پیش‌نویس:دایکندی

دایکندی؛ از ولایات مرکزی افغانستان.

ولایت دایکندی به‌عنوان یکی از مناطق مهم مرکزی و هزاره‌نشین افغانستان، دارای هویت فرهنگی غنی و تاریخ پرفرازونشیبی است. این منطقه کوهستانی که سرچشمۀ رود هلمند محسوب می‌شود، با اقتصاد مبتنی بر کشاورزی و دامداری، بادام را به‌عنوان محصول شاخص خود معرفی کرده است. فرهنگ مردم دایکندی در صنایع دستی مانند خامک‌دوزی و گلیم‌بافی، موسیقی محلی و آیین‌های خاص ازدواج تجلی یافته که هم‌اکنون در معرض تغییرات اجتماعی قرار دارد.

از نظر تاریخی، دایکندی در دوره‌های مختلف از صفویه تا معاصر نقش مهمی در تحولات سیاسی افغانستان و مقاومت در برابر استبداد ایفا کرده است. این منطقه با دارا بودن زیارتگاه‌های مهم و آثار تاریخی ارزشمند، از غنای فرهنگی و مذهبی برخوردار است. آموزش و تحصیلات عالی در دایکندی متناسب با جمعیت و تقاضای زمانه نیست. زیرساخت‌های ضعیف و انزوای جغرافیایی چالش‌های جدی برای پیشرفت این منطقه ایجاد کرده‌ است.

سبک زندگی مردم دایکندی ترکیبی از سنت و مدرنیته است که در مراسم نوروز با حلوای سرخ، عزاداری‌های محرم و جشن‌های عروسی با رقص پیشپو نمود می‌یابد. مسائلی مانند ازدواج‌های زودهنگام و محدودیت‌های رسانه‌ای همچنان به‌عنوان چالش‌های اجتماعی این منطقه مطرح است.

نام‌گذاری

دایکندی ترکیبی از دو کلمۀ «دای» و «کندی» است. واژۀ دای به مفهوم سرزمین و کندی نیز دارای معانی مختلفی است که یکی از آنها «دلاور» است؛ براین اساس پژوهشگران دایکندی را سرزمین کندی بای یا سرزمین دلاوران نام‌گذاری کرده‌اند.

دایکندی منسوب به یکی از دای‌های (سرزمین) بزرگ هزاره در کنار دایزنگی، دایچوپان و دایمیرداد است که با هم هزارستان قدیم را تشکیل می‌دادند. همچنین‌دایکندی به‌عنوان یکی از شاخه‌های اصلی قوم هزاره شناخته می‌شود که حدود ۳۰ طایفه مختلف را در بر می‌گیرد. پس از نسل‌کشی هزاره‌ها در دورۀ امیر عبدالرحمان (۱۲۷۰-۱۲۷۵ش)، بخشی از اراضی دایکندی به قبایل پشتون واگذار شده است.

تاریخچه

ولایت دایکندی دارای سابقۀ تاریخی غنی است که نخستین اشاره‌های مکتوب به آن به دورۀ صفویه بازمی‌گردد. یکی از رویدادهای مهم تاریخی، ملاقات دولت‌بیگ حاکم دایکندی با شاه عباس صفوی است که منجر به اهدای قرآن نفیسی به این منطقه شد. نادرشاه افشار پس از فتح قندهار (۱۱۵۰ق)، به‌دلیل خودداری مردم دایکندی و دایزنگی از پرداخت مالیات، سپاهی را برای سرکوب اعزام کرد. پس از پایان درگیری‌ها، او با جذب تعداد زیادی از جوانان جنگجوی این مناطق به ارتش خود، هم مقاومت محلی را کاهش داد و هم از مهارت‌های رزمی آنان برای فتوحات بعدی بهره برد. این اقدام نشان‌دهنده‌ی اهمیت استراتژیک دایکندی و نقش نظامی مردمان آن در دورۀ افشاریه بود.

در عصر قاجار، هیئتی از بزرگان هزاره به ریاست عبدالحمید بهادر (نماینده سردار حسن دایکندی) به دربار ناصرالدین شاه رفتند که نشان‌دهنده روابط سیاسی این منطقه است. دوره سیاه تاریخی دایکندی به زمان عبدالرحمان خان (۱۲۷۰-۱۲۷۵ش) مربوط می‌شود که با کشتار هزاره‌ها و الحاق این منطقه به حکومت مرکزی همراه بود.

در دوره معاصر، دایکندی شاهد تحولات سیاسی و اداری چشمگیری بوده است. این منطقه تا ۱۳۳۰ش نماینده مستقل در شورای ملی نداشت و به صورت مشترک با دای‌زنگی نماینده انتخاب می‌کرد. در ۱۳۴۵ش با اصلاحات اداری ظاهرشاه، دایکندی به‌عنوان ولسوالی مستقل با مرکزیت خدیر تأسیس شد. پس از کودتای کمونیستی ۱۳۵۷ش، مجاهدین به رهبری صادقی نیلی کنترل منطقه را به دست گرفتند، اما در سال‌های بعد اختلافات میان گروه‌های مجاهد موجب درگیری‌های داخلی شد. در تابستان ۱۳۷۸ش، دایکندی مانند دیگر مناطق هزارهنشین پس از ۹ ماه محاصره اقتصادی به تصرف طالبان درآمد. این تحولات تاریخی نشان‌دهندۀ موقعیت حساس و نقش آفرین دایکندی در معادلات سیاسی افغانستان معاصر است، هرچند که اختلافات داخلی همچنان به‌عنوان چالشی اساسی در حکومتداری محلی این منطقه باقی مانده است.

جغرافیا و جمعیت دایکندی

موقعیت جغرافیایی

ولایت دایکندی با مختصات جغرافیایی ۳۳°۵۵′ شمالی و ۶۵°۵۵′ شرقی، در مرکز افغانستان واقع شده و با مساحتی حدود ۱۸٬۰۸۸ کیلومتر مربع (معادل ۲.۷٪ از مساحت کشور) از شمال و غرب به غور، از شمال شرق به بامیان، از شرق به غزنی، از جنوب به اروزگان و از جنوب غرب به هلمند محدود می‌شود. این ولایت کوهستانی با مرکزیت شهر نیلی در ارتفاع ۲٬۲۰۰ متری از سطح دریا، دارای ۲٬۸۴۶ روستا بوده که ولسوالی گیزاب به‌عنوان بزرگترین و ولسوالی نیلی به‌عنوان کوچکترین بخش اداری آن محسوب می‌شوند.

ویژگی‌های اقلیمی دایکندی

ولایت دایکندی، یکی از مناطق کوهستانی کشور محسوب می‌شود که حدود 96 درصد از مساحت آن را ارتفاعات تشکیل داده‌ است. ویژگی‌های توپوگرافیک این منطقه موجب شده است که راه‌های مواصلاتی آن از شرایط دشواری برخوردار باشند. ساختار جغرافیایی دایکندی به گونه‌ای است که عبور و مرور در آن با چالش‌های متعددی همراه است. وجود ارتفاعات بلند و دره‌های عمیق، شبکه ارتباطی این ولایت را تحت تأثیر قرار داده و دسترسی به بسیاری از نقاط آن را به ویژه در فصول سرد سال با محدودیت‌های جدی مواجه می‌سازد.

این شرایط خاص جغرافیایی از یک سو موجب انزوای نسبی منطقه شده و از سوی دیگر، بستری برای شکل‌گیری اکوسیستم‌های ویژه و حفظ سنت‌های بومی شده است. موقعیت کوهستانی دایکندی تأثیر مستقیمی بر الگوهای زندگی، معیشت و فعالیت‌های اقتصادی ساکنان آن داشته است. با وجود چالش‌های ناشی از این وضعیت جغرافیایی، مردم دایکندی توانسته‌اند با شرایط محیطی خود را سازگار نموده و شیوه‌های زندگی خاصی را توسعه دهند که با ویژگی‌های طبیعی منطقه همخوانی دارد. این سازگاری در روش‌های کشاورزی، دامداری و معماری بومی به خوبی قابل مشاهده است.

کوه‌های مهم دایکندی

کوه‌ها در دایکندی نقش مهمی در زندگی مردم دارند. آنها منابع آب، مراتع برای دامداری، و مکان‌های تفریحی و زیارتی را فراهم می‌کنند. همچنین، برخی از کوه‌ها دارای اهمیت تاریخی و مذهبی هستند و زیارتگاه‌های مهمی را در خود جای داده‌اند.

کوه کورد، معروف به کوه سلیمان، از بلندترین و پرعظمت‌ترین کوه‌های این ولایت محسوب می‌شود که بخش وسیعی از جغرافیای ولسوالی کیتی را دربر گرفته و در زندگی مردم نقش مهم دارد. این کوه با چهره‌ای سر به فلک‌کشیده و طبیعتی پربار، همچون دژی استوار، مناطق اطراف را احاطه کرده و مناظر خیره‌کننده‌ای را پدید آورده است.  

از ویژگی‌های بارز این کوه، جاری بودن چشمه‌های پرآب و خروشان از دل صخره‌های آن است که نه‌تنها بر زیبایی‌های طبیعی منطقه افزوده، بلکه منبع حیاتی برای تأمین آب کشاورزی و شرب ساکنان محلی به شمار می‌رود. دامنه‌های سرسبز و حاصلخیز کوه کورد، محل سکونت نزدیک به ۱۰ هزار خانوار است که از مواهب طبیعی این منطقه بهره‌مند می‌شوند. این کوه با دارا بودن پوشش گیاهی غنی و منابع طبیعی، نقش مهمی در معیشت و اقتصاد مردم محلی ایفا می‌کند و به‌عنوان یکی از نمادهای طبیعی دایکندی شناخته می‌شود.

منابع آبی

- رودخانه هیرمند به‌عنوان شریان اصلی آبی، از میان این ولایت می‌گذرد و نقش حیاتی در تأمین آب کشاورزی و شرب دارد.

- رودخانه نیلی به‌عنوان شاخه فرعی مهم، از مرکز ولایت عبور می‌کند.

- رودخانه لذیر که از مرز دایکندی و بامیان سرچشمه می‌گیرد، پس از گذر از ولسوالی‌های اشترلی و نیلی و آبیاری صدها هکتار از اراضی حاصلخیز مناطق شیخ میران، خوشک، لذیر، شیرو، گیزاب، تمزان و ایژدی، در نهایت به هلمند می‌ریزد.

-‌‌ رودخانه اورخان به‌عنوان شریان آبی مهم دایکندی، از مرزهای غور سرچشمه گرفته و پس از آبیاری ولسوالی‌های بندر، سنگ‌تخت، خدیر، کیتی و کجران، به ارزگان سرازیر شده و به هلمند می‌پیوندد. این رودخانه با آبیاری مناطق گسترده‌ای همچون دره خودی، شکردره، جلگه بر و هزاردرخت، نقش حیاتی در توسعه کشاورزی و سرسبزی نواحی غربی دایکندی ایفا می‌کند، هرچند همچنان نیازمند مدیریت بهینه برای استفاده حداکثری از پتانسیل‌های آن است.

این رودخانه‌ها که شریان‌های حیاتی کشاورزی منطقه محسوب می‌شوند، نقش تعیین‌کننده‌ای در زندگی روزمره کشاورزان دارند؛ از آبیاری باغات بادام و مزارع گندم و جو گرفته تا تأمین آب شرب دام‌ها. با این حال، شیوه‌های سنتی آبیاری و نبود سیستم‌های مدرن ذخیره و توزیع آب باعث شده تا بخش قابل توجهی از این منابع ارزشمند هدر رود، در حالی که در فصل‌های خشک، کشاورزان با کمبود آب مواجه می‌شوند. این وضعیت نه‌تنها بر میزان تولیدات کشاورزی تأثیر منفی گذاشته، بلکه سبک زندگی مبتنی بر کشاورزی و دامداری مردم منطقه را نیز با مخاطره مواجه ساخته است. با این وجود، مردم دایکندی با همان روش‌های سنتی و تجربیات گذشتگان خود، به کشت و زرع ادامه می‌دهند و امیدوارند روزی با استفاده از فناوری‌های نوین، بتوانند از این ظرفیت‌های طبیعی به شکل بهینه‌تری بهره‌برداری کنند.

