیعی و زندگی روزمرهٔ مردم محیط نقش اساسی دارد. در میان پستانداران منطقه، حضور گونه‌هایی چون گرگ، پلنگ و آهو قابل توجه است. این حیوانات به‌عنوان بخشی از زنجیرهٔ غذایی طبیعی در حفظ تعادل اکولوژیک منطقه مؤثرند. همچنین، وجود این گونه‌ها نشان‌دهندهٔ سلامت نسبی محیط زیست در این ناحیه است.

تنوع پرندگان در دایکندی نیز چشمگیر است. گونه‌هایی مانند کبک، کبک دری، بلبل و باز از جمله پرندگان بومی این منطقه محسوب می‌شوند. این پرندگان علاوه‌بر نقش اکولوژیک، بخشی از جذابیت‌های طبیعی منطقه را تشکیل می‌دهند. به نظر کارشناسان توسعهٔ پایدار در دایکندی باید با در نظر گرفتن حفظ این ذخایر طبیعی همراه باشد تا نسل‌های آینده نیز بتوانند از این موهبت‌های خدادادی بهره‌مند شوند.

آب‌وهوای دایکندی

آب‌وهوا در بخش‌های مختلف این ولایت متفاوت است. این ولایت، در شمال (سنگ‌تخت و بندر و خدیر) دارای دره‌های عمیق و آب‌وهوای بسیار سرد با تابستان کوتاه و در جنوب (کیتی و کجران) دارای زمین‌های هموار و آب‌وهوای گرم است.

جمعیت‌شناسی دایکندی

تعداد نفوس ولایت دایکندی در ۱۴۰۰ش حدود ۷۲۴ هزار نفر برآورد شده که ۴۸درصد زن و ۵۲درصد مرد است. بیشترین نفوس این ولایت را مردم هزاره تشکیل می‌دهند.

زبان مردم دایکندی

مردم ولایت دایکندی به زبان فارسی دری با گویش هزارگی سخن می‌گویند که از نظر ساختار و واژگان به فارسی معیار نزدیک‌تر بوده و در مقایسه با گویش هزارگی مناطق دیگر مانند غزنی، از خلوص و یکدستی بیشتری برخوردار است. این گویش، ضمن حفظ ویژگی‌های منحصربه‌فرد خود، از اصالت زبانی بالایی برخوردار بوده و به‌عنوان بخشی از هویت فرهنگی مردم این منطقه شناخته می‌شود.

اشعار فولکلور مردم دایکندی که سینه به سینه و نسل به نسل منتقل شده، با وجود گمنامی سرایندگان آنها، چنان با روحیه و زندگی مردم این منطقه عجین شده که به بخشی جدایی‌ناپذیر از هویت فرهنگی بدل شده است. این ابیات ساده اما عمیق، در قالب دو بیتی‌ها و رباعی‌های آهنگین، هنگام کارهای روزمره و مراسم شادی زمزمه می‌شود و حکمت‌های عامیانه، دردها و شادی‌های جمعی را بازتاب می‌دهد. برخی از این اشعار با موسیقی همراه می‌شوند و در مراسم عروسی یا شب‌نشینی‌ها فضایی سرشار از احساس خلق می‌کنند.

با تغییر سبک زندگی و نفوذ فرهنگ‌های جدید، بسیاری از این اشعار فولکلور در معرض نابودی قرار گرفته است. امروزه تنها پیران روستاها این ابیات را به خاطر دارند و نسل جوان به تدریج از این میراث ارزشمند فاصله گرفته است. به نظر کارشناسان ثبت و ضبط این گنجینه‌های شفاهی، نه‌تنها برای حفظ هویت فرهنگی دایکندی ضروری است، بلکه می‌تواند به درک بهتر تاریخ اجتماعی و روحیات مردم این منطقه کمک کند. تلاش‌هایی هرچند محدود برای گردآوری و مکتوب‌کردن این اشعار انجام شده، اما بدون حمایت گسترده، بخش عظیمی از این فرهنگ شفاهی ممکن است برای همیشه به فراموشی سپرده شود. دوبیتی ذیل، نمونه‌ای از اشعار فولکلوریک در میان مردم دایکندی است:

الگو:ب
الگو:ب
الگو:پایان شعر

الگو:پایان نستعلیقبه‌دلیل هم‌جواری با پشتون‌های ارزگان و هلمند، کلمات «زبان پشتو» نیز در گویش مردم دایکندی مشاهده می‌شود.

ساختار اداری دایکندی

ولایت دایکندی قبلاً در قالب چهار ولسوالی بزرگ دایکندی، شهرستان، کجران و گیزاب جزئی از ولایت تاریخی ارزگان بوده که در ۱۳۸۳ش به‌عنوان یک ولایت مستقل معرفی شد. در حال‌حاضر این ولایت ۹ ولسوالی دارد که در ذیل معرفی شده است:

نیلی

ولسوالی و شهر نیلی با جمعیتی حدود ۶۰ هزار نفر، مرکز اداری ولایت دایکندی محسوب می‌شود. این شهر از نظر اقتصادی در وضعیت مطلوبی قرار ندارد و بیشتر شبیه به یک بازار بزرگ روستایی است. معیشت سنتی مردم که مبتنی بر کشاورزی و تولید بادام است به‌دلیل خشکسالی‌های متمادی با چالش مواجه شده و بسیاری از ساکنان به مشاغل شهری مانند دکانداری، صنایع کوچک و اشتغال در نهادهای دولتی روی آورده‌اند.

ساختار شهری نیلی شامل دو ناحیه با ۱۵ تا ۱۶ گذر در هر ناحیه است که طرح تفصیلی آن در انتظار تأیید حکومت مرکزی قرار دارد. حدود ۹۰۰ مرکز تجاری در این شهر فعالند که شامل انواع مغازه‌ها، کارگاه‌ها و مراکز خدماتی می‌شود.

در حوزهٔ آموزش، نیلی میزبان ده نهاد آموزش عالی و نیمه‌عالی بوده که مهم‌ترین آنها دانشگاه دولتی دایکندی و دانشگاه خصوصی ناصر خسرو است. همچنین ده مکتب دولتی و سه مکتب خصوصی به آموزش جوانان مشغولند.

رسانه‌های فعال در نیلی شامل رادیو تلویزیون ملی و سه رادیوی خصوصی است. رسانه‌های چاپی به‌دلیل مشکلات مالی حضور کمرنگی دارند. زنان نیلی در دوران جمهوری اسلامی افغانستان نسبت به دیگر نقاط ولایت حضور پررنگ‌تری در فعالیت‌های اجتماعی و اداری داشتند و در مدیریت برخی نهادهای مدنی نیز نقش آفرینی می‌کردند.

سنگ‌تخت و بندر

ولسوالی سنگ‌تخت و بندر نیز در شمال ولایت واقع شده و با جمعیتی بیش از ۵۹ هزار نفر، از نظر آب‌وهوایی دارای چهار فصل متمایز است. بهار، تابستان و پاییز در این منطقه معتدل بوده، در حالی که زمستان‌های سردی دارد. وجود کوه‌های بلند، چشمه‌های جوشان و رودخانه‌های پرآب، این ولسوالی را به منطقه‌ای مناسب برای کشاورزی و دامپروری تبدیل کرده است. محصولات اصلی این منطقه شامل گندم، جو، ذرت، باقالی، لوبیا، عدس، شلغم و پیاز می‌شود. همچنین معدن بزرگ کچ در این ولسوالی از منابع مهم اقتصادی محسوب می‌شود.

خدیر

ولسوالی خدیر در غرب ولایت دایکندی قرار دارد و جمعیتی حدود ۵۳ هزار نفر را در خود جای داده است. مردم این منطقه به زبان دری با گویش هزارگی صحبت می‌کنند و فرهنگ و آداب و رسوم خاص خود را حفظ کرده‌اند. خدیر از نظر جغرافیایی موقعیت مناسبی داشته و ارتباطات فرهنگی قوی با دیگر مناطق ولایت دارد.

شهرستان

ولسوالی شهرستان که در مرکز ولایت واقع شده، با جمعیتی حدود ۸۰ هزار نفر، پرجمعیت‌ترین ولسوالی دایکندی محسوب می‌شود. شغل اصلی مردم این منطقه باغداری است و بادام از مهم‌ترین محصولات آن به‌شمار می‌رود. شهرستان به‌دلیل موقعیت مرکزی خود، نقش مهمی در ارتباطات بین ولسوالی‌های مختلف دارد.

کجران

ولسوالی کجران در جنوب غرب ولایت قرار گرفته و جمعیتی بیش از ۳۷ هزار نفر دارد. این منطقه با خاک حاصلخیز و آب و هوای مناسب، میزبان انواع درختان میوه از جمله انگور، انار، سیب، توت، انجیر، شفتالو، نارنج، گیلاس، زردآلو و آلبالو است. وجود معادن زمرد، سرب و لعل از دیگر ویژگی‌های مهم این ولسوالی محسوب می‌شود. کجران همچنین دارای سه مکان تاریخی به نام‌های زیارت ماهیگان، شاه الماس و زیارت کاینات است که مورد توجه زائران قرار دارد.

گیتی (کیتی)

ولسوالی گیتی (یا کیتی) در غرب ولایت واقع شده و جمعیتی بیش از ۵۶ هزار نفر را در خود جای داده است. این منطقه با ویژگی‌های جغرافیایی خاص خود، بخشی از تنوع اقلیمی ولایت دایکندی را تشکیل می‌دهد.

