پیش‌نویس:دایکندی

دایکندی؛ از ولایات مرکزی افغانستان.

دایکندی یکی از ولایات مرکزی و هزاره‌نشین افغانستان است. این ولایت در مجاورت ولایات غور، بامیان، ارزگان و هلمند قرار گرفته است. مردم این ولایت با زبان فارسی (دری) و لهجۀ هزارگی تکلم می‌کنند. دین مردم دایکندی اسلام و مذهب آنها شیعۀ دوازده‌امامی است. ولایت دایکندی، کوهستانی بوده و سرچشمۀ رود هلمند در این ولایت قرار دارد. اقتصاد مردم در این ولایت وابسته به محصولات کشاورزی و دامداری است.

نام‌گذاری

دایکندی ترکیبی از دو کلمۀ «دای» و «کندی» است. واژۀ دای به مفهوم سرزمین و کندی نیز دارای معانی مختلفی است که یکی از آنها «دلاور» است؛ بنابراین دایکندی یعنی سرزمین کندی بای یا سرزمین دلاوران. دایکندی منسوب به یکی از دای‌های (سرزمین) بزرگ هزاره در کنار دایزنگی، دایچوپان و دایمیرداد است که با هم هزارستان قدیم را تشکیل می‌دادند.

همچنین‌دایکندی به‌عنوان یکی از شاخه‌های اصلی قوم هزاره شناخته می‌شود که حدود ۳۰ طایفه مختلف را در بر می‌گیرد. این قبیله در قلب هزارستان واقع شده و از شمال و شمال شرق با قبیله دای‌زنگی (مناطق پنجاب، ورس و یکه‌اولنگ)، از شرق با دای‌فولادی و از جنوب غرب با دای‌چوپان (هلمند) همسایه است. پس از نسل‌کشی هزاره‌ها در دوره عبدالرحمان خان (۱۲۷۰-۱۲۷۵ش)، بخشی از اراضی دایکندی به قبایل پشتون واگذار شد.

تاریخچه

ولایت دایکندی به‌عنوان بخشی مهم از جغرافیای تاریخی و سیاسی افغانستان، در شکل‌گیری تحولات مختلف کشور نقش قابل توجهی ایفا کرده است. این منطقه با سابقه‌ای غنی در عرصه‌های فرهنگی، اجتماعی و سیاسی، همواره در بستر رویدادهای مهم تاریخی حضوری فعال داشته است. از دوران حکومت ابدالیان تا دوره‌های بعدی، مردم دایکندی در مقاطع مختلف در برابر ظلم و استبداد ایستادگی کرده‌اند. قیام‌هایی همچون مقاومت ابراهیم خان گاوسوار و مبارزات مردم ارزگان در برابر حکومت مرکزی، نمونه‌هایی از روحیه استقلال‌طلبی و عدالت‌خواهی ساکنان این منطقه است. در دوران معاصر نیز دایکندی در جریان مقاومت علیه اشغال خارجی و نظام‌های استبدادی، نقش مهمی در دفاع از هویت ملی و ارزش‌های اسلامی ایفا کرده است.  

از جمله این تحولات قیام مردم‌دایکندی در بهار ۱۳۵۸ش جنبشی خودجوش از سوی شیعیان هزاره علیه حکومت کمونیستی کابل بود که با رهبری روحانیان و فرماندهانی چون محمدحسین صادقی نیلی به آزادسازی مناطق گسترده‌ای از هزارستان انجامید. این حرکت نه تنها کنترل نظامی منطقه را به دست مجاهدین سپرد، بلکه زمینه‌ساز تحولی عمیق در سبک زندگی اجتماعی مردم شد؛ با تشکیل نهادهای خودگردان محلی، بازتعریف هویت مذهبی و قومی، و تقویت ساختارهای آموزشی و فرهنگی بر پایه‌ی ارزش‌های اسلامی. صادقی نیلی به عنوان چهره‌ای کلیدی در این تحولات، هم در میدان نبرد و هم در تثبیت نظم جدید اجتماعی نقش آفرید، تا جایی که این قیام را می‌توان نقطه‌عطفی در تاریخ معاصر هزاره‌جات دانست که تأثیرات آن بر روابط قدرت، مناسبات قومی و شیوه‌ی زیست مردم این منطقه تا سال‌ها ماندگار شد.

قیام دایکندی به‌عنوان بخشی از موج گسترده مقاومت‌های مردمی در برابر حکومت کمونیستی، نقش مهمی در تحولات سیاسی افغانستان در دهه ۱۳۶۰ شمسی ایفا کرد. این حرکت نه تنها نشان‌دهندۀ ظرفیت سازمان‌دهی مردم مناطق مرکزی بود، بلکه تأثیرات ماندگاری بر ساختار قدرت در افغانستان بر جای گذاشت

مردم دایکندی به رهبری محمدحسین صادقی نیلی علاوه‌بر قیام دایکندی، با سازماندهی نیروهای مردمی و ایجاد هماهنگی بین گروه‌های مقاومت در هزارجات، زمینه را برای تأسیس شورای انقلابی اتفاق اسلامی فراهم کرد. این اقدامات که شامل آزادسازی مناطق گسترده‌ای از هزارستان و تشکیل ساختارهای اداری جدید بود، نشان‌دهندۀ نگاه راهبردی او به جنبش مقاومت و اداره مناطق آزادشده محسوب می‌شود.

جمعیت‌شناسی

تعداد نفوس ولایت دایکندی 723,980 نفر برآورد شده که 48 درصد زن و 52 درصد مرد هستند. بیشتر نفوس این ولایت از قومیت هزاره هستند.

زبان مردم دایکندی

مردم ولایت دایکندی به زبان فارسی با گویش هزارگی سخن می‌گویند که از نظر ساختار و واژگان به فارسی معیار نزدیک‌تر است و در مقایسه با گویش هزارگی مناطق دیگر مانند غزنی، از خلوص و یکدستی بیشتری برخوردار است. این گویش، ضمن حفظ ویژگی‌های منحصربه‌فرد خود، از اصالت زبانی بالایی برخوردار بوده و به‌عنوان بخشی از هویت فرهنگی مردم این منطقه شناخته می‌شود.‌‌‌ به‌دلیل هم‌جواری با پشتون‌های ارزگان و هلمند، کلمات «زبان پشتو» نیز در گویش مردم دایکندی مشاهده می‌شود.