حیات وحش در ولایت دایکندی

ولایت دایکندی با دارا بودن اکوسیستم کوهستانی و‌‌ آب‌وهوای ویژه، از تنوع زیستی قابل توجهی برخوردار است. این منطقه زیستگاه گونه‌های متعددی از حیوانات وحشی و پرندگان است که در تعادل طبیعی و زندگی روزمره مردم محیط نقش اساسی دارد. در میان پستانداران منطقه، حضور گونه‌هایی چون گرگ، پلنگ و آهو قابل توجه است. این حیوانات به‌عنوان بخشی از زنجیره غذایی طبیعی در حفظ تعادل اکولوژیک منطقه مؤثرند. همچنین، وجود این گونه‌ها نشان‌دهندۀ سلامت نسبی محیط زیست در این ناحیه است.

تنوع پرندگان در دایکندی نیز چشمگیر است. گونه‌هایی مانند کبک، کبک دری، بلبل و باز از جمله پرندگان بومی این منطقه محسوب می‌شوند. این پرندگان علاوه بر نقش اکولوژیک، بخشی از جذابیت‌های طبیعی منطقه را تشکیل می‌دهند. به نظر کارشناسان توسعه پایدار در دایکندی باید با در نظر گرفتن حفظ این ذخایر طبیعی همراه باشد تا نسل‌های آینده نیز بتوانند از این موهبت‌های طبیعی بهره‌مند شوند.

آب‌وهوای دایکندی

آب‌وهوا در بخش‌های مختلف این ولایت متفاوت است. این ولایت، در شمال (سنگ‌تخت و بندر و خدیر) دارای دره‌های عمیق و آب‌وهوای بسیار سرد با تابستان کوتاه و در جنوب (کیتی و کجران) دارای زمین‌های هموار و آب‌وهوای گرم است.

جمعیت‌شناسی دایکندی‌

تعداد نفوس ولایت دایکندی 723,980 نفر برآورد شده که 48 درصد زن و 52 درصد مرد هستند. بیشتر نفوس این ولایت از قومیت هزاره هستند.

زبان مردم دایکندی

مردم ولایت دایکندی به زبان فارسی با گویش هزارگی سخن می‌گویند که از نظر ساختار و واژگان به فارسی معیار نزدیک‌تر بوده و در مقایسه با گویش هزارگی مناطق دیگر مانند غزنی، از خلوص و یکدستی بیشتری برخوردار است. این گویش، ضمن حفظ ویژگی‌های منحصربه‌فرد خود، از اصالت زبانی بالایی برخوردار بوده و به‌عنوان بخشی از هویت فرهنگی مردم این منطقه شناخته می‌شود.‌‌‌

این گویش اصیل که بخشی جدایی‌ناپذیر از هویت فرهنگی منطقه محسوب می‌شود، در اشعار فولکلوریک مردم دایکندی به زیباترین شکل تجلی یافته است. این اشعار سینه‌ به‌ سینه منتقل شده، با وجود گمنامی سرایندگانشان، چنان با زندگی روزمره مردم عجین شده‌اند که در مراسم شادی، کارهای روزمره و حتی در سکوت شبانه کوهستان زمزمه می‌شوند.  

اشعار فولکلور مردم دایکندی که سینه‌ به‌ سینه و نسل‌ به‌ نسل منتقل شده‌ است با وجود گمنامی سرایندگانشان، چنان با روحیه و زندگی مردم این منطقه عجین شده‌ که به بخشی جدایی‌ناپذیر از هویت فرهنگی بدل شده است. این ابیات ساده اما عمیق، در قالب دو بیتی‌ها و رباعی‌های آهنگین، هنگام کارهای روزمره، مراسم شادی و حتی در سکوت شبانه‌ی کوهستان زمزمه می‌شوند و حکمت‌های عامیانه، دردها و شادی‌های جمعی را بازتاب می‌دهند.  

این ابیات با زبانی ساده اما تأثیرگذار، رنج‌های پنهان، آرزوهای بربادرفته و امیدهای مردمی را روایت می‌کنند که سال‌ها در سکوت سنگ‌های کوهستان محصور بوده‌اند. برخی از این اشعار با موسیقی همراه می‌شوند و در مراسم عروسی یا شب‌نشینی‌ها فضایی سرشار از احساس خلق می‌کنند.  

با تغییر سبک زندگی و نفوذ فرهنگ‌های جدید، بسیاری از این اشعار فولکلور در معرض نابودی قرار گرفته‌اند. امروزه تنها پیران روستاها این ابیات را به خاطر دارند و نسل جوان به تدریج از این میراث ارزشمند فاصله گرفته‌است. به نظر کارشناسان ثبت و ضبط این گنجینه‌های شفاهی، نه‌تنها برای حفظ هویت فرهنگی دایکندی ضروری است، بلکه می‌تواند به درک بهتر تاریخ اجتماعی و روحیات مردم این منطقه کمک کند. تلاش‌هایی هرچند محدود برای گردآوری و مکتوب کردن این اشعار انجام شده، اما بدون حمایت گسترده، بخش عظیمی از این فرهنگ شفاهی ممکن است برای همیشه به فراموشی سپرده شود. دوبیتی ذیل، نمونه‌ای از اشعار فولکلوریک در میان مردم دایکندی است:

الگو:ب
الگو:ب
الگو:پایان شعر

الگو:پایان نستعلیقبه‌دلیل هم‌جواری با پشتون‌های ارزگان و هلمند، کلمات «زبان پشتو» نیز در گویش مردم دایکندی مشاهده می‌شود.

ساختار اداری دایکندی

ولایت دایکندی قبلا در قالب چهار ولسوالی بزرگ دایکندی، شهرستان، کجران و گیزاب جزئی از ولایت تاریخی ارزگان بوده که در 1383ش به‌عنوان یک ولایت مستقل معرفی شد. در حال‌حاضر این ولایت ۹ ولسوالی دارد که در ذیل معرفی شده است:

نیلی

ولسوالی و شهر نیلی با ارتفاع ۲۴۰۰ متر از سطح دریا و جمعیتی حدود ۶۰ هزار نفر، مرکز اداری ولایت دایکندی محسوب می‌شود. این شهر از نظر اقتصادی در وضعیت مطلوبی قرار ندارد و بیشتر شبیه به یک بازار بزرگ روستایی است. معیشت سنتی مردم که مبتنی بر کشاورزی و تولید بادام بوده، به‌دلیل خشکسالی‌های متمادی با چالش مواجه شده و بسیاری از ساکنان به مشاغل شهری مانند دکانداری، صنایع کوچک و اشتغال در نهادهای دولتی روی آورده‌اند.

ساختار شهری نیلی شامل دو ناحیه با ۱۵ تا ۱۶ گذر در هر ناحیه است که طرح تفصیلی آن در انتظار تأیید حکومت مرکزی قرار دارد. حدود ۹۰۰ مرکز تجاری در این شهر فعالند که شامل انواع مغازه‌ها، کارگاه‌ها و مراکز خدماتی می‌شود.

در حوزه آموزش، نیلی میزبان ده نهاد آموزش عالی و نیمه‌عالی بوده که مهم‌ترین آنها دانشگاه دولتی دایکندی و دانشگاه خصوصی ناصر خسرو است. همچنین ده مکتب دولتی و سه مکتب خصوصی به آموزش جوانان مشغولند.

رسانه‌های فعال در نیلی شامل رادیو تلویزیون ملی و سه رادیوی خصوصی است. رسانه‌های چاپی به‌دلیل مشکلات مالی حضور کمرنگی دارند. زنان نیلی در دوران جمهوری اسلامی افغانستان نسبت به دیگر نقاط ولایت حضور پررنگ‌تری در فعالیت‌های اجتماعی و اداری داشتند و در مدیریت برخی نهادهای مدنی نیز نقش آفرینی می‌کردند.

سنگ‌تخت و بندر

ولسوالی سنگ‌تخت و بندر نیز در شمال ولایت واقع شده و با جمعیتی بیش از ۵۹ هزار نفر، از نظر آب‌و‌هوایی دارای چهار فصل متمایز است. بهار، تابستان و پاییز در این منطقه معتدل بوده، در حالی که زمستان‌های سردی دارد. وجود کوه‌های بلند، چشمه‌های جوشان و رودخانه‌های پرآب، این ولسوالی را به منطقه‌ای مناسب برای کشاورزی و دامپروری تبدیل کرده است. محصولات اصلی این منطقه شامل گندم، جو، ذرت، باقالی، لوبیا، عدس، شلغم و پیاز می‌شود. همچنین معدن بزرگ کچ در این ولسوالی از منابع مهم اقتصادی محسوب می‌شود.

خدیر

ولسوالی خدیر در غرب ولایت دایکندی قرار دارد و جمعیتی حدود ۵۳ هزار نفر را در خود جای داده است. مردم این منطقه به زبان دری با گویش هزارگی صحبت می‌کنند و فرهنگ و آداب و رسوم خاص خود را حفظ کرده‌اند. خدیر از نظر جغرافیایی موقعیت مناسبی داشته و ارتباطات فرهنگی قوی با دیگر مناطق ولایت دارد.

شهرستان

ولسوالی شهرستان که در مرکز ولایت واقع شده، با جمعیتی حدود ۸۰ هزار نفر، پرجمعیت‌ترین ولسوالی دایکندی محسوب می‌شود. شغل اصلی مردم این منطقه باغداری است و بادام از مهم‌ترین محصولات آن به شمار می‌رود. شهرستان به‌دلیل موقعیت مرکزی خود، نقش مهمی در ارتباطات بین ولسوالی‌های مختلف دارد.

کجران

ولسوالی کجران در جنوب غرب ولایت قرار گرفته و جمعیتی بیش از ۳۷ هزار نفر دارد. این منطقه با خاک حاصلخیز و آب و هوای مناسب، میزبان انواع درختان میوه از جمله انگور، انار، سیب، توت، انجیر، شفتالو، نارنج، گیلاس، زردآلو و آلبالو است. وجود معادن زمرد، سرب و لعل از دیگر ویژگی‌های مهم این ولسوالی محسوب می‌شود. کجران همچنین دارای سه مکان تاریخی به نام‌های زیارت ماهیگان، شاه الماس و زیارت کاینات است که مورد توجه زائران قرار دارد.

گیتی (کیتی)

ولسوالی گیتی (یا کیتی) در غرب ولایت واقع شده و جمعیتی بیش از ۵۶ هزار نفر را در خود جای داده است. این منطقه با ویژگی‌های جغرافیایی خاص خود، بخشی از تنوع اقلیمی ولایت دایکندی را تشکیل می‌دهد.

میرامور

ولسوالی میرامور در شرق ولایت قرار گرفته و با جمعیتی حدود ۸۶ هزار نفر، پرجمعیت‌ترین ولسوالی دایکندی به شمار می‌رود. این منطقه از نظر اداری و جمعیتی اهمیت ویژه‌ای در ولایت دارد.

پاتو

ولسوالی پاتو که در جنوب ولایت واقع شده، یکی از ولسوالی‌های تازه تأسیس دایکندی است و جمعیتی حدود ۴۰ هزار نفر دارد. این منطقه با ویژگی‌های جغرافیایی خاص خود، بخشی از تنوع اقلیمی و فرهنگی ولایت را تشکیل می‌دهد.

اشترلی

ولسوالی اشترلی در شمال ولایت دایکندی قرار گرفته و از مناطق سردسیر این ولایت محسوب می‌شود. این ولسوالی با جمعیتی حدود ۶۱ هزار نفر، در فصل زمستان با بارش برف سنگین مواجه می‌شود که منجر به مسدود شدن راه‌های مواصلاتی آن می‌شود. زندگی در اشترلی تحت تأثیر شرایط آب‌وهوایی سخت قرار دارد و مردم این منطقه با چالش‌های ناشی از انزوای فصلی دست و پنجه نرم می‌کنند.