میرامور

ولسوالی میرامور در شرق ولایت قرار گرفته و با جمعیتی حدود ۸۶ هزار نفر، پرجمعیت‌ترین ولسوالی دایکندی به‌شمار می‌رود. این منطقه از نظر اداری و جمعیتی اهمیت ویژه‌ای در ولایت دارد.

پاتو

ولسوالی پاتو که در جنوب ولایت واقع شده، یکی از ولسوالی‌های تازه تأسیس دایکندی است و جمعیتی حدود ۴۰ هزار نفر دارد. این منطقه با ویژگی‌های جغرافیایی خاص خود، بخشی از تنوع اقلیمی و فرهنگی ولایت را تشکیل می‌دهد.

اشترلی

ولسوالی اشترلی در شمال ولایت دایکندی قرار گرفته و از مناطق سردسیر این ولایت محسوب می‌شود. این ولسوالی با جمعیتی حدود ۶۱ هزار نفر، در فصل زمستان با بارش برف سنگین مواجه می‌شود که منجر به مسدودشدن راه‌های مواصلاتی آن می‌شود. زندگی در اشترلی تحت تأثیر شرایط آب‌وهوایی سخت قرار دارد و مردم این منطقه با چالش‌های ناشی از انزوای فصلی دست و پنجه نرم می‌کنند.

مردم اشترلی بیشتر به زراعت، مالداری، باغداری و صنایع دستی اشتغال دارند. در مناطق جنوبی این ولسوالی که اقلیم معتدلی دارد، مردم علاوه‌بر کشت گندم، جو، جواری (ذرت) و حبوبات، باغ‌داری نیز می‌کنند. ۷۵درصد اهالی عایدات خود را از طریق زراعت تأمین می‌کنند. مساحت زمین‌های زراعتی کِشت شده در این ولسوالی ۶۶۸۰۰ هکتار است. مساحت زمین‌های آبی مشروب شده از رودخانه ۶۳۰۰ جریب، مساحت زمین‌های آبی مشروب شده از حوض‌ها، سربندها، کاریزها و کانال‌ها ۴۷۵۰۰ هکتار و مساحت زمین‌های لَلمی (دیم) ۱۲۰۰ هکتار است.

پرورش گاو، گوسفند و بز در منطقه عمومیت دارد. سنگ‌های قیمتی در نوشاخ و سفیدسنگ و ذغال‌سنگ در نوبندک کشف شده که به‌صورت ابتدایی در دسترس اهالی قرار دارد. گلیم‌بافی و دست‌دوزی از صنایع دستی اهالی اشترلی است که به بیرون از منطقه صادر می‌شود. ۲درصد از اهالی عایدات خود را از صنایع خانگی تأمین می‌کنند.

سطح سواد در منطقهٔ اشترلی پایین است. ۴۲ کورس سوادآموزی برای زنان در زمان جمهوری اسلامی افغانستان ایجاد شده بود. در اشترلی در مجموع ۳۰ باب مکتب با ۸۳ معلم مرد و ۷۵ معلم زن فعال است. در دوران جمهوری اسلامی افغانستان در این مکاتب ۹۱۹۵ شاگرد، ۵۴۰۷ پسر و ۳۷۸۸ دختر تحصیل می‌کردند. از مکاتب اشترلی ۲۴ باب ابتدایی ذکور، ۲ باب ابتدایی اناث و ۴ باب متوسطه است. فقط ۵ باب مکتب دارای تعمیر (ساختمان) هستند.

اشترلی دارای مساجد و تکیه‌خانه‌های متعددی است که در آنها مراسم دینی و مذهبی برپا می‌شود. همچنین این منطقه دارای دو مدرسهٔ علمیه است؛ مدرسهٔ علمیهٔ المنتظر در ۱۳۵۶ش، به مساحت ۶۰۰ مترمربع توسط امینی و موحدی در منطقهٔ «میانه» احداث شد. این مدرسه در یک طبقه ساخته شده و دارای ۱۲ اتاق است. مدرسهٔ علمیهٔ امام زمان در بغل‌کندو مرکز دینی جدیدی است که ساخت آن از سال ۱۳۹۵ش آغاز و تلاش برای تکمیل آن ادامه دارد.

اقتصاد دایکندی

کشاورزی

ولایت دایکندی به‌طور عمده متکی به اقتصاد کشاورزی است که به‌عنوان منبع اصلی درآمد ساکنان شناخته می‌شود. محصولات اصلی کشاورزی دایکندی شامل گندم، جو، سیب‌زمینی، بادام و لوبیا است، اما این ولایت از نظر تولیدات زراعی در سطح پایینی قرار دارد. چالش‌های عمده این بخش شامل کمبود زمین‌های قابل کشت، بحران آب، حوزه‌های آبی کوچک، ناامنی غذایی و کیفیت نامطلوب خاک بوده که توسعه کشاورزی را با محدودیت‌های جدی روبه‌رو کرده است. این عوامل دست‌به‌دست هم داده‌اند تا دایکندی همچنان یکی از مناطق محروم از نظر اقتصادی باقی بماند.

باغداری

ولایت دایکندی با برخورداری از شرایط اقلیمی مناسب، به یکی از قطب‌های تولید محصولات باغی و دامی در افغانستان تبدیل شده است. بادام به‌عنوان مهم‌ترین محصول صادراتی این منطقه شناخته می‌شود که در پنج‌گونهٔ ممتاز شامل بادام سنگگ، قاغانی، کف‌مل، قلاتی و سطربایی کشت می‌شود. این محصول که به‌طور عمده در ولسوالی شهرستان تولید می‌شود، از کیفیت بالایی برخوردار بوده و در بازارهای داخلی و خارجی تقاضای قابل توجهی دارد.

سایر محصولات باغی شامل چهارمغز/گردو و زردآلو به‌طور عمده در ولسوالی‌های کیتی، کجران و نیلی تولید می‌شوند که به‌دلیل نبود بازارهای فروش مناسب، جهت مصرف محلی استفاده می‌شود.

دامداری

ولایت دایکندی با برخورداری از بیش از ۱۳۱۶۰۰۰ هکتار مراتع طبیعی، از مهم‌ترین مناطق دامپروری در افغانستان محسوب می‌شود. این ولایت همواره به‌عنوان یکی از قطب‌های تولید گوشت قرمز در کشور شناخته شده است. با وجود ظرفیت‌های طبیعی قابل توجه، دامداری در دایکندی در سال‌های اخیر با چالش‌های متعددی مواجه بوده است.

خشکسالی‌های پیاپی، روش‌های سنتی مدیریت دام، ناامنی‌ها و تخریب مراتع، از عوامل اصلی کاهش رونق این بخش محسوب می‌شوند. با این حال، تولیدات دامی این ولایت نه تنها نیازهای داخلی را تأمین می‌کند، بلکه مازاد آن به ولایاتی همچون هرات، کابل و قندهار نیز صادر می‌شود.

صنایع دستی

در ولایت دایکندی، صنایع دستی سنتی به‌عنوان بخشی از هویت فرهنگی منطقه، به‌طور عمده توسط زنان هنرمند حفظ و تولید می‌شود. هنرهای دستی شاخص این منطقه شامل خامک‌دوزی، گلدوزی، قالی‌بافی، گلیم‌بافی و ساخت خورجین می‌باشد که هر کدام نشان‌دهندهٔ ذوق هنری و مهارت زنان دایکندی است. در روش سنتی، پشم گوسفندان محلی ریسیده شده و به گلیم، قالی و نمد تبدیل می‌شود که هم جنبهٔ کاربردی دارد و هم ارزش هنری.

در سال‌های اخیر، تحولی در مواد اولیه این صنایع رخ داده است. با ورود نخ و مواد قالی‌بافی از کابل، شیوه‌های مدرن‌تری در تولید قالی رواج یافته است. این تغییر هرچند باعث تنوع در تولیدات شده، اما چالش‌هایی نیز برای روش‌های سنتی به همراه داشته است.

در کنار این هنرهای رایج، صنعت آهنگری نیز اگرچه به‌صورت محدود، اما همچنان به حیات خود ادامه می‌دهد. آهنگران محلی با مهارتی که نسل به نسل انتقال یافته، ابزارآلات کشاورزی می‌سازند. این صنعت اگرچه از رونق گذشته برخوردار نیست، اما همچنان به‌عنوان بخشی از میراث صنعتی منطقه ارزشمند است. صنایع دستی دایکندی نه تنها منبع درآمدی برای خانواده‌ها محسوب می‌شود، بلکه بیانگر فرهنگ غنی و سبک زندگی مردم این منطقه است.

معادن

بر اساس مطالعات سازمان زمین‌شناسی افغانستان، ولایت دایکندی از ذخایر معدنی قابل توجهی برخوردار بوده که تاکنون ۳۳ منطقهٔ معدنی در آن شناسایی و ثبت شده است. این ذخایر شامل موارد ارزشمندی همچون سرب، روی (جست)، تنگستن، قلع، جیوه (سیماب)، لیتیوم، تانتالیم، نیوبیم، تورمالین، مس، گالن (سنگ سرب)، مرمر، گرانیت، گچ و سنگ آهک است.

وجود این منابع معدنی، ظرفیت قابل توجهی برای توسعه صنعتی و اقتصادی منطقه ایجاد کرده است. با این حال، بهره‌برداری کامل از این پتانسیل‌ها نیازمند سرمایه‌گذاری در بخش اکتشاف، استخراج و فرآوری مواد معدنی بوده و می‌تواند نقش مهمی در ایجاد اشتغال و رشد اقتصادی دایکندی ایفا کند.