جغرافیا و جمعیت دایکندی

موقعیت جغرافیایی

دایکندی دومین ولایت بزرگ در منطقۀ هزاره‌جات است. ولایت دایکندی از جمله ولایات مرکزی افغانستان است که حدود 36/17501 کیلومترمربع مساحت و از سطح دریا 2400 متر ارتفاع دارد. این ولایت از شرق و شمال شرق با ولایات غزنی و بامیان، از غرب با ولایات هلمند و غور، از شمال با ولایت غور و از جنوب با ولایت ارزگان مرز مشترک دارد.

ویژگی‌های اقلیمی

ولایت دایکندی ، یکی از مناطق کاملاً کوهستانی کشور محسوب می‌شود که حدود 96 درصد از مساحت آن را ارتفاعات تشکیل داده‌اند. ویژگی‌های توپوگرافیک این منطقه موجب شده است که راه‌های مواصلاتی آن از شرایط دشواری برخوردار باشند. ساختار جغرافیایی دایکندی به گونه‌ای است که عبور و مرور در آن با چالش‌های متعددی همراه است. وجود ارتفاعات بلند و دره‌های عمیق، شبکه ارتباطی این ولایت را تحت تأثیر قرار داده و دسترسی به بسیاری از نقاط آن را به ویژه در فصول سرد سال با محدودیت‌های جدی مواجه می‌سازد.

این شرایط خاص جغرافیایی از یک سو موجب انزوای نسبی منطقه شده و از سوی دیگر، بستری برای شکل‌گیری اکوسیستم‌های ویژه و حفظ سنت‌های بومی شده است. موقعیت کوهستانی دایکندی تأثیر مستقیمی بر الگوهای زندگی، معیشت و فعالیت‌های اقتصادی ساکنان آن داشته است. با وجود چالش‌های ناشی از این وضعیت جغرافیایی، مردم دایکندی توانسته‌اند با شرایط محیطی خود را سازگار نموده و شیوه‌های زندگی خاصی را توسعه دهند که با ویژگی‌های طبیعی منطقه همخوانی دارد. این سازگاری در روش‌های کشاورزی، دامداری و معماری بومی به خوبی قابل مشاهده است.

کوه‌های مهم

ولایت دایکندی کوه‌های معروف زیادی دارد و کوه کورد، معروف به کوه سلیمان، از بلندترین و پرعظمت‌ترین کوه‌های این ولایت محسوب می‌شود که بخش وسیعی از جغرافیای ولسوالی کیتی را دربر گرفته است. این کوه با چهره‌ای سر به فلک کشیده و طبیعتی پربار، همچون دژی استوار، مناطق اطراف را احاطه کرده و مناظر خیره‌کننده‌ای را پدید آورده است.  

از ویژگی‌های بارز این کوه، جاری بودن چشمه‌های پرآب و خروشان از دل صخره‌های آن است که نه‌تنها بر زیبایی‌های طبیعی منطقه افزوده، بلکه منبع حیاتی برای تأمین آب کشاورزی و شرب ساکنان محلی به شمار می‌رود. دامنه‌های سرسبز و حاصلخیز کوه کورد، محل سکونت نزدیک به ۱۰ هزار خانوار است که از مواهب طبیعی این منطقه بهره‌مند می‌شوند. این کوه با دارا بودن پوشش گیاهی غنی و منابع طبیعی، نقش مهمی در معیشت و اقتصاد مردم محلی ایفا می‌کند و به‌عنوان یکی از نمادهای طبیعی دایکندی شناخته می‌شود.

حیات وحش در ولایت دایکندی

ولایت دایکندی با دارا بودن اکوسیستم کوهستانی و دشتی، از تنوع زیستی قابل توجهی برخوردار است. این منطقه زیستگاه گونه‌های متعددی از حیوانات وحشی و پرندگان است که در تعادل طبیعی و زندگی روزمره مردم محیط نقش اساسی ایفا می‌کنند.

در میان پستانداران منطقه، حضور گونه‌هایی چون گرگ، پلنگ و آهو قابل توجه است. این حیوانات به‌عنوان بخشی از زنجیره غذایی طبیعی در حفظ تعادل اکولوژیک منطقه مؤثرند. همچنین، وجود این گونه‌ها نشان‌دهندۀ سلامت نسبی محیط زیست در این ناحیه است.

تنوع پرندگان در دایکندی نیز چشمگیر است. گونه‌هایی مانند کبک، کبک دری، بلبل و باز از جمله پرندگان بومی این منطقه محسوب می‌شوند. این پرندگان علاوه بر نقش اکولوژیک، بخشی از جذابیت‌های طبیعی منطقه را تشکیل می‌دهند. حفاظت از این تنوع زیستی نیازمند برنامه‌ریزی دقیق و مشارکت جوامع محلی است. به نظر کارشناسان توسعه پایدار در دایکندی باید با در نظر گرفتن حفظ این ذخایر طبیعی همراه باشد تا نسل‌های آینده نیز بتوانند از این موهبت‌های طبیعی بهره‌مند شوند.

منابع آبی

ولایت دایکندی با وجود برخورداری از دو رودخانه حیاتبخش لذیر و هیرمند که از شاخه‌های اصلی دریای هلمند هستند، همچنان با چالش‌های جدی در مدیریت منابع آبی مواجه است.

- رودخانه هیرمند به‌عنوان شریان اصلی آبی، از میان این ولایت می‌گذرد و نقش حیاتی در تأمین آب کشاورزی و شرب دارد.

- رودخانه نیلی به‌عنوان شاخه فرعی مهم، از مرکز ولایت عبور می‌کند.