مردم اشترلی بیشتر به زراعت، مالداری، باغداری و صنایع دستی اشتغال دارند. در مناطق جنوبی این ولسوالی که اقلیم معتدلی دارد، مردم علاوه بر کشت گندم، جو، جواری (ذرت) و حبوبات، باغ‌داری نیز می‌کنند. 75 درصد اهالی عایدات‌ خود را از طریق زراعت تأمین می‌کنند. مساحت زمین‌های زراعتی کِشت شده در این ولسوالی 66800 هکتار است. مساحت زمین‌های آبی مشروب شده از رودخانه 6300 جریب، مساحت زمین‌های آبی مشروب شده از حوض‌ها، سربندها، کاریزها و کانال‌ها 47500 هکتار و مساحت زمین‌های لَلمی (دیم) 1200 هکتار است.

پرورش گاو، گوسفند، و بز در منطقه عمومیت دارد. سنگ‌های قیمتی در نوشاخ و سفیدسنگ و ذغال‌سنگ در نوبندک کشف شده که به‌صورت ابتدایی در دسترس اهالی قرار دارد. گلیم‌بافی و دست‌دوزی از صنایع دستی اهالی اشترلی است که به بیرون از منطقه صادر می‌شود. 2 درصد از اهالی عایدات خود را از صنایع‌ خانگی تأمین می‌کنند.

سطح سواد در منطقۀ اشترلی پایین است. 42 کورس سوادآموزی برای زنان وجود دارد. در اشترلی در مجموع 30 باب مکتب با 83 معلم مرد و 75 معلم زن فعال است. در این مکاتب 9195 شاگرد، 5407 پسر و 3788 دختر تحصیل می‌کنند. از مکاتب اشترلی 24 باب ابتدایی ذکور، 2 باب ابتدایی اناث و 4 باب متوسطه است. فقط 5 باب مکتب دارای تعمیر (ساختمان) هستند.

اشترلی دارای مساجد و تکیه‌خانه‌های متعددی است که در آنها مراسم دینی و مذهبی برپا می‌شود. همچنین این منطقه دارای دو مدرسۀ علمیه است؛ مدرسۀ علمیۀ المنتظر در سال 1356ش، به مساحت 600 مترمربع توسط امینی و موحدی در منطقۀ «میانه» احداث شد. این مدرسه در یک طبقه ساخته شده و دارای 12 اتاق است. مدرسۀ علمیۀ امام زمان در بغل‌کندو مرکز دینی جدیدی است که ساخت آن از سال 1395ش آغاز و تلاش برای تکمیل آن ادامه دارد.

اقتصاد دایکندی

کشاورزی

ولایت دایکندی به‌طور عمده متکی به اقتصاد کشاورزی است که به‌عنوان منبع اصلی درآمد ساکنان شناخته می‌شود. محصولات اصلی کشاورزی دایکندی شامل گندم، جو، سیب‌زمینی، بادام و لوبیا است، اما این ولایت از نظر تولیدات زراعی در سطح پایینی قرار دارد. چالش‌های عمده این بخش شامل کمبود زمین‌های قابل کشت، بحران آب، حوزه‌های آبی کوچک، ناامنی غذایی و کیفیت نامطلوب خاک است که توسعه کشاورزی را با محدودیت‌های جدی روبه‌رو کرده است. این عوامل دست‌به‌دست هم داده‌اند تا دایکندی همچنان یکی از مناطق محروم از نظر اقتصادی باقی بماند.

باغداری

ولایت دایکندی با برخورداری از شرایط اقلیمی مناسب، به یکی از قطب‌های تولید محصولات باغی و دامی در افغانستان تبدیل شده است. بادام به‌عنوان مهم‌ترین محصول صادراتی این منطقه شناخته می‌شود که در پنج گونه ممتاز شامل بادام سنگگ، قاغانی، کف مل، قلاتی و سطربایی کشت می‌گردد. این محصول که به‌طور عمده در ولسوالی شهرستان تولید می‌شود، از کیفیت بالایی برخوردار بوده و در بازارهای داخلی و خارجی تقاضای قابل توجهی دارد.

سایر محصولات باغی شامل چهارمغز و زردآلو به‌طور عمده در ولسوالی‌های کیتی، کجران و نیلی تولید می‌شوند که به‌دلیل نبود بازارهای فروش مناسب، جهت مصرف محلی استفاده می‌شود. در بخش دامداری نیز محصولاتی نظیر پوست (تر و خشک)، قروت و پشم حیوانات در ولسوالی‌های اشترلی، خدیر و بندر تولید شده و به مناطق همجوار صادر می‌شوند. این محصولات در صنایع دستی محلی مانند تولید گلیم و نمد کاربرد داشته و نقش مهمی در اقتصاد معیشتی مردم منطقه ایفا می‌کند.

دامداری

ولایت دایکندی با برخورداری از بیش از ۱۳۱۶۰۰۰ هکتار مراتع طبیعی، از مهم‌ترین مناطق دامپروری در افغانستان محسوب می‌شود. این ولایت همواره به‌عنوان یکی از قطب‌های تولید گوشت قرمز در کشور شناخته شده است. با وجود ظرفیت‌های طبیعی قابل توجه، دامداری در دایکندی در سال‌های اخیر با چالش‌های متعددی مواجه بوده است. خشکسالی‌های پیاپی، روش‌های سنتی مدیریت دام، ناامنی‌ها و تخریب مراتع، از عوامل اصلی کاهش رونق این بخش محسوب می‌شوند. با این حال، تولیدات دامی این ولایت نه تنها نیازهای داخلی را تأمین می‌کند، بلکه مازاد آن به ولایاتی همچون هرات، کابل و قندهار نیز صادر می‌شود.

در راستای احیای مراتع و توسعۀ پایدار دامداری، وزارت شهرسازی و اراضی با همکاری مؤسسات بین‌المللی و ریاست زراعت، مالداری و آبیاری دایکندی در زمان حکومت جمهوری اسلامی افغانستان، برنامه‌های جامعی را برای تثبیت و احیای مراتع آغاز کرده بودند. این اقدامات که شامل تعیین دقیق عرصه‌های مرتعی و مدیریت علمی آنها می‌شد، می‌تواند زمینه‌ساز بازگشت رونق به بخش دامداری این منطقه باشد.

دامداری در دایکندی علاوه‌بر منبع درآمد برای خانوارهای روستایی، به‌عنوان بخشی از هویت فرهنگی و سبک زندگی مردم این منطقه شناخته می‌شود. حفظ و توسعه این بخش می‌تواند نقش مهمی در بهبود معیشت روستاییان و توسعه اقتصادی منطقه داشته باشد.

صنایع‌‌ دستی

در ولایت دایکندی، صنایع دستی سنتی به‌عنوان بخشی از هویت فرهنگی منطقه، به‌طور عمده توسط زنان هنرمند حفظ و تولید می‌شود. هنرهای دستی شاخص این منطقه شامل خامک‌دوزی، گلدوزی، قالی‌بافی، گلیم‌بافی و ساخت خورجین می‌باشد که هر کدام نشان‌دهنده ذوق هنری و مهارت زنان دایکندی است. در روش سنتی، پشم گوسفندان محلی ریسیده شده و به گلیم، قالی و نبد تبدیل می‌شود که هم جنبه کاربردی دارد و هم ارزش هنری.

در سال‌های اخیر، تحولی در مواد اولیه این صنایع رخ داده است. با ورود نخ و مواد قالی‌بافی از کابل، شیوه‌های مدرن‌تری در تولید قالی رواج یافته که نشان‌دهنده تلفیق سنت و مدرنیته در هنرهای دستی منطقه است. این تغییر هرچند باعث تنوع در تولیدات شده، اما چالش‌هایی نیز برای روش‌های سنتی به همراه داشته است.

در کنار این هنرهای رایج، صنعت آهنگری نیز اگرچه به‌صورت محدود، اما همچنان به حیات خود ادامه می‌دهد. آهنگران محلی با مهارتی که نسل به نسل انتقال یافته، ابزارآلات کشاورزی می‌سازند. این صنعت اگرچه از رونق گذشته برخوردار نیست، اما همچنان به‌عنوان بخشی از میراث صنعتی منطقه ارزشمند است. صنایع دستی دایکندی نه تنها منبع درآمدی برای خانواده‌ها محسوب می‌شود، بلکه بیانگر فرهنگ غنی و سبک زندگی مردم این منطقه است.

معادن

بر اساس مطالعات سازمان زمین‌شناسی افغانستان، ولایت دایکندی از ذخایر معدنی قابل توجهی برخوردار است که تاکنون ۳۳ منطقه معدنی در آن شناسایی و ثبت شده است. این ذخایر شامل موارد ارزشمندی همچون سرب، روی (جست)، تنگستن، قلع، جیوه (سیماب)، لیتیوم، تانتالیم، نیوبیم، تورمالین، مس، گالن (سنگ سرب)، مرمر، گرانیت، گچ و سنگ آهک می‌باشد.  

وجود این منابع معدنی، ظرفیت قابل توجهی برای توسعه صنعتی و اقتصادی منطقه ایجاد کرده است. با این حال، بهره‌برداری کامل از این پتانسیل‌ها نیازمند سرمایه‌گذاری در بخش اکتشاف، استخراج و فرآوری مواد معدنی بوده و می‌تواند نقش مهمی در ایجاد اشتغال و رشد اقتصادی دایکندی ایفا کند.

تجارت

ولایت دایکندی فاقد ساختار تجاری مدرن بوده و فعالیت‌های اقتصادی به‌طور عمده محدود به فروشگاه‌های کوچک و بقالی‌های محلی است که کالاهای اساسی را از مراکز بزرگتری مانند کابل و غزنی تأمین می‌کنند. سهم قابل توجهی از بازار محلی به کالاهای وارداتی چینی اختصاص دارد، در حالی که محصولات محلی باارزشی مانند بادام مرغوب، چهارمغز و محصولات دامی (پوست، پشم و قروت) به‌دلیل نبود شبکه‌های توزیع مناسب و زیرساخت‌های بازاریابی، به‌طور عمده به‌صورت سنتی و در مقیاس محدود به فروش می‌رسد. این وضعیت نشان‌دهندۀ ظرفیت‌های استفاده نشده در توسعه اقتصادی منطقه است که با سرمایه‌گذاری در زنجیره ارزش و ایجاد راه‌های مواصلاتی مناسب می‌تواند تحول یابد.

زیرساخت و امکانات رفاهی دایکندی

شهر نیلی دارای یک پارک مشهور بنام پارک بادام و چوک بادام است؛ این شهر مرکزی در دشت نیلی واقع شده است.

راه‌های مواصلاتی

ولایت دایکندی با مشکلات جدی در زمینه راه‌های مواصلاتی مواجه است که بیشتر مناطق آن در هفت ماه از سال ب‌ دلیل بارش برف، نبود پل‌های مناسب و شرایط صعب‌العبور کوهستانی به‌طور کامل از دسترس خارج می‌شوند. در این ولایت تنها 10 کیلومتر سرک (جاده) از مرکز به‌سوی ولسوالی شهرستان آسفالت شده است. عدم دسترسی به زیرساخت‌های حمل و نقل مدرن، چالش‌های جدی در زمینه ارتباطات، تجارت و ارائه خدمات ضروری به ساکنان ایجاد کرده است. این انزوای جغرافیایی تأثیر مستقیمی بر توسعۀ اقتصادی و اجتماعی و سبک زندگی مردم منطقه داشته و آن را از چرخه اصلی اقتصاد کشور دور نگه داشته است. ولایت دایکندی به‌طور عمده از طریق سه راه اصلی و غیر آسفالت‌نشده به سایر نقاط کشور وصل می‌شود:

شاهراه دایکندی-کابل: مسیر اصلی ارتباطی ولایت دایکندی با پایتخت است که از بامیان و میدان وردک عبور می‌کند. این راه ۴۸۰ کیلومتری با گذر از مناطق کوهستانی، در زمستان‌ها اغلب به‌دلیل بارش برف مسدود می‌شود. ماشین‌های مسافربری این مسیر را به‌دلیل خامه‌بودن در ۳۰ ساعت طی می‌کنند.

شاهراه دایکندی-قندهار: مسیر حیاتی برای انتقال کالاهای اساسی و مواد غذایی به شمار می‌رود که از هلمند و ارزگان می‌گذرد. این راه به‌طور عمده خامه بوده و به دلیل ناامنی‌های مستمر، تردد در آن با چالش‌های امنیتی همراه است. حملات گروه‌های مسلح به کاروان‌های تجاری از مشکلات اصلی این مسیر محسوب می‌شود.