تجارت

ولایت دایکندی فاقد ساختار تجاری مدرن بوده و فعالیت‌های اقتصادی به‌طور عمده محدود به فروشگاه‌های کوچک و بقالی‌های محلی است که کالاهای اساسی را از مراکز بزرگتری مانند کابل و غزنی تأمین می‌کنند. سهم قابل توجهی از بازار محلی به کالاهای وارداتی چینی اختصاص دارد، در حالی که محصولات محلی باارزشی مانند بادام مرغوب، چهارمغز/ گردو و محصولات دامی (پوست، پشم و قروت/ کشک) به‌دلیل نبود شبکه‌های توزیع مناسب و زیرساخت‌های بازاریابی، به‌طور عمده به‌صورت سنتی و در مقیاس محدود به فروش می‌رسد. این وضعیت نشان‌دهندهٔ ظرفیت‌های استفاده‌نشده در توسعه اقتصادی منطقه است که با سرمایه‌گذاری در زنجیر ارزش و ایجاد راه‌های مواصلاتی مناسب می‌تواند تحول یابد.

در بخش دامداری نیز محصولاتی نظیر پوست (تر و خشک)، قروت و پشم حیوانات در ولسوالی‌های اشترلی، خدیر و بندر تولید شده و به مناطق همجوار صادر می‌شوند. این محصولات در صنایع دستی محلی مانند تولید گلیم و نمد کاربرد داشته و نقش مهمی در تجارت و اقتصاد معیشتی مردم منطقه دارد.

فرهنگ، هنر و جامعه

وضعیت فرهنگی کنونی

ولایت دایکندی با هویت عمیق شیعی، سبک زندگی خود را بر اساس آموزه‌های دینی و سنت‌های مذهبی شکل داده و در حال‌حاضر مدارس علمیه و حوزه‌های دینی که توسط روحانیون تأسیس شده، نقش محوری در ترویج معارف شیعی و شکل‌دهی به هویت مذهبی منطقه داشته است. حضور پررنگ روحانیت در عرصه‌های اجتماعی و سیاسی، نشانگر نفوذ عمیق آموزه‌های دینی در ساختار جامعه محسوب می‌شود.

پس از دورهٔ سرکوب هزاره‌ها در اواخر قرن نوزدهم میلادی توسط امیر عبدالرحمان، نخستین نسل از طلاب این منطقه با مهاجرت به مشهد و سپس نجف اشرف، مبانی علوم دینی را فراگرفته و پس از بازگشت، به تأسیس مدارس دینی و تربیت شاگردان همت گماشتند. این حرکت زمینه‌ساز تحولی عمیق در حیات دینی و فرهنگی منطقه شد.

با پیروزی انقلاب اسلامی ایران، موج جدیدی از طلاب دایکندی راهی حوزه علمیه قم شدند و با بهره‌گیری از نظام آموزشی نوین، به بومی‌سازی معارف اسلامی در منطقه پرداختند. حضور این روحانیون در متن جامعه، موجب تقویت هویت شیعی و نهادینه‌شدن ارزش‌های اسلامی در سبک زندگی روزمره مردم شد. آنان با تدریس در مدارس دینی، اقامهٔ نماز جماعت، پاسخگویی به شبهات شرعی و راهنمایی مردم در امور شخصی و اجتماعی، نقش واسطه‌ای مؤثر بین سنت‌های اصیل اسلامی و زندگی جدید ایفا کرده‌اند.

این تعامل دوسویه بین مراجع تقلید در قم و نجف با مردم دایکندی، نه تنها بر عمق باورهای دینی افزوده، بلکه در حل مسائل اجتماعی و خانوادگی نیز تأثیرگذار بوده است. کارشناسان حوزه‌های علمیه را کانونی برای حفظ هویت اسلامی-شیعی در این منطقه می‌دانند که پیوند ناگسستنی بین آموزه‌های دینی و سبک زندگی بومی ایجاد کرده‌اند.

رسانه‌ها: ولایت دایکندی با وجود اهمیت فرهنگی و اجتماعی، از نظر دسترسی به رسانه‌ها و نهادهای مدنی با محدودیت‌های جدی رو به رو است. در حال‌حاضر تنها دو رادیوی محلی و یک رادیو تلویزیون ملی در این منطقه فعال هستند که پوشش آنها به‌طور عمده به مرکز ولایت (نیلی) و اطراف آن محدود می‌شود و نشرات آنها نیز به‌صورت مقطعی و نامنظم است.

در حوزهٔ مطبوعات نیز وضعیت مطلوبی وجود ندارد. تاکنون تنها چند نشریهٔ محدود از جمله گاهنامهٔ ندای دایکندی (در دو شماره)، آسمان دایکندی (یک شماره) و هفته‌نامهٔ نسخهٔ خطی‌منتشر شده است.

پوشش محلی: پوشش مردان دایکندی شلوار و پیراهن گشاد و یکرنگ (پیرو و تنبو) و لباس زنان در این ولایت مثل دیگر هزاره‌های افغانستان چادر یا لاچک (شبیه چادر ولی کوچک‌تر از آن) و پیراهن و تنبان در رنگ‌های متفاوت است.

غذاهای محلی: مردم دایکندی مثل سایر هزاره‌های هم‌جوار غذاهای مختلفی می‌پزند مثل قروتی (با دوغ یا شیر)، شیربرنج، کِچِری، لیِتی (گندم، جواری و حلوا)، اِشکِنه، شوربا (مرغ، گوشت تازه، لاندی: گوشت خشک‌شده) و آردبیریو. نان‌های مشهور مردم دایکندی پتیر (فتیر)، تندور (تنوری)، دودی (نان جواری)، نان دیگی، بوسراغ و خمیر است.

بازی‌های محلی: در دایکندی، بازی‌های محلی بخشی جدایی‌ناپذیر از فرهنگ و سبک زندگی مردم را تشکیل می‌دهد. این بازی‌ها که در فصول مختلف سال انجام می‌شوند، شامل تنوع قابل توجهی از سرگرمی‌های سنتی هستند. از جملهٔ این بازی‌ها می‌توان به کمپیرک (باب‌الله)، دیو و پری، لنگی دزخ، گرگ و بره، تنگی کتار، سنگ ملا، تنگی خورجین، خر دراز، قی‌جنگی، دست‌جنگی، چوب زرک، چوب‌بازی و آتن ملی اشاره کرد.

در کنار این بازی‌های سنتی، ورزش‌های مدرن نیز در سال‌های اخیر رواج یافته‌ و بیش از دو هزار ورزشکار در رشته‌های فوتبال، والیبال، شطرنج، دوش، پرورش اندام وورزش‌های رزمی فعالیت دارند. ورزش‌های رزمی شامل کانگفو، موتای، نیوفول کانتک و تکواندو است.

در گذشته، مردم این منطقه برای گذران اوقات فراغت و گرم نگه داشتن فضای جمعی در شب‌های سرد زمستانی، دور هم جمع می‌شدند و به نقل قصه‌های پادشاهی، حمله‌خوانی و شاهنامه‌خوانی می‌پرداختند. این سنت دیرینه که به ساعت‌تیری معروف است، هنوز هم در برخی از روستاهای این ولسوالی حفظ شده و به‌عنوان بخشی از میراث فرهنگی منطقه به حیات خود ادامه می‌دهد.

موسیقی محلی

موسیقی محلی دایکندی بخشی جدایی‌ناپذیر از فرهنگ و سبک زندگی مردم این منطقه محسوب می‌شود. سازهای اصلی این موسیقی شامل دمبوره و غیچک است که این سازها به‌طور عمده در مراسم شادی مانند عروسی‌ها و جشن‌های محلی و نیز در آیین‌های سوگواری به کار می‌روند. نوازندگان محلی با اجرای نغمه‌های خاص، داستان‌ها، حماسه‌ها و احساسات مردم منطقه را به تصویر می‌کشند. موسیقی دایکندی، با حفظ اصالت خود، در انتقال ارزش‌های فرهنگی و اجتماعی نسل‌به‌نسل نقش مهمی ایفا کرده است.

آوازخوانان مشهور دایکندی

سرور سرخوش- از پیشگامان موسیقی در دایکندی که بیشتر به خاطر آهنگ‌های انقلابی و حماسی شناخته می‌شود. وی با نواختن دمبوره نقش مهمی در توسعه موسیقی محلی داشته است. داود سرخوش - معروف به سلطان دمبوره، هنرمندی که در ۱۹۷۰م در دایکندی متولد شد. او پنج آلبوم موسیقی منتشر کرده که مضامین وطنی و مهاجرت را در بر می‌گیرد. آثار او در میان افغانستانی‌های مقیم خارج محبوبیت زیادی دارد.

سید انور آزاد - خواننده‌ای که بیشتر با آهنگ‌های عامه‌پسند شناخته می‌شود. فعالیت هنری خود را در میان مهاجران افغاستان در ایران آغاز کرد و اکنون در استرالیا به کار خود ادامه می‌دهد.

خیرعلی شهرستانی - هنرمند اهل شهرستان دایکندی که در آثار خود به نقد رسم‌ورواج‌های ناپسند اجتماعی می‌پردازد. موسیقی او جنبه‌های فولکلور و انتقادی دارد.

صفدر خیرعلی- نوازندهٔ دمبوره و خوانندهٔ اهل سنگتخت دایکندی که به‌دلیل سبک غیرمتعارف و جسورانه در موسیقی شناخته می‌شد. او در ۱۳۹۱ش در ایران درگذشت.

رووف سرخوش- فرزند سرور سرخوش که در ۱۳۵۱م در بندر دایکندی متولد شد. وی تحصیلات خود را در رشته روزنامه‌نگاری در ترکیه به پایان رساند و همزمان به فعالیت در زمینه موسیقی محلی پرداخت. او سه آلبوم موسیقی منتشر کرده است.