- سد سوختوک که در ۲۰۲۱م به بهره‌برداری رسید، با ظرفیت تولید ۷۰۰ کیلووات برق، گامی مهم در توسعه زیرساخت‌های انرژی منطقه محسوب می‌شود.

- رودخانه لذیر که از مرز دایکندی و بامیان سرچشمه می‌گیرد، پس از گذر از ولسوالی‌های اشترلی و نیلی و آبیاری صدها هکتار از اراضی حاصلخیز مناطق شیخ میران، خوشک، لذیر، شیرو، گیزاب، تمزان و ایژدی، در نهایت به هلمند می‌ریزد.

این رودخانه‌ها که شریان‌های حیاتی کشاورزی منطقه محسوب می‌شوند، نقش تعیین‌کننده‌ای در زندگی روزمره کشاورزان دارند؛ از آبیاری باغات بادام و مزارع گندم و جو گرفته تا تأمین آب شرب دام‌ها. با این حال، شیوه‌های سنتی آبیاری و نبود سیستم‌های مدرن ذخیره و توزیع آب باعث شده تا بخش قابل توجهی از این منابع ارزشمند هدر رود، در حالی که در فصل‌های خشک، کشاورزان با کمبود آب مواجه می‌شوند. این وضعیت نه‌تنها بر میزان تولیدات کشاورزی تأثیر منفی گذاشته، بلکه سبک زندگی مبتنی بر کشاورزی و دامداری مردم منطقه را نیز با مخاطره مواجه ساخته است. با این وجود، مردم دایکندی با همان روش‌های سنتی و تجربیات گذشتگان خود، به کشت و زرع ادامه می‌دهند و امیدوارند روزی با استفاده از فناوری‌های نوین، بتوانند از این ظرفیت‌های طبیعی به شکل بهینه‌تری بهره‌برداری کنند.

-‌‌ رودخانه اورخان به‌عنوان شریان آبی مهم دایکندی، از مرزهای غور سرچشمه گرفته و پس از آبیاری ولسوالی‌های بندر، سنگ‌تخت، خدیر، کیتی و کجران، به ارزگان سرازیر شده و به هلمند می‌پیوندد. این رودخانه با آبیاری مناطق گسترده‌ای همچون دره خودی، شکردره، جلگه بر و هزاردرخت، نقش حیاتی در توسعه کشاورزی و سرسبزی نواحی غربی دایکندی ایفا می‌کند، هرچند همچنان نیازمند مدیریت بهینه برای استفاده حداکثری از پتانسیل‌های آن است.

آب و هوا

آب‌وهوا در بخش‌های مختلف این ولایت متفاوت است. این ولایت، در شمال (سنگ‌تخت و بندر و خدیر) دارای دره‌های عمیق و آب‌وهوای بسیار سرد با تابستان کوتاه و در جنوب (کیتی و کجران) دارای زمین‌های هموار و آب‌وهوای گرم است.

اقتصاد

کشاورزی

ولایت دایکندی عمدتاً متکی به زراعت است که به‌عنوان منبع اصلی درآمد ساکنان شناخته می‌شود. در سال‌های اخیر، کشت درختان بادام به‌عنوان یک محصول سودآور، امیدواری‌هایی برای بهبود وضعیت اقتصادی ایجاد کرده و می‌تواند آینده بهتری برای مردم منطقه رقم بزند.

محصولات اصلی کشاورزی دایکندی شامل گندم، جو، سیب‌زمینی، بادام و لوبیا است، اما این ولایت از نظر تولیدات زراعی در سطح پایینی قرار دارد. چالش‌های عمده این بخش شامل کمبود زمین‌های قابل کشت، بحران آب، حوزه‌های آبی کوچک، ناامنی غذایی و کیفیت نامطلوب خاک است که توسعه کشاورزی را با محدودیت‌های جدی روبه‌رو کرده است. این عوامل دست‌به‌دست هم داده‌اند تا دایکندی همچنان یکی از مناطق محروم از نظر اقتصادی باقی بماند.

باغداری

ولایت دایکندی با برخورداری از شرایط اقلیمی مناسب، به یکی از قطب‌های تولید محصولات باغی و دامی در افغانستان تبدیل شده است. بادام به‌عنوان مهم‌ترین محصول صادراتی این منطقه شناخته می‌شود که در پنج گونه ممتاز شامل بادام سنگگ، قاغانی، کف مل، قلاتی و سطربایی کشت می‌گردد. این محصول که عمدتاً در ولسوالی شهرستان تولید می‌شود، از کیفیت بالایی برخوردار بوده و در بازارهای داخلی و خارجی تقاضای قابل توجهی دارد.

سایر محصولات باغی شامل چهارمغز و زردآلو به‌طور عمده در ولسوالی‌های کیتی، کجران و نیلی تولید می‌شوند که به‌دلیل نبود بازارهای فروش مناسب، جهت مصرف محلی استفاده می‌شود. در بخش دامداری نیز محصولاتی نظیر پوست (تر و خشک)، قروت و پشم حیوانات در ولسوالی‌های اشترلی، خدیر و بندر تولید شده و به مناطق همجوار صادر می‌شوند. این محصولات در صنایع دستی محلی مانند تولید گلیم و نمد کاربرد داشته و نقش مهمی در اقتصاد معیشتی مردم منطقه ایفا می‌کنند.

دامداری

ولایت دایکندی با برخورداری از بیش از یک میلیون و سیصد و شانزده هزار هکتار مراتع طبیعی، از مهم‌ترین مناطق دامپروری در افغانستان محسوب می‌شود. این ولایت که بیش از ۹۰ درصد جمعیت آن به فعالیت‌های زراعتی و دامداری اشتغال دارند، همواره به عنوان یکی از قطب‌های تولید گوشت قرمز در کشور شناخته شده است.

با وجود ظرفیت‌های طبیعی قابل توجه، دامداری در دایکندی در سال‌های اخیر با چالش‌های متعددی مواجه بوده است. خشکسالی‌های پیاپی، روش‌های سنتی مدیریت دام، ناامنی‌ها و تخریب مراتع، از عوامل اصلی کاهش رونق این بخش محسوب می‌شوند. با این حال، تولیدات دامی این ولایت نه تنها نیازهای داخلی را تأمین می‌کند، بلکه مازاد آن به ولایاتی همچون هرات، کابل و قندهار نیز صادر می‌گردد.