شاهراه دایکندی-هرات: مسیر ارتباطی با غرب کشور که از ولایت غور عبور می‌کند. این راه به دلیل شرایط آب‌وهوایی سخت و بارش برف، در بیشتر فصول سال با محدودیت تردد مواجه است. بیشتر مسافران این مسیر را مهاجران از مرز ایران تشکیل می‌دهند.

فرودگاه

ولایت دایکندی در حال‎‌حاضر دارای یک میدان هوایی (فرودگاه) شنی در مرکز به‌نام میدان هوایی نیلی بوده که برای هواپیماهای کوچک و هلیکوپتر مناسب است.

مراکز‌‌ درمانی

ولایت دایکندی با داشتن ۱۴۰ مرکز صحی (سیار و ثابت) و یک شفاخانه ۱۰۰ بستری دولتی، همچنان با چالش‌های جدی در ارائه خدمات بهداشتی مواجه است. بسیاری از باشنده‌گان به‌ویژه در مناطق دورافتاده از نبود امکانات کافی، کمبود پزشک متخصص، کمبود ادویه و تراکم بیمار در مراکز درمانی رنج می‌برند.

شرایط جغرافیایی صعب‌العبور، پراکندگی جمعیت و ضعف اقتصادی موجب شده است که بسیاری از بیماران نتوانند به موقع به مراکز درمانی دسترسی پیدا کنند و برخی مجبور به سفرهای طولانی به کابل یا ولایات همجوار شوند. در حالی که بخش خصوصی نیز در ارائه خدمات درمانی فعال است، نبود زیرساخت‌های دارویی مناسب و کمبود تجهیزات پزشکی همچنان از موانع اصلی ارتقای سطح بهداشت در این منطقه محسوب می‌شود. یک شفاخانۀ 20 بستر اختصاصی ترک اعتیاد نیز در نیلی ساخته شده است.

فرهنگ، هنر و جامعه

وضعیت فرهنگی کنونی

ولایت دایکندی با هویت عمیق شیعی، سبک زندگی خود را بر اساس آموزه‌های دینی و سنت‌های مذهبی شکل داده و در حال‌حاضر مدارس علمیه و حوزه‌های دینی که توسط روحانیون تأسیس شده، نقش محوری در ترویج معارف شیعی و شکل‌دهی به هویت مذهبی منطقه داشته است.

سبک زندگی در دایکندی ترکیبی از سنت‌های دیرین و باورهای مذهبی است که در مراسم ازدواج با آیین‌های خاص، عزاداری‌های محرم با تشریفات ویژه و جشن‌های مذهبی متجلی می‌شود. حضور پررنگ روحانیت در عرصه‌های اجتماعی و سیاسی، نشانگر نفوذ عمیق آموزه‌های دینی در ساختار جامعه است. با وجود چالش‌های اقتصادی و اجتماعی، مردم دایکندی با تکیه بر باورهای مذهبی و فرهنگ غنی شیعی، هویت خود را در گذر زمان حفظ کرده‌اند. این پیوند ناگسستنی بین دین و زندگی روزمره، ویژگی ممتاز فرهنگ دایکندی محسوب می‌شود.

پس از دوره سرکوب هزاره‌ها در اواخر قرن نوزدهم میلادی‌‌ توسط امیر عبدالرحمان، نخستین نسل از طلاب این منطقه با مهاجرت به مشهد و سپس نجف اشرف، مبانی علوم دینی را فراگرفته و پس از بازگشت، به تأسیس مدارس دینی و تربیت شاگردان همت گماشتند. این حرکت زمینه‌ساز تحولی عمیق در حیات دینی و فرهنگی منطقه شد.

با پیروزی انقلاب اسلامی ایران، موج جدیدی از طلاب دایکندی راهی حوزه علمیه قم شدند و با بهره‌گیری از نظام آموزشی نوین، به بومی‌سازی معارف اسلامی در منطقه پرداختند. حضور این روحانیون در متن جامعه، موجب تقویت هویت شیعی و نهادینه‌شدن ارزش‌های اسلامی در سبک زندگی روزمره مردم شد. آنان با تدریس در مدارس دینی، اقامه نماز جماعت، پاسخگویی به شبهات شرعی و راهنمایی مردم در امور شخصی و اجتماعی، نقش واسطه‌ای مؤثر بین سنت‌های اصیل اسلامی و زندگی مدرن ایفا کرده‌اند.

این تعامل دوسویه بین مراجع تقلید در قم و نجف با مردم دایکندی، نه تنها بر عمق باورهای دینی افزوده، بلکه در حل مسائل اجتماعی و خانوادگی نیز تأثیرگذار بوده است. کارشناسان حوزه‌های علمیه را کانونی برای حفظ هویت اسلامی-شیعی در این منطقه تبدیل می‌دانند که پیوند ناگسستنی بین آموزه‌های دینی و سبک زندگی بومی ایجاد کرده‌اند.

رسانه‌ها: ولایت دایکندی با وجود اهمیت فرهنگی و اجتماعی، از نظر دسترسی به رسانه‌ها و نهادهای مدنی با محدودیت‌های جدی رو‌‌ به‌ رو است. در حال‌حاضر تنها دو رادیوی محلی و یک رادیو تلویزیون ملی در این منطقه فعال هستند که پوشش آنها به‌طور عمده به مرکز ولایت (نیلی) و اطراف آن محدود می‌شود و نشراتشان نیز به‌صورت مقطعی و نامنظم است.  

در حوزه مطبوعات نیز وضعیت مطلوبی وجود ندارد. تاکنون تنها چند نشریه محدود از جمله گاهنامه ندای دایکندی (در دو شماره)، آسمان دایکندی (یک شماره) و هفته‌نامه نسخه خطی‌منتشر شده است. همچنین،‌‌‌‌‌‌‌ چاپخانه، کتابفروشی، خبرگزاری‌های محلی و رسانه‌های ارتباط جمعی‌در این ولایت وجود ندارد که این موضوع دسترسی مردم به اطلاعات و انتشار اخبار محلی را با مشکل مواجه کرده است.  این کمبودها باعث شده جامعه مدنی و نهادهای مردمی نیز نتوانند نقش فعالی در توسعه اجتماعی و فرهنگی منطقه ایفا کند.

پوشش محلی: پوشش مردان دایکندی شلوار و پیراهن گشاد و یکرنگ (پیرو و تنبو) و لباس زنان در این ولایت مثل دیگر هزاره‌های افغانستان چادر یا لاچک (شبیه چادر ولی کوچک‌تر از آن) و پیراهن و تنبان در رنگ‌های متفاوت است.

غذاهای محلی: مردم دایکندی مثل سایر هزاره‌های هم‌جوار غذاهای مختلفی می‌پزند مثل قروتی (با دوغ یا شیر)، شیربرنج، کِچِری، لیِتی (گندم، جواری، حلوا)، اِشکِنه، شوربا (مرغ، گوشت تازه، لاندی: گوشت خشک‌شده) و آردبیریو. نان‌های مشهور مردم دایکندی پتیر (فتیر)، تندور (تنوری)، دودی (نان جواری)، نان دیگی، بوسراغ و خمیر هستند.

بازی‌های محلی: در دایکندی، بازی‌های محلی بخشی جدایی‌ناپذیر از فرهنگ و سبک زندگی مردم را تشکیل می‌دهند. این بازی‌ها که در فصول مختلف سال به‌ویژه در شب‌های طولانی زمستان انجام می‌شوند، شامل تنوع قابل توجهی از سرگرمی‌های سنتی هستند. از جمله این بازی‌ها می‌توان به کمپیرک (باب الله)، دیو و پری، لنگی دزخ، گرگ و بره، تنگی کتار، سنگ ملا، تنگی خورجین، خر دراز، قی جنگی، دست جنگی، چوب زرک، چوب بازی و آتن ملی اشاره کرد.

در کنار این بازی‌های سنتی، ورزش‌های مدرنی مانند فوتبال و والیبال نیز در سال‌های اخیر رواج یافته‌ است. در ولایت دایکندی بیش از دو هزار ورزشکار وجود دارد که در رشته های فوتبال، والیبال ،شطرنج  دوش، پرورش اندام وورزش‌های رزمی فعالیت دارند. ورزش‌های رزمی شامل کانگفو ، موتای، نیوفول کانتک و تکواندو است.

در گذشته، مردم این منطقه برای گذران اوقات فراغت و گرم نگه داشتن فضای جمعی در شب‌های سرد زمستانی، دور هم جمع می‌شدند و به نقل قصه‌های پادشاهی، حمله‌خوانی و شاهنامه‌خوانی می‌پرداختند. این سنت دیرینه که به ساعت تیری معروف است، هنوز هم در برخی از روستاهای این ولسوالی حفظ شده و به عنوان بخشی از میراث فرهنگی منطقه به حیات خود ادامه می‌دهد. این گردهمایی‌ها نه تنها نقش سرگرم‌کننده داشته، بلکه به‌عنوان رسانه‌ای برای انتقال ارزش‌های فرهنگی و تاریخی به نسل‌های بعدی عمل کرده‌اند.

موسیقی محلی

موسیقی محلی دایکندی بخشی جدایی‌ناپذیر از فرهنگ و سبک زندگی مردم این منطقه محسوب می‌شود. سازهای اصلی این موسیقی شامل دمبوره و غیچک است که این سازها عمدتاً در مراسم شادی مانند عروسی‌ها و جشن‌های محلی و نیز در آیین‌های سوگواری به کار می‌روند. نوازندگان محلی با اجرای نغمه‌های خاص، داستان‌ها، حماسه‌ها و احساسات مردم منطقه را به تصویر می‌کشند. موسیقی دایکندی، با حفظ اصالت خود، در انتقال ارزش‌های فرهنگی و اجتماعی نسل‌به‌نسل نقش مهمی ایفا کرده است. این هنر سنتی، امروزه نیز در زندگی روزمره مردم جایگاه ویژه‌ای دارد و در تقویت هویت جمعی ساکنان این منطقه مؤثر است.

آوازخوانان مشهور دایکندی

سرور سرخوش- از پیشگامان موسیقی در دایکندی که بیشتر به خاطر آهنگ‌های انقلابی و حماسی شناخته می‌شود. وی با نواختن دمبوره نقش مهمی در توسعه موسیقی محلی داشته است.

داود سرخوش - معروف به سلطان دمبوره، هنرمندی که در 1970م در دایکندی متولد شد. او پنج آلبوم موسیقی منتشر کرده که مضامین وطنی و مهاجرت را در بر می‌گیرد. آثار او در میان افغانستانی‌های مقیم خارج محبوبیت زیادی دارد.

سید انور آزاد - خواننده‌ای که بیشتر با آهنگ‌های عامه‌پسند شناخته می‌شود. فعالیت هنری خود را در میان مهاجران افغاستان در ایران آغاز کرد و اکنون در استرالیا به کار خود ادامه می‌دهد.

خیرعلی شهرستانی - هنرمند اهل شهرستان دایکندی که در آثار خود به نقد رسم‌ورواج‌های ناپسند اجتماعی می‌پردازد. موسیقی او جنبه‌های فولکلور و انتقادی دارد.

صفدر خیرعلی- نوازندۀ دمبوره و خوانندۀ اهل سنگتخت دایکندی که به‌دلیل سبک غیرمتعارف و جسورانه در موسیقی شناخته می‌شد. او در 1391ش در ایران درگذشت.

رووف سرخوش- فرزند سرور سرخوش که در 1351م در بندر دایکندی متولد شد. وی تحصیلات خود را در رشته روزنامه‌نگاری در ترکیه به پایان رساند و همزمان به فعالیت در زمینه موسیقی محلی پرداخت. او سه آلبوم موسیقی منتشر کرده است.

رقص‌‌ پشپو

زنان و دختران دایکندی با رقص پیشپو، هنر و فرهنگ خود را به نمایش می‌گذارند. این رقص گروهی که ویژه زنان است، بیشتر در مراسم شاد مانند عروسی‌ها اجرا می‌شود و حرکات موزون آن همراه با شعرخوانی محلی، فضایی سرشار از نشاط و همبستگی ایجاد می‌کند. پیشپو که ریشه در سنت‌های مناطق مرکزی هزاره‌جات دارد، نه‌تنها یک سرگرمی، بلکه بیانگر روحیه جمعی و همدلی زنان این دیار است.