رقص پشپو

زنان و دختران دایکندی با رقص پیشپو، هنر و فرهنگ خود را به نمایش می‌گذارند. این رقص گروهی که ویژهٔ زنان است، بیشتر در مراسم شاد مانند عروسی‌ها اجرا می‌شود و حرکات موزون آن همراه با شعرخوانی محلی، فضایی سرشار از نشاط و همبستگی ایجاد می‌کند. پیشپو که ریشه در سنت‌های مناطق مرکزی هزاره‌جات دارد، نه‌تنها یک سرگرمی، بلکه بیانگر روحیهٔ جمعی و همدلی زنان این دیار است.

ساختار اجتماعی

ساختار اجتماعی دایکندی از یک نظام مبتنی بر ثروت و زمین‌داری، به سمت جامعه‌ای حرکت کرد که در آن دانش دینی و فعالیت‌های مذهبی به یکی از معیارهای مهم منزلت اجتماعی تبدیل شد. این تغییر، تأثیر عمیقی بر تحولات بعدی منطقه گذاشت و زمینه را برای نقش‌آفرینی بیشتر روحانیون در عرصه‌های سیاسی و فرهنگی فراهم کرد.

برای مثال پیش از تهاجم عبدالرحمان ۱۲۷۰ش، ساختار اجتماعی دایکندی بر پایهٔ سلسله مراتب سنتی استوار بود. در رأس این هرم اجتماعی، میرها و بیگ‌ها قرار داشتند که به‌عنوان زمین‌داران بزرگ و افراد صاحب نفوذ، امور اجتماعی و اقتصادی منطقه را مدیریت می‌کردند. سادات نیز به‌دلیل انتساب به خاندان پیامبر اسلام، از جایگاه ویژه‌ای برخوردار بودند و مورد احترام عموم مردم قرار می‌گرفتند. در رده‌های میانی، کشاورزان خرده‌پا و مالداران محلی جای داشتند که اگرچه از ثروت و قدرت محدودی برخوردار بودند، اما در چرخهٔ تولید نقش اساسی ایفا می‌کردند. در پایین‌ترین سطح این نظام، کارگران بی‌زمین و مزدوران (معروف به غریب‌کار) قرار داشتند که به کارهای سخت و خدمات روزمزدی مشغول و از امتیازات اجتماعی کم‌تر برخوردار بودند.

پس از کشتار و سرکوب هزاره‌ها توسط امیر عبدالرحمان، ساختار قدرت سنتی دچار تحول شد. نظام ارباب‌رعیتی تضعیف شد و بسیاری از خان‌ها و زمینداران بزرگ، بخشی از نفوذ خود را از دست دادند. این روند تا دهه‌های ۱۳۴۰ش و ۱۳۵۰ش ادامه یافت. در این دوره، با بازگشت روحانیون تحصیل‌کرده از نجف و ایران و تأسیس مدارس علمیه در هزارستان، جایگاه علما و طلاب در جامعه تقویت شد. این تحول، به تدریج موجب کاهش نفوذ خوانین محلی و افزایش نقش روحانیت شیعه در هدایت اجتماعی و فرهنگی مردم شد.

در دوران حکومت جمهوری اسلامی افغانستان، ساختار اجتماعی دچار تحولات قابل توجهی شد و تحرک اجتماعی افزایش یافت که منجر به حضور تحصیلکردگان در مناصب شهری و حکومتی شد. در این میان، زنان نیز فرصت‌های بیشتری برای مشارکت سیاسی و اجتماعی پیدا کردند، به‌طوری که معصومه مردای و رشیده شهیدی به ترتیب به‌عنوان والی دایکندی منصوب شدند. با این حال، این دستاوردها در جامعه‌ای با ساختار مردسالار و نفوذ گروه‌های افراطی با چالش‌های جدی مواجه بوده است. گزارش‌ها حاکی از تهدیدات مستمر علیه والیان زن دایکندی از سوی گروه‌های تندرو و فشار برای برکناری آنها بود.

ازدواج و تشکیل خانواده

در ولایت دایکندی، مراسم ازدواج مجموعه‌ای پیچیده از آیین‌ها و باورهای سنتی را در بر می‌گیرد که طی نسل‌ها حفظ شده‌اند. این سنت‌ها که ریشه در فرهنگ هزارگی دارد، هم‌اکنون در معرض تغییرات تدریجی قرار گرفته است.

خاستگاری

فرایند ازدواج با مرحلهٔ خواستگاری آغاز می‌شود که در آن مادر پسر نقش محوری دارد. پس از توافق اولیه، هیئتی متشکل از ریش‌سفیدان خانوادهٔ پسر به همراه کدخدای محل برای مذاکرهٔ رسمی به خانهٔ دختر می‌روند. در این دیدار، جزئیات شیربها و دیگر تعهدات مالی مشخص می‌شود. بر اساس رسم قدیمی، نیمی از شیربها به‌صورت نقدی و نیمی دیگر به‌صورت غیر نقدی پرداخت می‌شود، با این ویژگی که ارزش اجناس به‌طور معمول بالاتر از قیمت واقعی برآورد می‌شود.

نامزدی

مراسم نامزدی که به «خویشی‌گری» معروف است، با ذبح حداقل یک رأس دام و توزیع آرد و روغن در میان اهالی روستا همراه است. در این مرحله، به‌طور معمول یک روحانی یا ریش‌سفید محل، به‌طور رسمی پیوند نامزدی را اعلام می‌کند. سنت‌های محلی سن مناسب ازدواج را برای پسران ۱۵ سال به بالا و برای دختران ۱۳ سال به بالا تعیین کرده است.

پیرو لچک

حدود یک ماه پس از نامزدی، مراسم «پیرو لچک» یا «پایوازی» برگزار می‌شود که در آن خانوادهٔ داماد موظف به تهیه تعداد قابل توجهی لباس (حداقل ۱۵ دست برای خانواده عروس و ۵ دست برای خود عروس) به همراه لوازم آرایشی و جهیزیه است. این رسم که در گذشته محدودتر بود، امروزه به‌دلیل رقابت‌های اجتماعی به مراسمی پرهزینه تبدیل شده است.

عروسی

مراسم عروسی که به‌طور معمول چند روز طول می‌کشد با مشارکت گستردهٔ جامعه محلی همراه است. زنان متخصص در پخت نان‌های محلی، مسئولیت تهیهٔ غذا برای مهمانان را بر عهده می‌گیرند، در حالی که مردان به ذبح دام‌ها و پخت شوربا مشغول می‌شوند. باورهای محلی در این مرحله جالب توجه است؛ خانوادهٔ داماد به سرعت روده‌های دام ذبح‌شده را تصاحب می‌کنند تا از «گره‌زدن» آن توسط دیگران جلوگیری کنند، چرا که معتقدند این کار ممکن است باعث ناتوانی جنسی داماد شود.

مراسم حنابندان در شب عروسی با تشریفات خاصی انجام می‌شود. داماد ملزم به پرداخت مبلغی بین ۱۵۰۰ تا ۲۰۰۰ افغانی به زنانی است که حنا را آماده کرده‌اند. روز بعد، کاروان عروس به سمت خانهٔ داماد حرکت می‌کند که در گذشته با اسب و امروزه با خودرو انجام می‌شود. در این مسیر، برخی باورهای عامیانه مانند «پا گذاشتن عروس و داماد روی پای یکدیگر» برای تعیین سروری در زندگی مشترک وجود دارد.

پس از عروسی، دورهٔ «مبارک‌بادی» آغاز می‌شود که ممکن است تا یک ماه ادامه یابد. در این مدت، زنان روستا با آوردن هدایا به دیدار خانواده داماد می‌روند و در مقابل هدایایی مانند آیینه یا شانه دریافت می‌کنند. سپس مرحله «رایی‌خانه» فرا می‌رسد که در آن عروس برای مدتی (۲۰ روز تا یک ماه) به خانه پدری بازمی‌گردد.

ازدواج‌های اجباری و زودهنگام

در بسیاری موارد، دختران در سنین ۱۳–۱۵ سالگی ناگزیر به پذیرش پیوندی می‌شوند که نه از روی خواست که بر اساس تصمیم بزرگان فامیل شکل گرفته است. تحقیقات میدانی نشان می‌دهد حدود ۶۸٪ ازدواج‌ها در برخی مناطق دایکندی زیر سن ۱۸ سالگی صورت می‌گیرد. این نوع ازدواج در قالب دوبیتی‌های محلی و نجواهای زنانه بازتاب یافته است: الگو:آغاز نستعلیق الگو:شعر

الگو:ب

الگو:پایان شعر

آیین عزاداری

مراسم محرم: در دایکندی، مراسم عزاداری محرم با آیین‌های خاصی همراه است که ریشه در باورهای عمیق مذهبی و سنت‌های محلی دارد. با شروع ماه محرم، علم عزاداری از حسینیه به خانهٔ یکی از بزرگان منتقل می‌شود و با آیین قربانی و آغشته‌کردن علم به خون حیوان، رسم سوگواری آغاز می‌شود. مردان به‌صورت دایره‌وار و با حرکات هماهنگ به سینه‌زنی می‌پردازند، در حالی که زنان در بخش مخصوص خود در حسینیه حاضر می‌شوند. این مراسم با نوحه‌خوانی و روضه‌خوانی به سبک محلی ادامه می‌یابد و در نهایت با دعا به پایان می‌رسد.