در راستای احیای مراتع و توسعه پایدار دامداری، وزارت شهرسازی و اراضی با همکاری مؤسسات بین‌المللی و ریاست زراعت، مالداری و آبیاری دایکندی، برنامه‌های جامعی را برای تثبیت و احیای مراتع آغاز کرده‌اند. این اقدامات که شامل تعیین دقیق عرصه‌های مرتعی و مدیریت علمی آنها می‌شود، می‌تواند زمینه‌ساز بازگشت رونق به بخش دامداری این منطقه باشد.

دامداری در دایکندی نه تنها به عنوان منبع درآمد برای خانوارهای روستایی، بلکه به عنوان بخشی از هویت فرهنگی و سبک زندگی مردم این منطقه شناخته می‌شود. حفظ و توسعه این بخش می‌تواند نقش مهمی در بهبود معیشت روستاییان و توسعه اقتصادی منطقه ایفا نماید.

بیشتر مردم ولایت دایکندی به کشاورزی و دام‌پروری مشغول هستند. بیشتر محصولات کشاورزی در این ولایت بادام، گندم، جواری (ذرت)، ماش، انگور، سیب، نخود، لوبیا و عدس است. بادام عمده‌ترین محصول کشاورزی مردم در این ولایت است که به‌دلیل مرغوبیت بالا در بازارهای داخلی و خارجی بازار خوبی دارد.

معادن

بر اساس مطالعات سازمان زمین‌شناسی افغانستان، ولایت دایکندی از ذخایر معدنی قابل توجهی برخوردار است که تاکنون ۳۳ منطقه معدنی در آن شناسایی و ثبت شده است. این ذخایر شامل موارد ارزشمندی همچون سرب، روی (جست)، تنگستن، قلع، جیوه (سیماب)، لیتیوم، تانتالیم، نیوبیم، تورمالین، مس، گالن (سنگ سرب)، مرمر، گرانیت، گچ و سنگ آهک می‌باشد.  

وجود این منابع معدنی، ظرفیت قابل توجهی برای توسعه صنعتی و اقتصادی منطقه ایجاد کرده است. با این حال، بهره‌برداری کامل از این پتانسیل‌ها نیازمند سرمایه‌گذاری در بخش اکتشاف، استخراج و فرآوری مواد معدنی بوده و می‌تواند نقش مهمی در ایجاد اشتغال و رشد اقتصادی دایکندی ایفا نماید.

تجارت

ولایت دایکندی فاقد ساختار تجاری مدرن بوده و فعالیت‌های اقتصادی به‌طور عمده محدود به فروشگاه‌های کوچک و بقالی‌های محلی است که کالاهای اساسی را از مراکز بزرگتری مانند کابل و غزنی تأمین می‌کنند. سهم قابل توجهی از بازار محلی به کالاهای وارداتی چینی اختصاص دارد، در حالی که محصولات محلی باارزشی مانند بادام مرغوب، چهارمغز و محصولات دامی (پوست، پشم و قروت) به‌دلیل نبود شبکه‌های توزیع مناسب و زیرساخت‌های بازاریابی، به‌طور عمده به‌صورت سنتی و در مقیاس محدود به فروش می‌رسد. این وضعیت نشان‌دهندۀ ظرفیت‌های استفاده نشده در توسعه اقتصادی منطقه است که با سرمایه‌گذاری در زنجیره ارزش و ایجاد راه‌های مواصلاتی مناسب می‌تواند تحول یابد.

ساختار اجتماعی

ساختار اجتماعی دایکندی از یک نظام مبتنی بر ثروت و زمین‌داری، به سمت جامعه‌ای حرکت کرد که در آن دانش دینی و فعالیت‌های مذهبی به یکی از معیارهای مهم منزلت اجتماعی تبدیل شد. این تغییر، تأثیر عمیقی بر تحولات بعدی منطقه گذاشت و زمینه را برای نقش‌آفرینی بیشتر روحانیون در عرصه‌های سیاسی و فرهنگی فراهم کرد.

برای مثال پیش از تهاجم عبدالرحمان ۱۲۷۰ش، ساختار اجتماعی دایکندی بر پایه سلسله مراتب سنتی استوار بود. در رأس این هرم اجتماعی، میرها و بیگ‌ها قرار داشتند که به‌عنوان زمینداران بزرگ و افراد صاحب نفوذ، امور اجتماعی و اقتصادی منطقه را مدیریت می‌کردند. سادات نیز به‌دلیل انتساب به خاندان پیامبر اسلام، از جایگاه ویژه‌ای برخوردار بودند و مورد احترام عموم مردم قرار می‌گرفتند. در رده‌های میانی، کشاورزان خرده‌پا و مالداران محلی جای داشتند که اگرچه از ثروت و قدرت محدودی برخوردار بودند، اما در چرخۀ تولید نقش اساسی ایفا می‌کردند. در پایین‌ترین سطح این نظام، کارگران بی‌زمین و مزدوران (معروف به غریب‌کار) قرار داشتند که به کارهای سخت و خدمات روزمزدی مشغول بودند و از کمترین امتیازات اجتماعی برخوردار بودند.  

پس از کشتار و سرکوب هزاره‌ها توسط عبدالرحمان، ساختار قدرت سنتی دچار تحول شد. نظام ارباب‌رعیتی تضعیف شد و بسیاری از خان‌ها و زمینداران بزرگ، بخشی از نفوذ خود را از دست دادند. این روند تا دهه‌های ۱۳۴۰ش و ۱۳۵۰ش ادامه یافت. در این دوره، با بازگشت روحانیون تحصیل‌کرده از نجف و ایران و تأسیس مدارس علمیه در هزارستان، جایگاه علما و طلاب در جامعه تقویت شد. این تحول، به تدریج موجب کاهش نفوذ خوانین محلی و افزایش نقش روحانیت شیعه در هدایت اجتماعی و فرهنگی مردم شد.  