ساختار اجتماعی

ساختار اجتماعی دایکندی از یک نظام مبتنی بر ثروت و زمین‌داری، به سمت جامعه‌ای حرکت کرد که در آن دانش دینی و فعالیت‌های مذهبی به یکی از معیارهای مهم منزلت اجتماعی تبدیل شد. این تغییر، تأثیر عمیقی بر تحولات بعدی منطقه گذاشت و زمینه را برای نقش‌آفرینی بیشتر روحانیون در عرصه‌های سیاسی و فرهنگی فراهم کرد.

برای مثال پیش از تهاجم عبدالرحمان ۱۲۷۰ش، ساختار اجتماعی دایکندی بر پایه سلسله مراتب سنتی استوار بود. در رأس این هرم اجتماعی، میرها و بیگ‌ها قرار داشتند که به‌عنوان زمینداران بزرگ و افراد صاحب نفوذ، امور اجتماعی و اقتصادی منطقه را مدیریت می‌کردند. سادات نیز به‌دلیل انتساب به خاندان پیامبر اسلام، از جایگاه ویژه‌ای برخوردار بودند و مورد احترام عموم مردم قرار می‌گرفتند. در رده‌های میانی، کشاورزان خرده‌پا و مالداران محلی جای داشتند که اگرچه از ثروت و قدرت محدودی برخوردار بودند، اما در چرخۀ تولید نقش اساسی ایفا می‌کردند. در پایین‌ترین سطح این نظام، کارگران بی‌زمین و مزدوران (معروف به غریب‌کار) قرار داشتند که به کارهای سخت و خدمات روزمزدی مشغول بودند و از کمترین امتیازات اجتماعی برخوردار بودند.  

پس از کشتار و سرکوب هزاره‌ها توسط عبدالرحمان، ساختار قدرت سنتی دچار تحول شد. نظام ارباب‌رعیتی تضعیف شد و بسیاری از خان‌ها و زمینداران بزرگ، بخشی از نفوذ خود را از دست دادند. این روند تا دهه‌های ۱۳۴۰ش و ۱۳۵۰ش ادامه یافت. در این دوره، با بازگشت روحانیون تحصیل‌کرده از نجف و ایران و تأسیس مدارس علمیه در هزارستان، جایگاه علما و طلاب در جامعه تقویت شد. این تحول، به تدریج موجب کاهش نفوذ خوانین محلی و افزایش نقش روحانیت شیعه در هدایت اجتماعی و فرهنگی مردم شد.  

در دوران حکومت جمهوری اسلامی افغانستان، ساختار اجتماعی دچار تحولات قابل توجهی شد و تحرک اجتماعی افزایش یافت که منجر به حضور تحصیلکردگان در مناصب شهری و حکومتی شد. در این میان، زنان نیز فرصت‌های بیشتری برای مشارکت سیاسی و اجتماعی پیدا کردند، به‌طوری که معصومه مردای و رشیده شهیدی به ترتیب به‌عنوان والی دایکندی منصوب شدند. با این حال، این دستاوردها در جامعه‌ای با ساختار مردسالار و نفوذ گروه‌های افراطی با چالش‌های جدی مواجه بوده است. گزارش‌ها حاکی از تهدیدات مستمر علیه شهیدی از سوی گروه‌های تندرو و فشار برای برکناری وی بود.

ازدواج‌‌ و تشکیل خانواده

در ولایت دایکندی، مراسم ازدواج مجموعه‌ای پیچیده از آیین‌ها و باورهای سنتی را در بر می‌گیرد که طی نسل‌ها حفظ شده‌اند. این سنت‌ها که ریشه در فرهنگ هزارگی دارد، هم‌اکنون در معرض تغییرات تدریجی قرار گرفته‌اند.

خاستگاری

فرآیند ازدواج با مرحله خواستگاری آغاز می‌شود که در آن مادر پسر نقش محوری دارد. پس از توافق اولیه، هیئتی متشکل از ریش‌سفیدان خانواده پسر به همراه کدخدای محل برای مذاکره رسمی به خانه دختر می‌روند. در این دیدار، جزئیات شیربها و دیگر تعهدات مالی مشخص می‌شود. بر اساس رسم قدیمی، نیمی از شیربها به‌صورت نقدی و نیمی دیگر به‌صورت غیر نقدی پرداخت می‌شود، با این ویژگی که ارزش اجناس به‌طور معمول بالاتر از قیمت واقعی برآورد می‌شود.

نامزدی

مراسم نامزدی که به «خویشی‌گری» معروف است، با ذبح حداقل یک رأس دام و توزیع آرد و روغن در میان اهالی روستا همراه است. در این مرحله، به‌طور معمول یک روحانی یا ریش‌سفید محل، به‌طور رسمی پیوند نامزدی را اعلام می‌کند. سنت‌های محلی سن مناسب ازدواج را برای پسران 15 سال به بالا و برای دختران 13 سال به بالا تعیین کرده‌ است.

پیرو لچک

حدود یک ماه پس از نامزدی، مراسم «پیرو لچک» یا «پایوازی» برگزار می‌شود که در آن خانوادۀ داماد موظف به تهیه تعداد قابل توجهی لباس (حداقل 15 دست برای خانواده عروس و 5 دست برای خود عروس) به همراه لوازم آرایشی و جهیزیه هستند. این رسم که در گذشته محدودتر بود، امروزه به‌دلیل رقابت‌های اجتماعی به مراسمی پرهزینه تبدیل شده است.

عروسی

مراسم عروسی که به‌طور معمول چند روز به طول می‌انجامد، با مشارکت گسترده جامعه محلی همراه است. زنان متخصص در پخت نان‌های محلی، مسئولیت تهیه غذا برای مهمانان را بر عهده می‌گیرند، در حالی که مردان به ذبح دام‌ها و پخت شوربا مشغول می‌شوند. باورهای محلی در این مرحله جالب توجه است؛ خانواده داماد به سرعت روده‌های دام ذبح شده را تصاحب می‌کنند تا از «گره زدن» آن توسط دیگران جلوگیری کنند، چرا که معتقدند این کار ممکن است باعث ناتوانی جنسی داماد شود.

مراسم حنابندان در شب عروسی با تشریفات خاصی انجام می‌شود. داماد ملزم به پرداخت مبلغی بین 1500 تا 2000 افغانی به زنانی است که حنا را آماده کرده‌اند. روز بعد، کاروان عروس به سمت خانه داماد حرکت می‌کند که در گذشته با اسب و امروزه با خودرو انجام می‌شود. در این مسیر، برخی باورهای عامیانه مانند «پا گذاشتن عروس و داماد روی پای یکدیگر» برای تعیین سروری در زندگی مشترک وجود دارد.

پس از عروسی، دورۀ «مبارک‌بادی» آغاز می‌شود که ممکن است تا یک ماه ادامه یابد. در این مدت، زنان روستا با آرد، روغن یا دیگر اقلام خوراکی به دیدار خانواده داماد می‌روند و در مقابل هدایایی مانند آیینه یا شانه دریافت می‌کنند. سپس مرحله «رایی‌خانه» فرا می‌رسد که در آن عروس برای مدتی (20 روز تا یک ماه) به خانه پدری بازمی‌گردد.

در برخی مناطق دایکندی، رسم «برنج مخصوص» که ریشه در فرهنگ مناطق همجوار هلمند دارد، اجرا می‌شود. در این آیین، مهمانان پس از صرف برنج موظف به گذاشتن تمام پول همراه خود در سفره هستند.

این سنت‌های پیچیده اگرچه از غنای فرهنگی منطقه حکایت دارد، اما در سال‌های اخیر تحت تأثیر عوامل مختلفی از جمله مشکلات اقتصادی، مهاجرت‌ها و تغییر ارزش‌های اجتماعی در حال دگرگونی است. افزایش هزینه‌های مراسم ازدواج و برخی باورهای سنتی، گاه به چالشی برای جوانان تبدیل شده‌اند. با این حال، بسیاری از این آیین‌ها کماکان با شدت در مناطق مختلف دایکندی پابرجا هستند و هویت فرهنگی این منطقه را شکل می‌دهند.

ازدواج‌های اجباری و زودهنگام

در بسیاری موارد، دختران در سنین ۱۳-۱۵ سالگی ناگزیر به پذیرش پیوندی می‌شوند که نه از روی خواست که بر اساس تصمیم بزرگان فامیل شکل گرفته است. تحقیقات میدانی نشان می‌دهد حدود ۶۸٪ ازدواج‌ها در برخی مناطق دایکندی زیر سن ۱۸ سالگی صورت می‌گیرد. این نوع ازدواج در قالب دوبیتی‌های محلی و نجواهای زنانه بازتاب یافته است: الگو:آغاز نستعلیق الگو:شعر

الگو:ب

الگو:پایان شعر

آیین عزاداری

مراسم محرم: در دایکندی، مراسم عزاداری محرم با آیین‌های خاصی همراه است که ریشه در باورهای عمیق مذهبی و سنت‌های محلی دارد. با شروع ماه محرم، علم عزاداری از حسینیه به خانه یکی از بزرگان منتقل می‌شود و با آیین قربانی و آغشته کردن علم به خون حیوان، رسم سوگواری آغاز می‌گردد. در طول دهه اول محرم، مردم هر روز پیش از ظهر در فضای باز مقابل حسینیه جمع می‌شوند.

مردان به‌صورت دایره‌وار و با حرکات هماهنگ به سینه‌زنی می‌پردازند، در حالی که زنان در بخش مخصوص خود در حسینیه حاضر می‌شوند. این مراسم با نوحه‌خوانی و روضه‌خوانی به سبک محلی ادامه می‌یابد و در نهایت با دعا به پایان می‌رسد. سینه‌زنی در دایکندی دارای ریتم و حرکات خاصی است که ابتدا به‌صورت دایره‌ای و سپس با تغییر الگو انجام می‌شود و نشان‌دهندۀ انسجام اجتماعی در عین حفظ حالات عاطفی فردی است.  

مراسم ترحیم: فرهنگ سوگواری برای اموات در دایکندی شامل سلسله مراتبی از آیین‌ها است که از لحظه خاکسپاری آغاز می‌شود. هنگام انتقال جنازه به قبرستان، حاضران با ذکر صلوات خاص، میت را همراهی می‌کنند و با سه بار زمین گذاشتن جنازه، آمادگی نمادین برای ورود به قبر ایجاد می‌شود. پس از تدفین، مراسم «شامی» در روز اول برگزار می‌شود که در آن خانواده متوفی از همسایگان و آشنایان پذیرایی می‌کنند.

در سه روز نخست، همسایگان هر صبح پس از نمار بر مزار حاضر شده و قرآن تلاوت می‌کنند. سنت «جمعه‌ی» به عنوان مراسم هفتگی در سه جمعه متوالی و آیین «چله» در چهلمین روز وفات، از دیگر مراسمی است که با هدف یادبود و طلب مغفرت برگزار می‌شود. این آیین‌ها نه تنها جنبه مذهبی دارند، بلکه به عنوان سازوکاری اجتماعی برای حمایت از بازماندگان و حفظ پیوندهای انسانی عمل می‌کنند.

مناسبت‌های ملی و فرهنگی

عید نوروز

در ولایت دایکندی، نوروز به‌عنوان عیدی مهم با پختن حلوای سرخ جشن گرفته می‌شود. این غذای سنتی که از آرد، روغن و سمنک در دیگ چدنی تهیه می‌شود، در گذشته به‌دلیل شرایط سخت آب‌وهوایی و کمبود مواد غذایی، نقش مهمی در تغذیه مردم مناطق مرکزی مانند دایکندی، بامیان و غور داشت. زنان پیش از نوروز وسایل پخت این غذا را آماده می‌کردند و حلوای سرخ نماد این عید بود، اما امروزه با تغییر سبک زندگی، این رسم کمرنگ شده و غذاهایی مانند پلو و گوشت جایگزین آن شده‌اند.