مراسم ترحیم: فرهنگ سوگواری برای اموات در دایکندی شامل سلسله مراتبی از آیین‌ها است که از لحظه خاکسپاری آغاز می‌شود. هنگام انتقال جنازه به قبرستان، حاضران با ذکر صلوات خاص، میت را همراهی می‌کنند و با سه بار زمین گذاشتن جنازه، آمادگی نمادین برای ورود به قبر ایجاد می‌شود. پس از تدفین، مراسم «شامی» در روز اول برگزار می‌شود که در آن خانواده متوفی از همسایگان و آشنایان پذیرایی می‌کنند.

در ۳ روز نخست، همسایگان هر صبح پس از نمار بر مزار حاضر شده و قرآن تلاوت می‌کنند. سنت «جمعه‌ای» به‌عنوان مراسم هفتگی در ۳ جمعه متوالی و آیین «چله» در چهلمین روز وفات، از دیگر مراسمی است که با هدف یادبود برگزار می‌شود. این آیین‌ها علاوه‌بر جنبهٔ مذهبی به‌عنوان سازوکاری اجتماعی برای حمایت از بازماندگان و حفظ پیوندهای انسانی عمل می‌کند.

مناسبت‌های ملی و فرهنگی در دایکندی

عید نوروز

در ولایت دایکندی، نوروز به‌عنوان عیدی مهم با پختن حلوای سرخ جشن گرفته می‌شود. این غذای سنتی که از آرد، روغن و سمنک در دیگ چدنی تهیه می‌شود، در گذشته به‌دلیل شرایط سخت آب‌وهوایی و کمبود مواد غذایی، نقش مهمی در تغذیه مردم مناطق مرکزی مانند دایکندی، بامیان و غور داشت.

از دیگر رسوم نوروزی در دایکندی می‌توان به مسابقات ورزشی و کوهنوردی جوانان، خواندن اشعار حماسی مانند حمله حیدری (که در گذشته رواج داشت) و برگزاری محافل کوچک توسط زنان اشاره کرد.

اعیاد مذهبی

در دایکندی، عید فطر با آیین‌های ویژه‌ای همراه است. صبح عید، مردم با لباس‌های نو به مصلی می‌روند و پس از نماز، به دیدار بزرگان و دست‌بوسی می‌پردازند. خانواده‌هایی که عزیزی را از دست داده‌اند، پذیرای تسلیت‌گویان هستند. کودکان با شادی عیدی می‌گیرند و ۳ روز جشن برپا است. شب قبل از عید، زنان حلوا و سمنک پخته و به یاد درگذشتگان نذری می‌دهند.

در عید قربان نیز مراسم قربانی و نذری‌دهی برگزار می‌شود. خانواده‌های داماد برای عروس هدایایی می‌برند و مسابقات محلی برگزار می‌کنند. این آیین‌ها نشان‌دهندهٔ پیوند عمیق مذهب و فرهنگ در زندگی مردم دایکندی است.

جشنواره گل بادام دایکندی

ولایت دایکندی یکی از مناطق مهم کشاورزی در افغانستان محسوب می‌شود که بادام به‌عنوان محصول اصلی آن جایگاه ویژه‌ای دارد. این محصول علاوه‌بر تأمین معیشت مردم، در بازارهای داخلی و خارجی نیز جایگاه مناسبی دارد. در سال‌های اخیر، با توجه به اهمیت اقتصادی و فرهنگی بادام، مراسمی تحت عنوان جشن گل بادام در فصل بهار برگزار می‌شود.

این مراسم همزمان با شکوفه‌دهی درختان بادام سازماندهی می‌شود و شامل برنامه‌های فرهنگی از جمله قرائت مقالات و اشعار در مورد بهار و شکوفه‌های بادام است. این رویداد علاوه‌بر جنبه‌های فرهنگی، به‌عنوان فرصتی برای معرفی ظرفیت‌های کشاورزی منطقه نیز مورد توجه قرار می‌گیرد.

معارف و تحصیلات عالی

۱. معارف (آموزش و پرورش)

ولایت دایکندی با دارابودن حدود ۴۰۰ مکتب آموزشی، از جمله ۹۰ مکتب ابتدایی، ۹۸ مکتب متوسطه و ۲۰۷ لیسه، زیرساخت آموزشی در دوران جمهوری اسلامی افغانستان ایجاد کرده است. از این تعداد، تنها ۱۳۹ مکتب از ساختمان‌های اساسی و پخته برخوردار است در حالی که ۳۵ مکتب در بناهای گلی و ۱۸۷ مکتب دیگر فاقد ساختمان مناسب است.

ولایت دایکندی با وجود محرومیت‌های گستردهٔ آموزشی و کمبود شدید امکانات، در دههٔ ۱۳۹۰ش شاهد ظهور نسلی سختکوش و مقاوم در عرصه تحصیل بوده است. دانش‌آموزان این منطقه با بهره‌گیری از سبک زندگی مبتنی بر پشتکار و مقاومت، موفق به ثبت رکورد بی‌سابقه ۱۰۰ درصد قبولی در آزمون کانکور سراسری ۱۳۹۰ش شد. در این دستاورد در شرایطی محقق شده که مدارس منطقه با کمترین امکانات آموزشی و زیرساخت‌های فرسوده به فعالیت ادامه می‌دادند.

روحیهٔ علمی و انگیزهٔ بالای تحصیلی در میان جوانان دایکندی، نشانگر عمق فرهنگ دانش‌پروری و ارزش‌گذاری به علم‌آموزی در سبک زندگی این جامعه است. با وجود سیاست‌های تبعیض‌آمیز در توزیع امکانات آموزشی و موانع متعدد، اهالی این منطقه همواره آموزش را به‌عنوان راهبردی برای ارتقای کیفیت زندگی و خروج از چرخهٔ محرومیت پیگیری کرده‌اند. اما پس از به حاکمیت رسیدن مجدد طالبان روند کاهشی بوده است. شرکت‌کنندگان کانکور ۱۴۰۳ش به ۹۷۳ نفر (فقط پسران) تقلیل یافته که نسبت به سال ۱۴۰۰ش (۴٬۲۵۲ نفر) ۷۷٪ کاهش نشان می‌دهد.

۲. تحصیلات عالی

الف. دانشگاه‌ها: مراکز تحصیلات عالی متناسب و شرایط جغرافیایی این منطقه رشد نکرده است. تنها دانشگاه دولتی دایکندی در ۱۳۹۳ش در شهر نیلی افتتاح شد. مؤسسه تحصیلات عالی ناصر خسرو دایکندی در ۱۳۸۷ش با تلاش جمعی از استادان دانشگاهی و با حمایت هیئت امنا تأسیس شد. این مرکز آموزشی از بدو تأسیس با اخذ مجوز رسمی، فعالیت خود را با جذب دانشجو در سه رشته کارشناسی جهانگردی، بیمه و مدیریت بازرگانی آغاز نمود. در ۱۳۹۱ش با انتقال به پردیس اصلی در زمینی به مساحت ۳۰ هکتار، توسعه چشمگیری یافت و اولین گروه دانشجویان هنر را پذیرش کرد.

امروزه این مؤسسه دارای امکانات آموزشی و رفاهی گسترده‌ای شامل سالن آمفی‌تئاتر، آتلیه و کارگاه‌های تخصصی (عکاسی، معماری، دوخت و گرافیک)، زمین ورزشی، خوابگاه دانشجویی، سلف سرویس، کتابخانه، پارکینگ و فضای سبز وسیع است. این مرکز با رشد مستمر، نقش مهمی در ارتقای تحصیلات عالی در منطقه دایکندی ایفا می‌کند.

حوزه‌های علمیه: سابقهٔ تأسیس مدارس دینی در دایکندی به دوران پس از تهاجم عبدالرحمان خان بازمی‌گردد، زمانی که حمزه نوری اولین مدرسهٔ علمیه (دینی) را در منطقهٔ سنگ‌تخت بنیان نهاد. در دههٔ ۱۳۵۰ش نیز طلاب مقیم نجف با تأسیس مدرسهٔ توحیدیه در درهٔ خودی ولسوالی خدیر، گام دیگری در توسعهٔ آموزش‌های دینی برداشتند.

حوزه‌های علمیه در ولایت دایکندی به‌رغم محدودیت‌های فراوان، نقش محوری در حفظ و ترویج معارف اسلامی در این منطقه دارد. حدود ۲۰ مدرسه علمیه در این ولایت فعالیت دارند که به‌طور عمده به‌دلیل کمبود حمایت مالی و نبود امکانات کافی، با مشکلات عدیده‌ای مواجه است.

امروزه اگرچه برخی مراجع تقلید و نهادهایی مانند جامعة المصطفی العالمیه با کمک‌های محدود از بخشی از این مدارس حمایت می‌کنند، اما این حمایت‌ها به‌دلیل پراکندگی و اندک‌بودن، پاسخگوی نیازهای اساسی این مراکز نیست. با این حال، همین مدارس با امکانات اندک، کماکان به‌عنوان پایگاه‌های اصلی تربیت نیروهای مذهبی و ترویج معارف اسلامی در منطقه به فعالیت خود ادامه می‌دهند و در شکل‌دهی به سبک زندگی دینی مردم نقش بسزایی ایفا می‌کنند.

اماکن تاریخی و مذهبی ولایت دایکندی

ولایت دایکندی مانند دیگر مناطق افغانستان، از میراث غنی تاریخی و مذهبی برخوردار بوده که هر یک بیانگر بخشی از هویت فرهنگی این منطقه است و پیوند ناگسستنی بین نسل‌های گذشته و حال برقرار ساخته و هویت فرهنگی مردم دایکندی را به نمایش می‌گذارد.