فرهنگ و هنر در دایکندی

فرهنگ دینی: در بافت اجتماعی و فرهنگی ولایت دایکندی، علمای دین و حوزه‌های علمیه قم و نجف نقشی اساسی در شکل‌دهی به سبک زندگی اسلامی ایفا کرده‌اند. پس از دوره سرکوب هزاره‌ها در اواخر قرن نوزدهم میلادی، نخستین نسل از طلاب این منطقه با مهاجرت به مشهد و سپس نجف اشرف، مبانی علوم دینی را فراگرفته و پس از بازگشت، به تأسیس مدارس دینی و تربیت شاگردان همت گماشتند. این حرکت زمینه‌ساز تحولی عمیق در حیات دینی و فرهنگی منطقه شد.

با پیروزی انقلاب اسلامی ایران، موج جدیدی از طلاب دایکندی راهی حوزه علمیه قم شدند و با بهره‌گیری از نظام آموزشی نوین، به بومی‌سازی معارف اسلامی در منطقه پرداختند. حضور این روحانیون در متن جامعه، موجب تقویت هویت شیعی و نهادینه‌شدن ارزش‌های اسلامی در سبک زندگی روزمره مردم گردید. آنان با تدریس در مدارس دینی، اقامه نماز جماعت، پاسخگویی به شبهات شرعی و راهنمایی مردم در امور شخصی و اجتماعی، نقش واسطه‌ای مؤثر بین سنت‌های اصیل اسلامی و زندگی مدرن ایفا کرده‌اند.

این تعامل دوسویه بین مراجع تقلید در قم و نجف با مردم دایکندی، نه تنها بر عمق باورهای دینی افزوده، بلکه در حل مسائل اجتماعی و خانوادگی نیز تأثیرگذار بوده است. کارشناسان حوزه‌های علمیه را کانونی برای حفظ هویت اسلامی-شیعی در این منطقه تبدیل می‌دانند که پیوند ناگسستنی بین آموزه‌های دینی و سبک زندگی بومی ایجاد کرده‌اند.

رسانه‌ها: در ولایت دایکندی در حال حاضر سه رسانۀ صوتی رادیو نسیم، رادیو آفتاب و رادیو دایکندی مشغول فعالیت هستند. جشن گل بادام یکی از فستیوال‌های محبوب در این ولایت است. جشن نوروز (میلۀ نوروز) یکی دیگر از جشن‌های تاریخی مردم در ولایت دایکندی است که در آن به اجرای برنامه‌های مختلفی از قبیل صلۀ رحم، تئاتر، ذبح حیوانات و در برخی نقاط کشتی‌گیری می‌پردازند.

ازدواج و تشکیل خانواده: ازدواج در دایکندی در اوایل جوانی و با آشنایی پسر و دختر بعد از خواستگاری رسمی توسط اقوام پسر صورت می‌گیرد. ابتدا مراسم شیرینی‌خوری (خویشی‌گری) انجام می‌شود؛ سپس داماد شیربها (گله) را طی یک تا دو سال به پدر عروس پرداخت کرده و در نهایت، مراسم عروسی (طوی) صورت می‌گیرد. مراسم عقد را نیز در خانۀ داماد ضمن مجلس مختصری اجرا می‌کنند.

صنایع دستی: سوزن‌دوزی، گلیم‌بافی، خامک‌دوزی، نمدبافی، لحاف‌بافی و بافندگی از جمله صنایع‌دستی زنان در ولایت دایکندی است. پوشش مردان دایکندی شلوار و پیراهن گشاد و یکرنگ (پیرو و تنبو) و لباس زنان در این ولایت مثل دیگر هزاره‌های افغانستان چادر یا لاچک (شبیه چادر ولی کوچک‌تر از آن) و پیراهن و تنبان در رنگ‌های متفاوت است.

غذاهای محلی: مردم دایکندی مثل سایر هزاره‌های هم‌جوار غذاهای مختلفی می‌پزند مثل قروتی (با دوغ یا شیر)، شیربرنج، کِچِری، لیِتی (گندم، جواری، حلوا)، اِشکِنه، شوربا (مرغ، گوشت تازه، لاندی: گوشت خشک‌شده) و آردبیریو. نان‌های مشهور مردم دایکندی پتیر (فتیر)، تندور (تنوری)، دودی (نان جواری)، نان دیگی، بوسراغ و خمیر هستند.

بازی‌های محلی: در دایکندی، بازی‌های محلی بخشی جدایی‌ناپذیر از فرهنگ و سبک زندگی مردم را تشکیل می‌دهند. این بازی‌ها که در فصول مختلف سال به‌ویژه در شب‌های طولانی زمستان انجام می‌شوند، شامل تنوع قابل توجهی از سرگرمی‌های سنتی هستند. از جمله این بازی‌ها می‌توان به کمپیرک (باب الله)، دیو و پری، لنگی دزخ، گرگ و بره، تنگی کتار، سنگ ملا، تنگی خورجین، خر دراز، قی جنگی، دست جنگی، چوب زرک، چوب بازی و آتن ملی اشاره کرد. در کنار این بازی‌های سنتی، ورزش‌های مدرنی مانند فوتبال و والیبال نیز در سال‌های اخیر رواج یافته‌اند.

در گذشته، مردم این منطقه برای گذران اوقات فراغت و گرم نگه داشتن فضای جمعی در شب‌های سرد زمستانی، دور هم جمع می‌شدند و به نقل قصه‌های پادشاهی، حمله‌خوانی و شاهنامه‌خوانی می‌پرداختند. این سنت دیرینه که به ساعت تیری معروف است، هنوز هم در برخی از روستاهای این ولسوالی حفظ شده و به عنوان بخشی از میراث فرهنگی منطقه به حیات خود ادامه می‌دهد. این گردهمایی‌ها نه تنها نقش سرگرم‌کننده داشته، بلکه به‌عنوان رسانه‌ای برای انتقال ارزش‌های فرهنگی و تاریخی به نسل‌های بعدی عمل کرده‌اند.