از دیگر رسوم نوروزی در دایکندی می‌توان به مسابقات ورزشی و کوهنوردی جوانان، خواندن اشعار حماسی مانند حمله حیدری (که در گذشته رواج داشت) و برگزاری محافل کوچک توسط زنان اشاره کرد. رحیمی‌زاده بر حفظ این آداب و رسوم تأکید دارد، هرچند امروزه مردم بیشتر با گردهمایی و پخت غذاهای متنوع نوروز را گرامی می‌دارند.

اعیاد مذهبی

در دایکندی، عید فطر با آیین‌های ویژه‌ای همراه است. صبح عید، مردم با لباس‌های نو به مصلی می‌روند و پس از نماز، به دیدار بزرگان و دست‌بوسی می‌پردازند. خانواده‌هایی که عزیزی را از دست داده‌اند، پذیرای تسلیت‌گویان هستند. کودکان با شادی عیدی می‌گیرند و سه روز جشن برپاست. شب قبل از عید، زنان حلوا و سمنک پخته و به یاد درگذشتگان نذری می‌دهند.

در عید قربان نیز مراسم قربانی و نذری‌دهی برگزار می‌شود. خانواده‌های داماد برای عروس هدایایی می‌برند و مسابقات محلی برگزار می‌کنند. این آیین‌ها نشان‌دهندۀ پیوند عمیق مذهب و فرهنگ در زندگی مردم دایکندی است.

جشنواره‌ گل‌ بادام‌‌‌ دایکندی

ولایت دایکندی یکی از مناطق مهم کشاورزی در افغانستان محسوب می‌شود که بادام به عنوان محصول اصلی آن جایگاه ویژه‌ای دارد. این محصول علاوه بر تأمین معیشت مردم، در بازارهای داخلی و خارجی نیز جایگاه مناسبی دارد. در سال‌های اخیر، با توجه به اهمیت اقتصادی و فرهنگی بادام، مراسمی تحت عنوان جشن گل بادام در فصل بهار برگزار می‌شود.

این مراسم همزمان با شکوفه‌دهی درختان بادام سازماندهی می‌شود و شامل برنامه‌های فرهنگی از جمله قرائت مقالات و اشعار در مورد بهار و شکوفه‌های بادام می‌باشد. این رویداد علاوه بر جنبه‌های فرهنگی، به عنوان فرصتی برای معرفی ظرفیت‌های کشاورزی منطقه نیز مورد توجه قرار می‌گیرد.

معارف و تحصیلات عالی

۱. معارف (آموزش و پرورش)

ولایت دایکندی با دارا بودن حدود ۴۰۰ مکتب آموزشی، از جمله ۹۰ مکتب ابتدایی، ۹۸ مکتب متوسطه و ۲۰۷ لیسه، زیرساخت آموزشی در دوران جمهوری اسلامی افغانستان ایجاد کرده است. از این تعداد، تنها ۱۳۹ مکتب از ساختمان‌های اساسی و پخته برخوردارن است در حالی که ۳۵ مکتب در بناهای گلی و ۱۸۷ مکتب دیگر فاقد ساختمان مناسب است. این آمار نشان‌دهنده چالش‌های جدی در تأمین فضای آموزشی استاندارد برای دانش‌آموزان این منطقه است.

ولایت دایکندی با وجود محرومیت‌های گسترده آموزشی و کمبود شدید امکانات، در دهۀ ۱۳۹۰ شاهد ظهور نسلی سختکوش و مقاوم در عرصه تحصیل بوده است. دانش‌آموزان این منطقه با بهره‌گیری از سبک زندگی مبتنی بر پشتکار و مقاومت، موفق به ثبت رکورد بی‌سابقه ۱۰۰ درصد قبولی در آزمون کانکور سراسری ۱۳۹۰ش در این دستاورد در شرایطی محقق شده که مدارس منطقه با کمترین امکانات آموزشی و زیرساخت‌های فرسوده به فعالیت ادامه می‌دادند.

روحیه علمی و انگیزه بالای تحصیلی در میان جوانان دایکندی، نشانگر عمق فرهنگ دانش‌پروری و ارزش‌گذاری به علم‌آموزی در سبک زندگی این جامعه است. با وجود سیاست‌های تبعیض‌آمیز در توزیع امکانات آموزشی و موانع متعدد، اهالی این منطقه همواره آموزش را به‌‎عنوان راهبردی برای ارتقای کیفیت زندگی و خروج از چرخه محرومیت پیگیری کرده‌اند.

سبک زندگی تحصیلی در دایکندی بر پایه ساده‌زیستی، قناعت و تمرکز بر اهداف بلندمدت شکل گرفته است. خانواده‌ها در این منطقه با وجود مشکلات معیشتی، همواره از تحصیل فرزندان خود به‌عنوان اولویت اصلی حمایت کرده‌اند.

۲. تحصیلات عالی

دانشگاه‌ها: مراکز تحصلات عالی متناسب و شرایط جغرافیایی این منطقه رشد نکرده است. تنها دانشگاه دولتی دایکندی در 1393ش در شهر نیلی افتتاح شد. مؤسسه تحصیلات عالی ناصر خسرو دایکندی در ۱۳۸۷ش با تلاش جمعی از استادان دانشگاهی و با حمایت هیئت امنا و هیئت مؤسس دلسوز تأسیس شد. این مرکز آموزشی از بدو تأسیس با اخذ مجوز رسمی، فعالیت خود را با جذب دانشجو در سه رشته کارشناسی جهانگردی، بیمه و مدیریت بازرگانی آغاز نمود. در ۱۳۹۱ش با انتقال به پردیس اصلی در زمینی به مساحت ۳۰ هکتار، توسعه چشمگیری یافت و اولین گروه دانشجویان هنر را پذیرش کرد.  

امروزه این مؤسسه دارای امکانات آموزشی و رفاهی گسترده‌ای شامل سالن آمفی‌تئاتر، آتلیه و کارگاه‌های تخصصی (عکاسی، معماری، دوخت و گرافیک)، زمین ورزشی، خوابگاه دانشجویی، سلف سرویس، کتابخانه، پارکینگ و فضای سبز وسیع است. این مرکز با رشد مستمر، نقش مهمی در ارتقای تحصیلات عالی در منطقه دایکندی ایفا می‌کند.

حوزه‌های علمیه: سابقۀ تأسیس مدارس دینی در دایکندی به دوران پس از تهاجم عبدالرحمان خان بازمی‌گردد، زمانی که حمزه نوری اولین مدرسه علمیه را در منطقه سنگ‌تخت بنیان نهاد. در دهه ۱۳۵۰ش نیز طلاب مقیم نجف با تأسیس مدرسه توحیدیه در دره خودی ولسوالی خدیر، گام دیگری در توسعه آموزش‌های دینی برداشتند.

حوزه‌های علمیه در ولایت دایکندی به رغم محدودیت‌های فراوان، نقش محوری در حفظ و ترویج معارف اسلامی در این منطقه ایفا می‌کنند. حدود ۲۰ مدرسه علمیه در این ولایت فعالیت دارند که به‌طور عمده به‌دلیل کمبود حمایت مالی و نبود امکانات کافی، با مشکلات عدیده‌ای مواجه هستند. این مراکز دینی که بیشتر به‌صورت نیمه‌فعال اداره می‌شوند، با حداقل امکانات به پرورش طلاب علوم دینی می‌پردازند.

امروزه اگرچه برخی مراجع تقلید و نهادهایی مانند جامعه المصطفی با کمک‌های محدود از بخشی از این مدارس حمایت می‌کنند، اما این حمایت‌ها به‌دلیل پراکندگی و اندک‌بودن، پاسخگوی نیازهای اساسی این مراکز نیست. با این حال، همین مدارس با امکانات اندک، کماکان به‌عنوان پایگاه‌های اصلی تربیت نیروهای مذهبی و ترویج معارف اسلامی در منطقه به فعالیت خود ادامه می‌دهند و در شکل‌دهی به سبک زندگی دینی مردم نقش بسزایی ایفا می‌کنند.

اماکن تاریخی و مذهبی ولایت دایکندی

ولایت دایکندی مانند‌دیگر مناطق افغانستان، از میراث غنی تاریخی و مذهبی برخوردار بوده که هر یک بیانگر بخشی از هویت فرهنگی این منطقه است و پیوند ناگسستنی بین نسل‌های گذشته و حال برقرار ساخته و هویت فرهنگی مردم دایکندی را به نمایش می‌گذارد.

زیارت شاه طوس

زیارت شاه طوس یکی از مکان‌های مذهبی و تاریخی مهم در ولایت دایکندی محسوب می‌شود. این مکان که بر فراز کوه شاه در مرز بین مناطق اجرستان (ولایت غزنی) و میرامور (ولایت دایکندی) واقع شده، از دیرباز مورد توجه مردم منطقه بوده است. بر اساس باورهای محلی، این زیارتگاه منسوب به یکی از نوادگان امام موسی کاظم است. موقعیت جغرافیایی خاص این مکان در ارتفاع زیاد، آن را به یکی از منحصر به فردترین زیارتگاه‌های منطقه تبدیل کرده است. دسترسی به این مکان به دلیل ارتفاع زیاد و شرایط جوی خاص، نیازمند طی مسیرهای کوهستانی دشواری است.

ساختار معماری زیارت شامل گنبد و ضریحی است که در طول سال‌ها حفظ شده‌ است. این مکان به‌عنوان یکی از نقاط مهم زیارتی برای ساکنان مناطق اطراف از جمله غزنی، دایکندی، بامیان و وردک شناخته می‌شود. زائران شعیه و سنی از نقاط مختلف برای زیارت و ادای احترام به این مکان مراجعه می‌کنند. زیارت شاه طوس علاوه‌بر اهمیت مذهبی، به‌عنوان بخشی از میراث فرهنگی منطقه محسوب می‌شود و در زندگی اجتماعی و فرهنگی مردم محلی جایگاه ویژه‌ای دارد. این مکان نمادی از پیوند تاریخی و فرهنگی مردم مناطق مختلف است و در تقویت روابط اجتماعی بین جوامع محلی نقش ایفا می‌کند.

زیارت شاه قصور

در منطقه بردیز علیا واقع شده است. این مزار که به یکی از نوادگان امام موسی کاظم‌ منسوب بوده دارای گنبد و ضریحی با معماری مدرن‌‌‌ است. دسترسی آسان به این زیارتگاه، آن را به یکی از مقاصد مهم زائران تبدیل کرده است. مردم محلی از مذاهب مختلف با اعتقادات خاص خود به این مکان مراجعه می‌کنند.

زیارت شاه تراب

در قریه پلاس (منطقه چهارصدخانه) قرار دارد. این مکان با چشمه آب گرم طبیعی خود شناخته می‌شود که خواص درمانی آن مورد توجه زائران است. دو حمام در مجاورت چشمه احداث شده که امکان استفاده از آب گرم را برای زائران فراهم می‌کند. این زیارتگاه در مراسم مذهبی و اجتماعی مردم منطقه نقش فعالی دارد.

در فاصله ۲۰ کیلومتری این زیارت، بند طبیعی ناهور کدو قرار دارد که در باورهای محلی به حضرت علی نسبت داده می‌شود. این بند با ویژگی‌های منحصر به فرد خود از جمله تغییر رنگ آب در برخی سال‌ها، همواره مورد توجه بوده است. تلاش‌های ناموفق برای ساخت سازه‌های نظامی در مجاورت این بند در دوره‌ای از تاریخ، بر تقدس آن در نزد مردم محلی افزوده است.

مزارکوه

در دامنه کوه‌های شرق کیتی واقع شده است و مردم معتقدند که آنجا گذرگاه خضر است. مزارکوه دارای چشمۀ بزرگی است که آب بسیار سفید و زلالی دارد. آب چشمه از درون سنگهایی سفید می جوشد که اینچنین سنگ سفید و دیدنی در سایر جای کوه دیده نمی‌شود. روزهای چهار شنبه آب چشمه به شدت گِل آلود و زیاد می‌شود و مردم از آن برداشت‌های متفاوت دارد.

آثار تاریخی

قلعه کافران: در منطقه تمران، کهنه ده تپه‌ای باستانی با آثاری از خشت‌های پخته و بقایای یک قلعه قدیمی دیده می‌شود که گویا روزگاری محل استقرار حاکمان محلی بوده است. همچنین، قلعه کافران در تنگه شالیزار، با وجود فرسایش زمان، هنوز بخش‌هایی از دیوارهایش پابرجاست.  