زیارت شاه طوس

زیارت شاه طوس یکی از مکان‌های مذهبی و تاریخی مهم در ولایت دایکندی محسوب می‌شود. این مکان که بر فراز کوه شاه در مرز بین مناطق اجرستان (ولایت غزنی) و میرامور (ولایت دایکندی) واقع شده، از دیرباز مورد توجه مردم منطقه بوده است. بر اساس باورهای محلی، این زیارتگاه منسوب به یکی از نوادگان امام موسی کاظم است. موقعیت جغرافیایی خاص این مکان در ارتفاع زیاد، آن را به زیارتگاه منحصربه‌فرد منطقه تبدیل کرده است. دسترسی به این مکان به‌دلیل ارتفاع زیاد و شرایط جوی خاص، نیازمند طی مسیرهای کوهستانی دشواری است.

ساختار معماری زیارت شامل گنبد و ضریحی است که در طول سال‌ها حفظ شده است. این مکان به‌عنوان یکی از نقاط مهم زیارتی برای ساکنان مناطق اطراف از جمله غزنی، دایکندی، بامیان و وردک شناخته می‌شود. زائران شعیه و سنی از نقاط مختلف برای زیارت و ادای احترام به این مکان مراجعه می‌کنند. زیارت شاه طوس علاوه‌بر اهمیت مذهبی، به‌عنوان بخشی از میراث فرهنگی منطقه محسوب می‌شود و در زندگی اجتماعی و فرهنگی مردم محلی جایگاه ویژه‌ای دارد.

زیارت شاه قصور

در منطقه بردیز علیا واقع شده است. این مزار که به یکی از نوادگان امام موسی کاظم منسوب بوده دارای گنبد و ضریحی با معماری مدرن است. دسترسی آسان به این زیارتگاه، آن را به یکی از مقاصد مهم زائران تبدیل کرده است. مردم محلی از مذاهب مختلف با اعتقادات خاص خود به این مکان مراجعه می‌کنند.

زیارت شاه تراب

در قریه پلاس (منطقهٔ چهارصدخانه) قرار دارد. این مکان با چشمهٔ آب گرم طبیعی خود شناخته می‌شود که خواص درمانی آن مورد توجه زائران است. دو حمام در مجاورت چشمه احداث شده که امکان استفاده از آب گرم را برای زائران فراهم می‌کند. این زیارتگاه در مراسم مذهبی و اجتماعی مردم منطقه نقش فعالی دارد.

در فاصلهٔ ۲۰ کیلومتری این زیارت، بند طبیعی ناهور کدو قرار دارد که در باورهای محلی به حضرت علی نسبت داده می‌شود. این بند با ویژگی‌های منحصربه‌فرد خود از جمله تغییر رنگ آب در برخی سال‌ها، همواره مورد توجه بوده است. تلاش‌های ناموفق برای ساخت سازه‌های نظامی در مجاورت این بند در دوره‌ای از تاریخ، بر تقدس آن در نزد مردم محلی افزوده است.

مزارکوه

در دامنه کوه‌های شرق کیتی واقع شده و مردم معتقدند که آنجا گذرگاه خضر است. در کنار مزارکوه چشمهٔ بزرگی وجود دارد که آب بسیار سفید و زلال آن از درون سنگ‌هایی سفید می‌جوشد. روزهای چهار شنبه آب چشمه به شدت گِل آلود و زیاد می‌شود و مردم از آن برداشت‌های متفاوت دارد.

آثار تاریخی

قلعه کافران: در منطقهٔ تمران تپه‌ای باستانی با آثاری از خشت‌های پخته و بقایای یک قلعهٔ قدیمی دیده می‌شود که گویا روزگاری محل استقرار حاکمان محلی بوده است. همچنین، قلعهٔ کافران در تنگه شالیزار، با وجود فرسایش زمان، هنوز بخش‌هایی از دیوارهایش پابرجا است.

قرآن شاه‌عباس: یکی از گنجینه‌های تاریخی دایکندی، قرآن شاه عباس است که در تمران نزد خانوادهٔ غلام‌بیگ نگهداری می‌شود. این قرآن با وجود پیشنهادهای خرید، همچنان در اختیار این خانواده باقی مانده است.

قلعهٔ لاش: در کجران قلعهٔ لاش (به‌معنای قلعه بلند) و توپ رئیس (تل بزرگی در شنیه کیسو) از دیگر آثار تاریخی است که قدمت و اهمیت نظامی این منطقه را در گذشته نشان می‌دهد. کشف مهره‌ها، کوزه‌های سفالی و آثار دیگر در این محوطه‌ها، گواهی بر تاریخ کهن دایکندی است.

سنگ‌نگاره‌های اسرارآمیز: در ولایت دایکندی، یکی از کشفیات مهم باستان‌شناسی، سنگ‌نگاره‌های پیشاتاریخی (پتروگلیف) است که بر روی سنگ‌های سیاه و صاف منطقه حکاکی شده است. این نقوش کهن که به دوران پیش از تاریخ افغانستان تعلق دارد، شامل طرح‌های متنوعی از حیوانات (بزکوهی، پلنگ و عقاب)، انسان‌ها و نمادهای هندسی می‌شوند. جزئیات دقیق این تصاویر، به‌ویژه در نمایش حیوانات، نشان‌دهندهٔ مهارت هنرمندان عصر سنگ و ارتباط این آثار با جامعه‌ای شکارچی-گردآورنده است.

قعله‌های تاریخی چهار برج: قلعه‌های چهاربرج دایکندی به‌عنوان نمادی از معماری بومی و تاریخی این منطقه شناخته می‌شوند که تلفیقی از کاربرد دفاعی و زیبایی‌شناسی را در خود جای داده است. این بناها که به‌طور عمده در مرکز و مناطق مختلف ولایت پراکنده است، با دیوارهای بلند و برج‌های چهارگانه، نشان‌دهندهٔ سبک زندگی مبتنی بر امنیت و منزلت اجتماعی در گذشته بوده است. ساختار مربع‌شکل و مصالح به‌کاررفته در آنها، از مهارت بالای معماران محلی در بهره‌گیری از منابع طبیعی حکایت دارد.

نقش‌دایکندی در مقاومت علیه استبداد و اشغال

ولایت دایکندی به‌عنوان بخشی مهم از جغرافیای تاریخی و سیاسی افغانستان، در شکل‌گیری مقاومت علیه استبدادهای داخلی نقش قابل توجهی ایفا کرده است. برای مثال قیام ابراهیم خان گاوسوار در برابر استبداد حکومت مرکزی، نمونه‌ای از روحیهٔ استقلال‌طلبی و عدالت‌خواهی ساکنان این منطقه است. در دوران معاصر نیز دایکندی در جریان مقاومت علیه اشغال خارجی و نظام‌های استبدادی، نقش مهمی در دفاع از هویت ملی و ارزش‌های اسلامی ایفا کرده است.

از جمله این تحولات قیام مردم‌دایکندی در بهار ۱۳۵۸ش علیه حکومت کمونیستی کابل بود که با رهبری روحانیان و فرماندهانی چون محمدحسین صادقی نیلی به آزادسازی مناطق گسترده‌ای از هزارستان انجامید. این حرکت نه تنها کنترل نظامی منطقه را به دست مجاهدین سپرد، بلکه زمینه‌ساز تحولی عمیق در سبک زندگی اجتماعی مردم شد؛ با تشکیل نهادهای خودگردان محلی، بازتعریف هویت مذهبی و قومی و تقویت ساختارهای آموزشی و فرهنگی بر پایهٔ ارزش‌های اسلامی.

زیرساخت و امکانات رفاهی دایکندی

راه‌های مواصلاتی

ولایت دایکندی با مشکلات جدی در زمینهٔ راه‌های مواصلاتی مواجه است که بیشتر مناطق آن در هفت ماه از سال به‌دلیل بارش برف، نبود پل‌های مناسب و شرایط صعب‌العبور کوهستانی به‌طور کامل از دسترس خارج می‌شود. در این ولایت تنها ۱۰ کیلومتر سرک (جاده) از مرکز به‌سوی ولسوالی شهرستان آسفالت شده است. عدم دسترسی به زیرساخت‌های حمل و نقل مدرن، چالش‌های جدی در زمینه ارتباطات، تجارت و ارائه خدمات ضروری به ساکنان ایجاد کرده است. این انزوای جغرافیایی تأثیر مستقیمی بر توسعهٔ اقتصادی و اجتماعی و سبک زندگی مردم منطقه داشته و آنها را از چرخه اصلی اقتصاد کشور دور نگه داشته است.

ولایت دایکندی به‌طور عمده از طریق سه راه اصلی و غیر آسفالت‌نشده به سایر نقاط کشور وصل می‌شود:

شاهراه دایکندی-کابل: مسیر اصلی ارتباطی ولایت دایکندی با پایتخت است که از بامیان و میدان وردک عبور می‌کند. این راه ۴۸۰ کیلومتری با گذر از مناطق کوهستانی، در زمستان‌ها بیشتر به‌دلیل بارش برف مسدود می‌شود. ماشین‌های مسافربری این مسیر را به‌دلیل خامه‌بودن در ۳۰ ساعت طی می‌کنند.

شاهراه دایکندی-قندهار: مسیر حیاتی برای انتقال کالاهای اساسی و مواد غذایی به‌شمار می‌رود که از هلمند و ارزگان می‌گذرد. این راه به‌طور عمده خامه بوده و به‌دلیل ناامنی‌های مستمر، تردد در آن با چالش‌های امنیتی همراه است. حملات گروه‌های مسلح به کاروان‌های تجاری از مشکلات اصلی این مسیر محسوب می‌شود.