معارف و تحصیلات عالی

مکاتب، دارالعلوم‌ها، مراکز تعلیمات تخنیکی و مراکز سواد حیاتی متعددی در سطح ولایت دایکندی با صدها معلم و نزدیک به 200 هزار دانش‌آموز وجود دارند.

دانشگاه دولتی دایکندی در سال 1393ش در شهر نیلی افتتاح شد. دانشگاه خصوصی ناصرخسرو نیز از سال‌ها پیش در مرکز ولایت دایکندی مشغول فعالیت است. در ولایت دایکندی بیش از 20 مدرسۀ دینی مشغول ارائۀ خدمات آموزش علوم دینی است.

حوزه‌های علمیه

حوزه‌های علمیه در ولایت دایکندی به رغم محدودیت‌های فراوان، نقش محوری در حفظ و ترویج معارف اسلامی در این منطقه ایفا می‌کنند. حدود بیست مدرسه علمیه در این ولایت فعالیت دارند که عمدتاً به دلیل کمبود حمایت مالی و نبود امکانات کافی، با مشکلات عدیده‌ای مواجه هستند.

این مراکز دینی که اغلب به صورت نیمه‌فعال اداره می‌شوند، با حداقل امکانات به پرورش طلاب علوم دینی می‌پردازند. سابقه تأسیس مدارس دینی در دایکندی به دوران پس از تهاجم عبدالرحمان خان بازمی‌گردد، زمانی که شیخ حمزه نوری اولین مدرسه علمیه را در منطقه سنگ‌تخت بنیان نهاد. در دهه ۱۳۵۰ش نیز طلاب مقیم نجف با تأسیس مدرسه توحیدیه در دره خودی ولسوالی خدیر، گام دیگری در توسعه آموزش‌های دینی برداشتند.

امروزه اگرچه برخی مراجع تقلید و نهادهایی مانند جامعه المصطفی با کمک‌های محدود از بخشی از این مدارس حمایت می‌کنند، اما این حمایت‌ها به دلیل پراکندگی و اندک بودن، پاسخگوی نیازهای اساسی این مراکز نیست. با این حال، همین مدارس با امکانات اندک، کماکان به عنوان پایگاه‌های اصلی تربیت نیروهای مذهبی و ترویج معارف اسلامی در منطقه به فعالیت خود ادامه می‌دهند و در شکل‌دهی به سبک زندگی دینی مردم نقش بسزایی ایفا می‌کنند.

ساختار اداری دایکندی

ولایت دایکندی قبلا در قالب چهار ولسوالی بزرگ دایکندی، شهرستان، کجران و گیزاب جزئی از ولایت تاریخی ارزگان بوده که در 1383ش به‌عنوان یک ولایت مستقل معرفی شد. در حال‌حاضر این ولایت ۹ ولسوالی دارد که در ذیل معرفی شده است:

اشترلی

ولسوالی اشترلی در شمال ولایت دایکندی قرار گرفته و از مناطق سردسیر این ولایت محسوب می‌شود. این ولسوالی با جمعیتی حدود ۶۱ هزار نفر، در فصل زمستان با بارش برف سنگین مواجه می‌شود که منجر به مسدود شدن راه‌های مواصلاتی آن می‌گردد. زندگی در اشترلی تحت تأثیر شرایط آب و هوایی سخت قرار دارد و مردم این منطقه با چالش‌های ناشی از انزوای فصلی دست و پنجه نرم می‌کنند.

سنگ‌تخت و بندر

ولسوالی سنگ‌تخت و بندر نیز در شمال ولایت واقع شده و با جمعیتی بیش از ۵۹ هزار نفر، از نظر آب و هوایی دارای چهار فصل متمایز است. بهار، تابستان و پاییز در این منطقه معتدل بوده، در حالی که زمستان‌های سردی دارد. وجود کوه‌های بلند، چشمه‌های جوشان و رودخانه‌های پرآب، این ولسوالی را به منطقه‌ای مناسب برای کشاورزی و دامپروری تبدیل کرده است. محصولات اصلی این منطقه شامل گندم، جو، ذرت، باقالی، لوبیا، عدس، شلغم و پیاز می‌شود. همچنین معدن بزرگ کچ در این ولسوالی از منابع مهم اقتصادی محسوب می‌شود.

خدیر

ولسوالی خدیر در غرب ولایت دایکندی قرار دارد و جمعیتی حدود ۵۳ هزار نفر را در خود جای داده است. مردم این منطقه به زبان دری با گویش هزارگی صحبت می‌کنند و فرهنگ و آداب و رسوم خاص خود را حفظ کرده‌اند. خدیر از نظر جغرافیایی موقعیت مناسبی داشته و ارتباطات فرهنگی قوی با دیگر مناطق ولایت دارد.

ولسوالی شهرستان که در مرکز ولایت واقع شده، با جمعیتی حدود ۸۰ هزار نفر، پرجمعیت‌ترین ولسوالی دایکندی محسوب می‌شود. شغل اصلی مردم این منطقه باغداری است و بادام از مهم‌ترین محصولات آن به شمار می‌رود. شهرستان به دلیل موقعیت مرکزی خود، نقش مهمی در ارتباطات بین ولسوالی‌های مختلف ایفا می‌کند.

کجران

ولسوالی کجران در جنوب غرب ولایت قرار گرفته و جمعیتی بیش از ۳۷ هزار نفر دارد. این منطقه با خاک حاصلخیز و آب و هوای مناسب، میزبان انواع درختان میوه از جمله انگور، انار، سیب، توت، انجیر، شفتالو، نارنج، گیلاس، زردآلو و آلبالو است. وجود معادن زمرد، سرب و لعل از دیگر ویژگی‌های مهم این ولسوالی محسوب می‌شود. کجران همچنین دارای سه مکان تاریخی به نام‌های زیارت ماهیگان، شاه الماس و زیارت کاینات است که مورد توجه زائران قرار دارد. این ولسوالی متأسفانه همواره مورد تهدید و حملات گروه طالبان بوده، اما مردم آن همواره مقاومت نشان داده‌اند.