قرآن شاه‌عباس: یکی از گنجینه‌های تاریخی دایکندی، قرآن شاه عباس است که در تمران نزد خانواده غلام بیگ نگهداری می‌شود. این قرآن با وجود پیشنهادهای خرید، همچنان در اختیار این خانواده باقی مانده است.  

قلعۀ لاش: در کجران قلعه لاش (به معنای قلعه بلند) و توپ رئیس (تل بزرگی در شنیه کیسو) از دیگر آثار تاریخی هستند که نشان‌دهنده قدمت و اهمیت نظامی این منطقه در گذشته بوده‌اند. کشف مهره‌ها، کوزه‌های سفالی و آثار دیگر در این محوطه‌ها، گواهی بر تاریخ کهن دایکندی است.  

سنگ‌نگاره‌های اسرارآمیز: در ولایت دایکندی، یکی از کشفیات مهم باستان‌شناسی، سنگ‌نگاره‌های پیشاتاریخی (پتروگلیف) است که بر روی سنگ‌های سیاه و صاف منطقه حکاکی شده‌اند. این نقوش کهن که احتمالاً متعلق به دوران پیش از تاریخ افغانستان هستند، شامل طرح‌های متنوعی از حیوانات (بزکوهی، پلنگ، عقاب)، انسان‌ها و نمادهای هندسی می‌شوند. جزئیات دقیق این تصاویر، به‌ویژه در نمایش حیوانات، نشان‌دهنده مهارت هنرمندان عصر سنگ و احتمالاً ارتباط این آثار با جامعه‌ای شکارچی-گردآورنده است.

برخی از این نقوش ممکن است کارکرد آیینی داشته باشند، چرا که شامل نمادهای انتزاعی و اشکال ناشناخته‌ای هستند که در مکان‌های مقدس دوران باستان یافت می‌شوند. همچنین، تعدد لایه‌های نقوش روی برخی سنگ‌ها نشان می‌دهد که این مکان در دوره‌های مختلف تاریخی مورد استفاده قرار گرفته و احتمالاً محل برگزاری مراسم یا روایت‌گذاری داستان‌های قبیله‌ای بوده است. حضور نقش‌هایی مانند هزارپا نیز می‌تواند اشاره به باورهای اسطوره‌ای یا طبیعی‌گرایانه مردمان آن دوران داشته باشد.

اگرچه تفسیر دقیق این سنگ‌نگاره‌ها به دلیل نبود مدارک نوشتاری همزمان دشوار است، اما سبک اجرا و موضوعات آن‌ها مشابهت‌هایی با دیگر نقوش پیشاتاریخ در آسیای مرکزی دارد. این آثار ممکن است کهن‌ترین نمونه‌های سنگ‌نگاره در افغانستان باشند و مطالعه آن‌ها می‌تواند پنجره‌ای به شیوه‌های ‌بیان هنری، اعتقادات و زندگی روزمره ساکنان اولیه این منطقه بگشاید.

قعله‌های تاریخی چهار برج: قلعه‌های چهاربرج دایکندی به عنوان نمادی از معماری بومی و تاریخی این منطقه شناخته می‌شوند که تلفیقی از کاربرد دفاعی و زیبایی‌شناسی را در خود جای داده‌اند. این بناها که عمدتاً در مرکز و مناطق مختلف ولایت پراکنده‌اند، با دیوارهای بلند و برج‌های چهارگانه، نشان‌دهنده سبک زندگی مبتنی بر امنیت و منزلت اجتماعی در گذشته بوده‌اند. ساختار مربع‌شکل و مصالح به‌کاررفته در آنها، از مهارت بالای معماران محلی در بهره‌گیری از منابع طبیعی حکایت دارد.  

قدمت این قلعه‌ها به حداقل یک قرن می‌رسد و در طول زمان، از کارکرد نظامی به نمادی فرهنگی-تاریخی تبدیل شده‌اند. دیوارهای ضخیم و طراحی استراتژیک برج‌ها، علاوه بر کارکرد دفاعی، بیانگر ذوق هنری و دقت در اجرای معماری سنتی است. برخی از این بناها با مساحتی بالغ بر ۲۵۰۰ مترمربع، از جمله بزرگ‌ترین نمونه‌های معماری بومی در منطقه محسوب می‌شوند.  

در سال‌های اخیر، با تغییر سبک زندگی و گرایش به معماری مدرن، ساخت چنین قلعه‌هایی کاهش یافته است. کارشناسان این بناها را به‌عنوان بخشی از هویت فرهنگی دایکندی، نیازمند توجه ویژه برای حفظ و احیا می‌دانند. ثبت برخی از آنها در فهرست میراث فرهنگی، گامی در جهت معرفی این معماری منحصربه‌فرد به نسل‌های آینده است.

نقش‌دایکندی‌ در‌ مقاومت‌‌ علیه استبداد

ولایت دایکندی به‌عنوان بخشی مهم از جغرافیای تاریخی و سیاسی افغانستان، در شکل‌گیری مقاومت علیه استبدادهای داخلی نقش قابل توجهی ایفا کرده است. این منطقه با سابقه‌ای غنی در عرصه‌های فرهنگی، اجتماعی و سیاسی، همواره در بستر رویدادهای مهم تاریخی حضوری فعال داشته است. از دوران حکومت ابدالیان تا دوره‌های بعدی، مردم دایکندی در مقاطع مختلف در برابر ظلم و استبداد ایستادگی کرده‌اند. قیام‌هایی همچون مقاومت ابراهیم خان گاوسوار و مبارزات مردم ارزگان در برابر حکومت مرکزی، نمونه‌هایی از روحیه استقلال‌طلبی و عدالت‌خواهی ساکنان این منطقه است. در دوران معاصر نیز دایکندی در جریان مقاومت علیه اشغال خارجی و نظام‌های استبدادی، نقش مهمی در دفاع از هویت ملی و ارزش‌های اسلامی ایفا کرده است.  

از جمله این تحولات قیام مردم‌دایکندی در بهار ۱۳۵۸ش جنبشی خودجوش از سوی شیعیان هزاره علیه حکومت کمونیستی کابل بود که با رهبری روحانیان و فرماندهانی چون محمدحسین صادقی نیلی به آزادسازی مناطق گسترده‌ای از هزارستان انجامید. این حرکت نه تنها کنترل نظامی منطقه را به دست مجاهدین سپرد، بلکه زمینه‌ساز تحولی عمیق در سبک زندگی اجتماعی مردم شد؛ با تشکیل نهادهای خودگردان محلی، بازتعریف هویت مذهبی و قومی، و تقویت ساختارهای آموزشی و فرهنگی بر پایه‌ی ارزش‌های اسلامی.

صادقی نیلی به‌عنوان چهره‌ای کلیدی در این تحولات، هم در میدان نبرد و هم در تثبیت نظم جدید اجتماعی نقش آفرید، تا جایی که این قیام را می‌توان نقطه‌عطفی در تاریخ معاصر هزاره‌جات دانست که تأثیرات آن بر روابط قدرت، مناسبات قومی و شیوه‌ی زیست مردم این منطقه تا سال‌ها ماندگار شد. همچنین قیام دایکندی به‌عنوان بخشی از موج گسترده مقاومت‌های مردمی در برابر حکومت کمونیستی، نقش مهمی در تحولات سیاسی افغانستان در دهه ۱۳۶۰ش ایفا کرد.

مردم دایکندی به رهبری محمدحسین صادقی نیلی علاوه‌بر قیام دایکندی، با سازماندهی نیروهای مردمی و ایجاد هماهنگی بین گروه‌های مقاومت در هزارجات، زمینه را برای تأسیس شورای انقلابی اتفاق اسلامی فراهم کرد. این اقدامات که شامل آزادسازی مناطق گسترده‌ای از هزارستان و تشکیل ساختارهای اداری جدید بود، نشان‌دهندۀ نگاه راهبردی او به جنبش مقاومت و اداره مناطق آزادشده محسوب می‌شود.

مشاهیر دایکندی

دولت بیگ - حاکم قدرتمند دایکندی در عصر شاه عباس صفوی که بر نیمی از هزارستان حکمرانی می‌کرد.  

عنایت‌خان هزاره - فرماندار دایکندی در دوران احمدخان ابدالی (1142ش) که مقاومت سرسختانه‌ای در برابر لشکرکشی‌های ابدالی از خود نشان داد.  

سردار حسن - حاکم دایکندی (متوفی 1239ش) که روابط نزدیکی با دربار کابل داشت و نقش مهمی در مناسبات سیاسی منطقه ایفا کرد.  

میر محمدعظیم بیگ - اولین رهبر قیام کنندگان مردم هزاره در دورۀ سلطنت عبدالرحمان. وی ابتدا به عنوان سردار حکومتی فعالیت می‌کرد، اما پس از مخالفت با سیاست‌های حکومت، رهبری قیام عمومی ۱۸۹۲م را بر عهده گرفت. او پس از نبردهای شدید در اجرستان دستگیر و در کابل اعدام شد.

محمد ابراهیم گاوسوار - رهبر نهضت دهقانی و مبارز ضداستبداد که قیام مردمی علیه مالیات روغن حکومت را رهبری کرد و از بنیانگذاران حزب سری اتحاد برای سرنگونی نظام سلطنتی بود. پس از افشای نقشه کودتا، ۱۴ سال در زندان به سر برد و به نماد مقاومت در برابر ظلم تبدیل شد.

محمدحسن خسروی- فقیه و مدرس حوزه علمیه که تحصیلات حوزوی را در مشهد و نجف گذراند و از شاگردان برجسته آیت‌الله خویی و امام خمینی بود. او در ترویج علوم دینی در دایکندی نقش بسزایی داشت و از حامیان تشکیل حزب وحدت اسلامی و مقاومت غرب کابل بود.

محمد یوسف واعظی- عالم دینی و سیاست‌مدار که در حوزه‌های نجف و قم تحصیل کرد. از اعضای اصلی سازمان نصر و حزب وحدت اسلامی بود و در لوی‌جرگه‌های قانون‌اساسی و اضطراری شرکت داشت. وی همچنین عضو شورای علمای شیعه، شورای اخوت اسلامی و وزیر مشاور در دولت حامد کرزی بود.  

محمدحسین صادقی نیلی- مجاهد و روحانی که پس از تحصیل در نجف، مدرسه علمیه در نیلی تأسیس کرد. از بنیان‌گذاران گروه پاسداران جهاد اسلامی و فرمانده نیروهای حزب وحدت اسلامی بود. او در جریان مقاومت ضد کمونیستی نقش کلیدی داشت و در نهایت به همراه فرزندش ترور شد.  

سرور دانش - روحانی، حقوقدان و سیاست‌مدار که هماکنون معاون دوم رئیس‌جمهور افغانستان است. تحصیلات حوزوی را در نجف، دمشق و قم تکمیل کرد و آثار متعددی در فقه و حقوق تألیف و ترجمه نمود. از والیان و وزیران سابق افغانستان و از چهره‌های برجسته حزب وحدت اسلامی است.  

شکردخت جعفری - دانشمند و مخترع دستگاه دوزسنج پرتودرمانی سرطان که با استفاده از مهره‌های شیشه‌ای ارزان قیمت، دقت درمان سرطان را تا 50 درصد افزایش داد. برنده جایزه زنان نوآور بریتانیا در 2016م و پژوهشگر سابق دانشگاه ساری که اختراعش تحولی در روش‌های پرتودرمانی ایجاد کرده است.