شاهراه دایکندی-هرات: مسیر ارتباطی با غرب کشور که از ولایت غور عبور می‌کند. این راه به‌دلیل شرایط آب‌وهوایی سخت و بارش برف، در بیشتر فصول سال با محدودیت تردد مواجه است.

فرودگاه

ولایت دایکندی در حال‌حاضر دارای یک میدان هوایی (فرودگاه) شنی در مرکز به‌نام میدان هوایی نیلی بوده که برای هواپیماهای کوچک و هلیکوپتر مناسب است.

مراکز درمانی

ولایت دایکندی با داشتن ۱۴۰ مرکز صحی (سیار و ثابت) و یک شفاخانهٔ ۱۰۰ بستری دولتی، همچنان با چالش‌های جدی در ارائه خدمات بهداشتی مواجه است. بسیاری از ساکنان به‌ویژه در مناطق دورافتاده از نبود امکانات کافی، کمبود پزشک متخصص، کمبود ادویه و تراکم بیمار در مراکز درمانی رنج می‌برند.

شرایط جغرافیایی صعب‌العبور، پراکندگی جمعیت و ضعف اقتصادی موجب شده است که بسیاری از بیماران نتوانند به موقع به مراکز درمانی دسترسی پیدا کنند و برخی مجبور به سفرهای طولانی به کابل یا ولایات همجوار شوند. در حالی که بخش خصوصی نیز در ارائه خدمات درمانی فعال است، نبود زیرساخت‌های دارویی مناسب و کمبود تجهیزات پزشکی همچنان از موانع اصلی ارتقای سطح بهداشت در این منطقه محسوب می‌شود. یک شفاخانهٔ ۲۰ بستر اختصاصی ترک اعتیاد نیز در نیلی ساخته شده است.

مشاهیر دایکندی

دولت بیگ - حاکم قدرتمند دایکندی در عصر شاه عباس صفوی که بر نیمی از هزارستان حکمرانی می‌کرد.

عنایت‌خان هزاره - فرماندار دایکندی در دوران احمدخان ابدالی (۱۱۴۲ش) که مقاومت سرسختانه‌ای در برابر لشکرکشی‌های ابدالی از خود نشان داد.

سردار حسن - حاکم دایکندی (متوفی ۱۲۳۹ش) که روابط نزدیکی با دربار کابل داشت و نقش مهمی در مناسبات سیاسی منطقه ایفا کرد.

میر محمدعظیم بیگ - اولین رهبر قیام کنندگان مردم هزاره در دورهٔ سلطنت عبدالرحمان. وی ابتدا به‌عنوان سردار حکومتی فعالیت می‌کرد، اما پس از مخالفت با سیاست‌های حکومت، رهبری قیام عمومی ۱۸۹۲م را بر عهده گرفت. او پس از نبردهای شدید در اجرستان دستگیر و در کابل اعدام شد.

محمد ابراهیم گاوسوار - رهبر نهضت دهقانی و مبارز ضداستبداد که قیام مردمی علیه مالیات روغن حکومت را رهبری کرد و از بنیانگذاران حزب سری اتحاد برای سرنگونی نظام سلطنتی بود. پس از افشای نقشهٔ کودتا، ۱۴ سال در زندان به سر برد و به نماد مقاومت در برابر ظلم تبدیل شد.

محمدحسن خسروی- فقیه و مدرس حوزه علمیه که تحصیلات حوزوی را در مشهد و نجف گذراند و از شاگردان برجستهٔ آیت‌الله خویی و امام خمینی بود. او در ترویج علوم دینی در دایکندی نقش بسزایی داشت و از حامیان تشکیل حزب وحدت اسلامی و مقاومت غرب کابل بود.

محمد یوسف واعظی- عالم دینی و سیاست‌مدار که در حوزه‌های نجف و قم تحصیل کرد. از اعضای اصلی سازمان نصر و حزب وحدت اسلامی بود و در لویه‌جرگه‌های قانون‌اساسی و اضطراری افغانستان شرکت داشت. وی همچنین عضو شورای علمای شیعه، شورای اخوت اسلامی و وزیر مشاور در دولت حامد کرزی بود.

محمدحسین صادقی نیلی- مجاهد و روحانی که پس از تحصیل در نجف، مدرسهٔ علمیه در نیلی تأسیس کرد. از بنیان‌گذاران گروه پاسداران جهاد اسلامی و فرمانده نیروهای حزب وحدت اسلامی بود. او در جریان مقاومت ضد کمونیستی نقش کلیدی داشت و در نهایت به همراه فرزندش ترور شد.

سرور دانش - روحانی، حقوقدان و سیاست‌مدار، معاون دوم رئیس‌جمهور سابق افغانستان که تحصیلات خود را در سوریه و ایران تکمیل و آثار متعدد علمی در رشتهٔ حقوق تألیف و ترجمه کرده است. وی اولین والی ولایت دایکندی و یک دور وزیر وزارت عدلیه و برای مدتی وزیر تحصیلات عالی در دوران جمهوری اسلامی افغانستان بوده است. دانش از چهره‌های برجستهٔ حزب وحدت اسلامی محسوب می‌شود و فعلاً رهبر حزب عدالت و آزادی افغانستان است.

شکردخت جعفری - دانشمند و مخترع دستگاه دوزسنج پرتودرمانی سرطان که با استفاده از مهره‌های شیشه‌ای ارزان قیمت، دقت درمان سرطان را تا ۵۰درصد افزایش داد. برندهٔ جایزهٔ زنان نوآور بریتانیا در ۲۰۱۶م و پژوهشگر سابق دانشگاه ساری که اختراعش تحولی در روش‌های پرتودرمانی ایجاد کرده است.