گیتی (کیتی)

ولسوالی گیتی (یا کیتی) در غرب ولایت واقع شده و جمعیتی بیش از ۵۶ هزار نفر را در خود جای داده است. این منطقه با ویژگی‌های جغرافیایی خاص خود، بخشی از تنوع اقلیمی ولایت دایکندی را تشکیل می‌دهد.

میرامور

ولسوالی میرامور در شرق ولایت قرار گرفته و با جمعیتی حدود ۸۶ هزار نفر، پرجمعیت‌ترین ولسوالی دایکندی به شمار می‌رود. این منطقه از نظر اداری و جمعیتی اهمیت ویژه‌ای در ولایت دارد.

نیلی

ولسوالی نیلی، مرکز ولایت دایکندی، در بخش مرکزی این ولایت واقع شده و جمعیتی حدود ۴۳ هزار نفر دارد. این منطقه با آب و هوای معتدل و نسبتاً گرمسیر، میزبان قلعه‌های تاریخی متعددی با برج‌های بلند است که در گذشته برای دفاع از منطقه مورد استفاده قرار می‌گرفته‌اند. همه ساکنان نیلی از قوم هزاره بوده و به کشاورزی اشتغال دارند.

پاتو

ولسوالی پاتو که در جنوب ولایت واقع شده، یکی از ولسوالی‌های تازه تأسیس دایکندی است و جمعیتی حدود ۴۰ هزار نفر دارد. این منطقه با ویژگی‌های جغرافیایی خاص خود، بخشی از تنوع اقلیمی و فرهنگی ولایت را تشکیل می‌دهد.

هر یک از این ولسوالی‌ها با حفظ ویژگی‌های منحصر به فرد خود، در کنار هم هویت فرهنگی و جغرافیایی ولایت دایکندی را شکل می‌دهند. مردم این مناطق با وجود تمام چالش‌های طبیعی و انسانی، همواره در حفظ فرهنگ، زبان و آداب و رسوم خود کوشا بوده‌اند. تنوع محصولات کشاورزی، معادن ارزشمند و جاذبه‌های تاریخی، این ولایت را به منطقه‌ای مهم در افغانستان تبدیل کرده است. مقاومت مردم در برابر تهدیدات امنیتی و حفظ سبک زندگی سنتی در کنار مواجهه با چالش‌های مدرن، از ویژگی‌های بارز ساکنان این ولایت محسوب می‌شود.

لایت دایکندی از ولسوالی‌های خدیر، کیتی، شهرستان، میرامور، اشترلی، کجران، گیزاب، سنگ‌تخت و بندر و نیلی تشکیل شده است.

امکانات رفاهی

شهر نیلی دارای یک پارک مشهور بنام پارک بادام و چوک بادام است؛ این شهر مرکزی در دشت نیلی واقع شده است.

ولایت دایکندی با مشکلات جدی در زمینه راه‌های مواصلاتی مواجه است که بیشتر مناطق آن در هفت ماه از سال به دلیل بارش برف، نبود پل‌های مناسب و شرایط صعب‌العبور کوهستانی کاملاً از دسترس خارج می‌شوند. این انزوا موجب اختلال در انتقال بیماران، توزیع کالاهای اساسی و انجام امور اداری شده و توسعه منطقه را با چالش‌های اساسی رو به رو کرده است. در ولایت دایکندی تنها10 کیلومتر سرک (جاده) از مرکز به‌سوی ولسوالی شهرستان آسفالت شده است.

ولایت دایکندی از نظر موقعیت جغرافیایی در مسیرهای اصلی ترانزیت و تجارت کشور قرار نگرفته و فاقد هرگونه ارتباط با شبکه سرک‌های حلقوی افغانستان است. این منطقه محروم حتی از داشتن یک میدان هوایی محلی و ابتدایی نیز بی‌بهره است که این امر موجب انزوای بیشتر آن شده است. عدم دسترسی به زیرساخت‌های حمل و نقل مدرن، چالش‌های جدی در زمینه ارتباطات، تجارت و ارائه خدمات ضروری به ساکنان ایجاد کرده است. این انزوای جغرافیایی تأثیر مستقیمی بر توسعه اقتصادی و اجتماعی منطقه داشته و آن را از چرخه اصلی اقتصاد کشور دور نگه داشته است.

ولایت دایکندی در حال حاضر دارای یک میدان هوایی (فرودگاه) در مرکز به نام میدان هوایی نیلی است.

تنها بند (سد) برق ساخته‌شده در دایکندی بند سوختوک است که در مرکز ولایت دایکندی و روی رودخانۀ «لزیر» یکی از سرچشمه‌های رودخانۀ هلمند ساخته شده و با ظرفیت 700 کیلووات برق فعال است که از آن برای روشنایی شهر نیلی استفاده می‌شود.

مراکز‌‌ درمانی

ولایت دایکندی با داشتن ۱۴۰ مرکز صحی (سیار و ثابت) و یک شفاخانه ۱۰۰ بستری دولتی، همچنان با چالش‌های جدی در ارائه خدمات بهداشتی مواجه است. بسیاری از باشنده‌گان به‌ویژه در مناطق دورافتاده از نبود امکانات کافی، کمبود پزشک متخصص، کمبود ادویه و تراکم بیمار در مراکز درمانی رنج می‌برند.

شرایط جغرافیایی صعب‌العبور، پراکندگی جمعیت و ضعف اقتصادی موجب شده است که بسیاری از بیماران نتوانند به موقع به مراکز درمانی دسترسی پیدا کنند و برخی مجبور به سفرهای طولانی به کابل یا ولایات همجوار شوند. در حالی که بخش خصوصی نیز در ارائه خدمات درمانی فعال است، نبود زیرساخت‌های دارویی مناسب و کمبود تجهیزات پزشکی همچنان از موانع اصلی ارتقای سطح بهداشت در این منطقه محسوب می‌شود.

یک شفاخانۀ 20 بستر اختصاصی ترک اعتیاد در نیلی ساخته شده است.