منابع

• «آغاز آبگیری بند برق سوختوک دایکندی»، وب‌سایت شفقنا: پایگاه بین‌المللی همکاری‌های خبری شیعه- افغانستان، تاریخ درج مطلب: 3 دسامبر 2018 م.
• «افتتاح ولسوالی جدید پاتو در دایکندی»، وب‌سایت شفقنا- افغانستان، تاریخ درج مطلب: 15 جولای 2018م.
• «اماکن زیارتی و تاریخی دایکندی»، وب‌سایت پیام‌ دایکندی، تاریخ درج مطلب: ۲۸ آذر ۱۳۹۲ش.
• «اندکی درباره مؤسسه آموزش عالی ناصرخسرو»، وب‌سایت مؤسسۀ تحصیلات عالی ناصر خسرو، تاریخ بازدید: ۹ مرداد ۱۴۰۴ش.
• «برخی باشنده‌گان دایکندی از عدم دسترسی به خدمات صحی شکایت دارند»، خبرگزاری پژواک، تاریخ درج مطلب: ۱۴ مارس ۲۰۲۳م.
• «پرواز موفقیت آمیز نخستین خلبان زن ولایت دایکندی»، وب‌سایت خبرگزاری فارس- افغانستان، تاریخ درج مطلب: 9 آذر 1395ش.
• پولادی، حسن، هزاره ها، ترجمه:علی عالمی کرمانی، تهران، شریعتی، چاپ سوم، ۱۳۸۷ش.
• «تجارت در دایکندی»، وب‌سایت مجلۀ فانوس، تاریخ درج مطلب: ۱۷ نوامبر ۲۰۱۴م.
• تقی زاده، محمدرضا، «ولایت دایکندی افغانستان کجاست و چه اهمیتی دارد؟»، خبرگزاری صداوسیما، تاریخ درج مطلب: 3 تیر 1400ش.
• «تهداب تعمیر دانشگاه دایکندی طی محفلی ...»، وب‌سایت پایگاه اطلاع‌رسانی ولایت دایکندی، تاریخ درج مطلب: 4 آبان 1395ش.
• جیلانی «عارض»، غلام، جغرافیای ولایات افغانستان، پاکستان، پیشاور، اداره کتابخانه‌های سیار اریک، 1379ش.
• «چهره‌ها و شخصیت‌های ولایت دایکندی»، وب‌سایت پایگاه اطلاع‌رسانی ولایت دایکندی، تاریخ درج مطلب: 26 آذر 1398ش.
• «چهره‌ها و شخصیت‌های ولایت دایکندی»، وب‌سایت پایگاه اطلاع‌رسانی ولایت دایکندی، تاریخ درج مطلب: 29 خرداد 1398ش.
• «چهره‌ها و شخصیت‌های ولایت دایکندی»، وب‌سایت پایگاه اطلاع‌رسانی ولایت دایکندی، تاریخ درج مطلب: 24 آبان 1395ش.
• «حضور هشت درصدی زنان در رهبری حکومت محلی؛ نخستین ولسوال زن در دایکندی کارش را آغاز کرد»، وب‌سایت روزنامۀ ۸ صبح، تاریخ درج مطلب: ۱ اردیبهشت ۱۴۰۰ش.
• خانوف، تیمور، «تاریخ ملی هزاره»، مترجم: عزیز طغیان، چاپ اول، ایران، موسسۀ مطبوعاتی اسماعیلیان، 1372ش.
• خاوری، محمد جواد، امثال و حِکم مردم هزاره، مشهد، نشر عرفان، ۱۳۸۰ش.
• «دختری دایکندی: دستگاهی برای کمک به درمان سرطان اختراع و وارد بازارکرد»، پایگاه اطلاع‌رسانی دایکندی، تاریخ درج مطلب: ۸ آذر ۱۳۹۸ش.
• «دایکندی شناسی»، پایگاه اطلاع‌رسانی دایکندی، تاریخ درج مطلب: ۲۵ خرداد ۱۳۹۸ش.
• «دایکندی نسبت به مساحت خود دارای بیشترین ساحات علفچر است»، خبرگزاری آوا، تاریخ درج مطلب: ۱ ابان ۱۳۹۸ش.
• دولت‌آبادی، بصیراحمد، شناسنامۀ افغانستان، قم، مؤلف، 13۸۷ش.  
• رهیاب (بلخی)، سیدحسین و امینی، محمد، دانشنامۀ هزاره، کابل، بنیاد دانشنامۀ هزاره، 1399ش.
• سادات موسوی، لطیفه، «صنایع دستی زنان دایکندی از خانه به خیابان»، وب‌سایت نیمرخ، تاریخ درج مطلب: 15 بهمن 1399ش.
• سروش، سرور «جشن نوروز نالیج»، وب‌سایت روزنامۀ 8 صبح، تاریخ درج مطلب: 2 فروردین 1400ش.
• «سروی اقتصادی- اجتماعی و دموگرافی دایکندی»، تاریخ تطبیق سروی: مهرماه 1391ش.
• سروی منابع معدنی ولایت دایکندی: ظواهر معدنی دایکندی، وبسایت وزارت معادن و پطرولیم افغانستان، 20 آبان 1398ش.
• «سفر به سنگ‌ تخت و بندر ولسوالی سرسبز ولایت دایکندی + ویدیو»، وب‌سایت آی فیلم۲، تاریخ درج مطلب: ۱۶ حمل ۱۳۹۹ش.
• «سفری به بهشت گمشده در ولایت دایکندی + تصاویر»، وب‌سایت آی فیلم ۲، تاریخ بازدید: ۸ مرداد ۱۴۰۴ش.
• «سنگ تهداب شفاخانۀ دایکندی گذاشته شد»، وب‌سایت شبکۀ اطلاع‌رسانی افغانستان، تاریخ درج مطلب: 4 اردیبهشت 1393ش.
• «سهم مردم دایکندی از هزاران کیلومتر سرک پخته در افغانستان فقط 10 کیلومتر!»، وب‌سایت پایگاه اطلاع‌رسانی ولایت دایکندی، تاریخ درج مطلب: 3 آبان 1395ش.
• شریعتی، حفیظ‌الله، «آداب و رسوم عمومی مردم هزاره»، وب‌سایت پیام دایکندی، تاریخ درج مطلب: 30 مرداد 1392ش.
• «رشيده شهيدی والی ولایت دايکندی شد»، خبرگزرای شفقنا، تاریخ درج مطلب: ۱۲ فروردین ۱۴۰۰ش.
• طاهری، الیاس، «دایکندی؛ با 70 هزار معتاد و یک شفاخانۀ 20 بستر ترک اعتیاد»، وب‌سایت روزنامۀ 8 صبح، تاریخ درج مطلب: 17 فروردین 1400ش.
• صادقی، رجب‌علی، «دایکندی از روایت تا واقعیت بخش6-10»، وب‌سایت پیام دایکندی، تاریخ درج مطلب: ۱۷ دی ۱۳۹۱ش.
• ضیایی، محمدرضا، تاریخ حوزه‌های علمیه شیعه در افغانستان، قم، پژوهشگاه المصطفی، ۱۳۹۶ش.
• عارف، سید محمد‌امین، هزاره‌جات قلب افغانستان، کابل، سعید، 1391ش.
• عارفی، قربان‌علی، «سیر تحولات تاریخی ولایت دایکندی با تأکید بر نقش شیعیان از آغاز تا دوران معاصر»، وب‌سایت افق اندیشه، تاریخ درج مطلب: ۱ آذر ۱۴۰۳ش.
• فروغی، محمد، «آوازخوانان مشهور و نامدار دایکندی»، وب‌سایت دایکندی اسکای، تاریخ درج مطلب: 27 آذر 1392ش.
• فروغی، محمد، «شکایت رسانه‌های ولایت دایکندی از والی این ولایت»، وب‌سایت پیام دایکندی، تاریخ درج مطلب: 24 خرداد 1395ش.
• فروغی، محمد، «فرهنگ و عنعنات مردم دایکندی»، وب‌سایت پیام دایکندی، تاریخ درج مطلب: 24 آذر 1392ش.
• فروغی، محمد، «معلومات اجمالی از مکاتب ولایت دایکندی در سال تعلیمی1393»، وب‌سایت پیام دایکندی، تاریخ درج مطلب: 3 دی 1393ش.
• «فرهنگ و عنعنات مردم دایکندی»، وب‌سایت پیام دایکندی، تاریخ درج مطلب: ۲۴ آذر ۱۳۹۲ش.
• «قلعه‌های چهار برج دای‌کندی؛ از نمادِ جنگ تا نشانه‌ی زیبایی»، وب‌سایت تلویزیون آمو، ۱ آذر ۱۴۰۱ش.
• کاظمی، سید عوض علی، «بررسی لهجۀ مردم دایکندی»، وب‌سایت فروغی روز بلاگ، تاریخ درج مطلب: 9 اردیبهشت 1394ش.
• «مدارس علمیه ولایت دایکندی»،‌‌‌ وبلاگ کتابخانه دایکندی، تاریخ درج مطلب: ۱۲ بهمن ۱۳۸۵ش.
• محمدی، احمد، «معرفی ولایت دایکندی»، وب‌سایت آتیس: سیستم معلوماتی گردشگری افغانستان، تاریخ درج مطلب: 3 فروردین 1397ش.
• مددی، علی‌احمد، «عروسی در دایکندی»، وب‌سایت افغانستان نوین، تاریخ درج مطلب: 11 فوریه 2008م.
• «معرفی اجمالی ولایت دایکندی»، پایگاه اطلاع‌رسانی دایکندی، تاریخ درج مطلب: ۱۷ مهر ۱۳۹۵ش.
• «معرفی شهرنیلی در مرکز ولایت دایکندی»، پایگاه اطلاع‌رسانی دایکندی، تاریخ درج مطلب: ۱۸ مهر ۱۳۹۸ش.
• «معرفی ولایت دایکندی افغانستان به روایت تصویر»، وب‌سایت آی فیلم ۲، تاریخ بازدید: ۷ مرداد ۱۴۰۴ش.
• «معرفی ولايت دايكندى»، خبرگزاری پژواک، تاریخ درج مطلب: ۵ می ۲۰۲۱م.
• نبی زاده کارگر، محمد عوض، انتوگرافی هزاره‌ها، کابل، مطبعه دولتی، 1365ش.
• نخبگان و محصلین ولایت دایکندی، «دایکندی‌شناسی»، وب‌سایت پایگاه اطلاع‌رسانی ولایت دایکندی، تاریخ درج مطلب: 25 خرداد 1398ش.
• «نگاهی به اماکن متبرکه و تاریخی ولسوالی میرامور -ولایت دایکندی»، پایگاه اطلاع‌رسانی دایکندی، تاریخ درج مطلب: ۲۵ مهر ۱۳۹۵ش.
• «نگاهی به آداب و رسوم بزرگداشت عید سعید فطر در افغانستان»، خبرگزاری آوا، ۵ مرداد ۱۳۹۳ش.
• «نوروز در دایکندی با پختن حلوای سرخ جشن گرفته مى شود»، خبرگزاری پژواک، ۱۹ مارس ۲۰۱۶ش.
• «وضعیت معارف دایکندی»، پایگاه اطلاع‌رسانی دایکندی، تاریخ درج مطلب: ۱۲ تیر ۱۳۹۸ش.
• «ولایت دایکُندی افغانستان کجاست و چه اهمیتی دارد؟»، خبرگزاری صدا و سیما، تاریخ درج مطلب: ۳ تیر ۱۴۰۰ش.
• «ولایت دایکندی: پیدای پنهان (۱۴)»، وب‌سایت کلکین، تاریخ درج مطلب: ۲۶ اردیبهشت ۱۴۰۱ش.
• «ولایت دایکندی»، شبکۀ اطلاع‌رسانی افغانستان، تاریخ بازدید: ۷ مرداد ۱۴۰۴ش.
• «ولایت دایکندی در یک نگاه»، وب‌سایت شفقنا: پایگاه بین‌المللی همکاری‌های خبری شیعه- افغانستان، تاریخ درج مطلب: 20 ژوئن 2014م.
• «ولایت دایکندی- نفوس و ولسوالی‌های آن»، وب‌سایت خبرگزاری شاهد، تاریخ درج مطلب: 10 فروردین 1400ش.
• «ولایت دایکندی»، وب‌سایت شبکه اطلاع‌رسانی افغانستان- اطلاعات عمومی، تاریخ بازدید: 10 اسفند 1401ش.
• «ولایت دایکندی»، وب‌سایت ویکی سفر، تاریخ بازدید: 10 اسفند 1401ش.
• «یادداشت معاون رئیس جمهور از حاشیه‌های سفر به دایکندی و بامیان»، خبرگزاری آوا، تاریخ درج مطلب: ۳۰ تیر ۱۳۹۶ش.
• یزدانی، حسین‌علی (حاج کاظم)، پژوهشی در تاریخ هزاره‌ها، چاپ4، تهران، محمدابراهیم شریعتی افغانستانی، 1390ش