منابع

• «آغاز آبگیری بند برق سوختوک دایکندی»، وب‌سایت شفقنا: پایگاه بین‌المللی همکاری‌های خبری شیعه- افغانستان، تاریخ درج مطلب: ۳ دسامبر ۲۰۱۸ م.
• «افتتاح ولسوالی جدید پاتو در دایکندی»، وب‌سایت شفقنا- افغانستان، تاریخ درج مطلب: ۱۵ جولای ۲۰۱۸م.
• «اماکن زیارتی و تاریخی دایکندی»، وب‌سایت پیام دایکندی، تاریخ درج مطلب: ۲۸ آذر ۱۳۹۲ش.
• «اندکی دربارهٔ مؤسسه آموزش عالی ناصرخسرو»، وب‌سایت مؤسسهٔ تحصیلات عالی ناصر خسرو، تاریخ بازدید: ۹ مرداد ۱۴۰۴ش.
• «برخی باشنده‌گان دایکندی از عدم دسترسی به خدمات صحی شکایت دارند»، خبرگزاری پژواک، تاریخ درج مطلب: ۱۴ مارس ۲۰۲۳م.
• «پرواز موفقیت‌آمیز نخستین خلبان زن ولایت دایکندی»، وب‌سایت خبرگزاری فارس- افغانستان، تاریخ درج مطلب: ۹ آذر ۱۳۹۵ش.
• پولادی، حسن، هزاره‌ها، ترجمه:علی عالمی کرمانی، تهران، عرفان، ۱۳۸۷ش.
• «تجارت در دایکندی»، وب‌سایت مجلهٔ فانوس، تاریخ درج مطلب: ۱۷ نوامبر ۲۰۱۴م.
• تقی‌زاده، محمدرضا، «ولایت دایکندی افغانستان کجاست و چه اهمیتی دارد؟»، خبرگزاری صداوسیما، تاریخ درج مطلب: ۳ تیر ۱۴۰۰ش.
• «تهداب تعمیر دانشگاه دایکندی طی محفلی …»، وب‌سایت پایگاه اطلاع‌رسانی ولایت دایکندی، تاریخ درج مطلب: ۴ آبان ۱۳۹۵ش.
• جیلانی عارض، غلام، جغرافیای ولایات افغانستان، پاکستان، پیشاور، اداره کتابخانه‌های سیار اریک، ۱۳۷۹ش.
• «چهره‌ها و شخصیت‌های ولایت دایکندی»، وب‌سایت پایگاه اطلاع‌رسانی ولایت دایکندی، تاریخ درج مطلب: ۲۶ آذر ۱۳۹۸ش.
• «حضور هشت درصدی زنان در رهبری حکومت محلی؛ نخستین ولسوال زن در دایکندی کارش را آغاز کرد»، وب‌سایت روزنامهٔ ۸ صبح، تاریخ درج مطلب: ۱ اردیبهشت ۱۴۰۰ش.
• خانوف، تیمور، «تاریخ ملی هزاره»، مترجم: عزیز طغیان، چاپ اول، ایران، مؤسسهٔ مطبوعاتی اسماعیلیان، ۱۳۷۲ش.
• خاوری، محمد جواد، امثال و حِکم مردم هزاره، مشهد، نشر عرفان، ۱۳۸۰ش.
• «دختری دایکندی: دستگاهی برای کمک به درمان سرطان اختراع و وارد بازارکرد»، پایگاه اطلاع‌رسانی دایکندی، تاریخ درج مطلب: ۸ آذر ۱۳۹۸ش.
• «دایکندی‌شناسی»، پایگاه اطلاع‌رسانی دایکندی، تاریخ درج مطلب: ۲۵ خرداد ۱۳۹۸ش.
• «دایکندی نسبت به مساحت خود دارای بیشترین ساحات علفچر است»، خبرگزاری آوا، تاریخ درج مطلب: ۱ آبان ۱۳۹۸ش.
• دولت‌آبادی، بصیراحمد، شناسنامهٔ افغانستان، قم، مؤلف، ۱۳۸۷ش.
• رهیاب (بلخی)، سیدحسین و امینی، محمد، دانشنامهٔ هزاره، کابل، بنیاد دانشنامهٔ هزاره، ۱۳۹۹ش.
• سادات موسوی، لطیفه، «صنایع دستی زنان دایکندی از خانه به خیابان»، وب‌سایت نیمرخ، تاریخ درج مطلب: ۱۵ بهمن ۱۳۹۹ش.
• سروش، سرور «جشن نوروز نالیج»، وب‌سایت روزنامهٔ ۸ صبح، تاریخ درج مطلب: ۲ فروردین ۱۴۰۰ش.
• «سروی اقتصادی- اجتماعی و دموگرافی دایکندی»، تاریخ تطبیق سروی: مهرماه ۱۳۹۱ش.
• سروی منابع معدنی ولایت دایکندی: ظواهر معدنی دایکندی، وبسایت وزارت معادن و پطرولیم افغانستان، ۲۰ آبان ۱۳۹۸ش.
• «سفر به سنگ تخت و بندر ولسوالی سرسبز ولایت دایکندی + ویدیو»، وب‌سایت آی فیلم۲، تاریخ درج مطلب: ۱۶ حمل ۱۳۹۹ش.
• «سفری به بهشت گمشده در ولایت دایکندی + تصاویر»، وب‌سایت آی فیلم ۲، تاریخ بازدید: ۸ مرداد ۱۴۰۴ش.
• «سنگ تهداب شفاخانهٔ دایکندی گذاشته شد»، وب‌سایت شبکهٔ اطلاع‌رسانی افغانستان، تاریخ درج مطلب: ۴ اردیبهشت ۱۳۹۳ش.
• «سهم مردم دایکندی از هزاران کیلومتر سرک پخته در افغانستان فقط ۱۰ کیلومتر!»، وب‌سایت پایگاه اطلاع‌رسانی ولایت دایکندی، تاریخ درج مطلب: ۳ آبان ۱۳۹۵ش.
• شریعتی، حفیظ‌الله، «آداب و رسوم عمومی مردم هزاره»، وب‌سایت پیام دایکندی، تاریخ درج مطلب: ۳۰ مرداد ۱۳۹۲ش.
• «رشیده شهیدی والی ولایت دایکندی شد»، خبرگزرای شفقنا، تاریخ درج مطلب: ۱۲ فروردین ۱۴۰۰ش.
• طاهری، الیاس، «دایکندی؛ با ۷۰ هزار معتاد و یک شفاخانهٔ ۲۰ بستر ترک اعتیاد»، وب‌سایت روزنامهٔ ۸ صبح، تاریخ درج مطلب: ۱۷ فروردین ۱۴۰۰ش.
• صادقی، رجب‌علی، «دایکندی از روایت تا واقعیت بخش۶–۱۰»، وب‌سایت پیام دایکندی، تاریخ درج مطلب: ۱۷ دی ۱۳۹۱ش.
• ضیایی، محمدرضا، تاریخ حوزه‌های علمیه شیعه در افغانستان، قم، پژوهشگاه المصطفی، ۱۳۹۶ش.
• عارف، سید محمدامین، هزاره‌جات قلب افغانستان، کابل، سعید، ۱۳۹۱ش.
• عارفی، قربان‌علی، «سیر تحولات تاریخی ولایت دایکندی با تأکید بر نقش شیعیان از آغاز تا دوران معاصر»، وب‌سایت افق اندیشه، تاریخ درج مطلب: ۱ آذر ۱۴۰۳ش.
• فروغی، محمد، «آوازخوانان مشهور و نامدار دایکندی»، وب‌سایت دایکندی اسکای، تاریخ درج مطلب: ۲۷ آذر ۱۳۹۲ش.
• فروغی، محمد، «شکایت رسانه‌های ولایت دایکندی از والی این ولایت»، وب‌سایت پیام دایکندی، تاریخ درج مطلب: ۲۴ خرداد ۱۳۹۵ش.
• فروغی، محمد، «فرهنگ و عنعنات مردم دایکندی»، وب‌سایت پیام دایکندی، تاریخ درج مطلب: ۲۴ آذر ۱۳۹۲ش.
• فروغی، محمد، «معلومات اجمالی از مکاتب ولایت دایکندی در سال تعلیمی۱۳۹۳»، وب‌سایت پیام دایکندی، تاریخ درج مطلب: ۳ دی ۱۳۹۳ش.
• «فرهنگ و عنعنات مردم دایکندی»، وب‌سایت پیام دایکندی، تاریخ درج مطلب: ۲۴ آذر ۱۳۹۲ش.
• «قلعه‌های چهار برج دای‌کندی؛ از نمادِ جنگ تا نشانهٔ زیبایی»، وب‌سایت تلویزیون آمو، ۱ آذر ۱۴۰۱ش.
• کاظمی، سید عوض علی، «بررسی لهجهٔ مردم دایکندی»، وب‌سایت فروغی روز بلاگ، تاریخ درج مطلب: ۹ اردیبهشت ۱۳۹۴ش.
• «کاهش چشمگیر داوطلبان آزمون کانکور در ولایت‌های دایکندی و بلخ»، خبرگزاری فرهنگ، تاریخ درج مطلب: ۹ سرطان ۱۴۰۳ش.
• «مدارس علمیه ولایت دایکندی»، وبلاگ کتابخانه دایکندی، تاریخ درج مطلب: ۱۲ بهمن ۱۳۸۵ش.
• محمدی، احمد، «معرفی ولایت دایکندی»، وب‌سایت آتیس، تاریخ درج مطلب: ۳ فروردین ۱۳۹۷ش.
• مددی، علی‌احمد، «عروسی در دایکندی»، وب‌سایت افغانستان نوین، تاریخ درج مطلب: ۱۱ فوریه ۲۰۰۸م.
• «معرفی اجمالی ولایت دایکندی»، پایگاه اطلاع‌رسانی دایکندی، تاریخ درج مطلب: ۱۷ مهر ۱۳۹۵ش.
• «معرفی شهرنیلی در مرکز ولایت دایکندی»، پایگاه اطلاع‌رسانی دایکندی، تاریخ درج مطلب: ۱۸ مهر ۱۳۹۸ش.
• «معرفی ولایت دایکندی افغانستان به روایت تصویر»، وب‌سایت آی فیلم ۲، تاریخ بازدید: ۷ مرداد ۱۴۰۴ش.
• «معرفی ولایت دایکندی»، خبرگزاری پژواک، تاریخ درج مطلب: ۵ می ۲۰۲۱م.
• نبی‌زاده کارگر، محمد عوض، انتوگرافی هزاره‌ها، کابل، مطبعه دولتی، ۱۳۶۵ش.
• نخبگان و محصلین ولایت دایکندی، «دایکندی‌شناسی»، وب‌سایت پایگاه اطلاع‌رسانی ولایت دایکندی، تاریخ درج مطلب: ۲۵ خرداد ۱۳۹۸ش.
• «نگاهی به اماکن متبرکه و تاریخی ولسوالی میرامور -ولایت دایکندی»، پایگاه اطلاع‌رسانی دایکندی، تاریخ درج مطلب: ۲۵ مهر ۱۳۹۵ش.
• «نگاهی به آداب و رسوم بزرگداشت عید سعید فطر در افغانستان»، خبرگزاری آوا، تاریخ درج مطلب: ۵ مرداد ۱۳۹۳ش.
• «نوروز در دایکندی با پختن حلوای سرخ جشن گرفته می‌شود»، خبرگزاری پژواک، تاریخ درج مطلب: ۱۹ مارس ۲۰۱۶ش.
• «وضعیت معارف دایکندی»، پایگاه اطلاع‌رسانی دایکندی، تاریخ درج مطلب: ۱۲ تیر ۱۳۹۸ش.
• «ولایت دایکُندی افغانستان کجاست و چه اهمیتی دارد؟»، خبرگزاری صدا و سیما، تاریخ درج مطلب: ۳ تیر ۱۴۰۰ش.
• «ولایت دایکندی: پیدای پنهان (۱۴)»، وب‌سایت کلکین، تاریخ درج مطلب: ۲۶ اردیبهشت ۱۴۰۱ش.
• «ولایت دایکندی»، شبکهٔ اطلاع‌رسانی افغانستان، تاریخ بازدید: ۷ مرداد ۱۴۰۴ش.
• «ولایت دایکندی در یک نگاه»، وب‌سایت شفقنا: پایگاه بین‌المللی همکاری‌های خبری شیعه- افغانستان، تاریخ درج مطلب: ۲۰ ژوئن ۲۰۱۴م.
• «ولایت دایکندی- نفوس و ولسوالی‌های آن»، وب‌سایت خبرگزاری شاهد، تاریخ درج مطلب: ۱۰ فروردین ۱۴۰۰ش.
• «ولایت دایکندی»، وب‌سایت شبکه اطلاع‌رسانی افغانستان- اطلاعات عمومی، تاریخ بازدید: ۱۰ اسفند ۱۴۰۱ش.
• «ولایت دایکندی»، وب‌سایت ویکی‌سفر، تاریخ بازدید: ۱۰ اسفند ۱۴۰۱ش.
• «یادداشت معاون رئیس‌جمهور از حاشیه‌های سفر به دایکندی و بامیان»، خبرگزاری آوا، تاریخ درج مطلب: ۳۰ تیر ۱۳۹۶ش.
• یزدانی، حسین‌علی (حاج کاظم)، پژوهشی در تاریخ هزاره‌ها، تهران، عرفان، ۱۳۹۰ش.