اماکن تاریخی و مذهبی ولایت دایکندی

ولایت دایکندی مانند‌دیگر مناطق افغانستان، از میراث غنی تاریخی و مذهبی برخوردار بوده که هر یک بیانگر بخشی از هویت فرهنگی این منطقه است و پیوند ناگسستنی بین نسل‌های گذشته و حال برقرار ساخته و هویت فرهنگی مردم دایکندی را به نمایش می‌گذارد.

زیارت شاه طوس

زیارت شاه طوس یکی از مکان‌های مذهبی و تاریخی مهم در ولایت دایکندی محسوب می‌شود. این مکان که بر فراز کوه شاه در مرز بین مناطق اجرستان (ولایت غزنی) و گیرومیرامور (ولایت دایکندی) واقع شده، از دیرباز مورد توجه مردم منطقه بوده است.

بر اساس باورهای محلی، این زیارتگاه منسوب به یکی از نوادگان امام موسی کاظم(ع) است. موقعیت جغرافیایی خاص این مکان در ارتفاع زیاد، آن را به یکی از منحصر به فردترین زیارتگاه‌های منطقه تبدیل کرده است. دسترسی به این مکان به دلیل ارتفاع زیاد و شرایط جوی خاص، نیازمند طی مسیرهای کوهستانی دشواری است.

ساختار معماری زیارت شامل گنبد و ضریحی است که در طول سال‌ها حفظ شده‌اند. این مکان به عنوان یکی از نقاط مهم زیارتی برای ساکنان مناطق اطراف از جمله غزنی، دایکندی، بامیان و وردک شناخته می‌شود. زائران از نقاط مختلف برای زیارت و ادای احترام به این مکان مراجعه می‌کنند.

زیارت شاه طوس علاوه‌بر اهمیت مذهبی، به عنوان بخشی از میراث فرهنگی منطقه محسوب می‌شود و در زندگی اجتماعی و فرهنگی مردم محلی جایگاه ویژه‌ای دارد. این مکان نمادی از پیوند تاریخی و فرهنگی مردم مناطق مختلف است و در تقویت روابط اجتماعی بین جوامع محلی نقش ایفا می‌کند.

زیارت شاه قصور

در منطقه بردیز گیرو علیا واقع شده است. این مزار که به یکی از نوادگان امام موسی کاظم‌ منسوب بوده دارای گنبد و ضریحی با معماری مدرن‌‌‌ است. دسترسی نسبتاً آسان به این زیارتگاه، آن را به یکی از مقاصد مهم زائران تبدیل کرده است. مردم محلی از مذاهب مختلف با اعتقادات خاص خود به این مکان مراجعه می‌کنند.

زیارت شاه تراب

در قریه پلاس (منطقه چهارصدخانه) قرار دارد. این مکان با چشمه آب گرم طبیعی خود شناخته می‌شود که خواص درمانی آن مورد توجه زائران است. دو حمام در مجاورت چشمه احداث شده که امکان استفاده از آب گرم را برای زائران فراهم می‌کند. این زیارتگاه در مراسم مذهبی و اجتماعی مردم منطقه نقش فعالی دارد.

در فاصله ۲۰ کیلومتری این زیارت، بند طبیعی ناهور کدو قرار دارد که در باورهای محلی به حضرت علی نسبت داده می‌شود. این بند با ویژگی‌های منحصر به فرد خود از جمله تغییر رنگ آب در برخی سال‌ها، همواره مورد توجه بوده است. تلاش‌های ناموفق برای ساخت سازه‌های نظامی در مجاورت این بند در دوره‌ای از تاریخ، بر تقدس آن در نزد مردم محلی افزوده است.

آثار تاریخی

از نظر تاریخی نیز دایکندی دارای آثار ارزشمندی است که شهر ویران در قریه غوچک میرامور علیا، نمونه‌ای از این میراث به شمار می‌رود. خاکریزک در قریه سرآورد و قلعه باغ‌با دروازه سنگی مستحکم و موقعیت استراتژیک آن بر فراز کوهی عظیم، از دیگر شواهد تاریخ پر فراز و نشیب این منطقه است. این قلعه‌ها و استحکامات تاریخی از نظر معماری قابل توجه بود‌ه‌‌ و بیانگر توان دفاعی و نظامی ساکنان این دیار در ادوار گذشته است.

به نظر کارشناسان حفظ و معرفی این آثار تاریخی و مذهبی می‌تواند نقش مهمی در شناخت بهتر تمدن کهن این منطقه و جذب گردشگران فرهنگی ایفا کند.‌

ولایت دایکندی با دارا بودن آثار تاریخی و زیارتگاه‌های متعدد، از جمله مناطق فرهنگی و معنوی مهم افغانستان محسوب می‌شود. در ولسوالی‌های **کیتی** و **کجران**، چندین مکان تاریخی و زیارتی وجود دارد که هرکدام دارای داستان‌ها و باورهای خاصی هستند.  

زیارت خواجه غریب در شنیه کیسو (کیتی) یکی از این مکان‌هاست که با سنگ‌چینی احاطه شده و مورد احترام مردم منطقه است. گفته می‌شود تلاش برای ساخت ضرورتخانه در مجاورت این زیارت با رویدادهای عجیبی همراه بود که سرانجام منجر به توقف کار شد.  

مزارکوه: واقع در دامنه کوه‌های شرقی کیتی، از دیگر مکان‌های مقدس است که مردم آن را مرتبط با حضرت خضر می‌دانند. چشمه‌ای با آب زلال در این محل وجود دارد که در روزهای چهارشنبه تغییر حالت می‌دهد و مردم آن را نشانه‌ای خوش‌یُمن می‌پندارند.  

در منطقه تمران، کهنه ده تپه‌ای باستانی با آثاری از خشت‌های پخته و بقایای یک قلعه قدیمی دیده می‌شود که گویا روزگاری محل استقرار حاکمان محلی بوده است. همچنین، قلعه کافران در تنگه شالیزار، با وجود فرسایش زمان، هنوز بخش‌هایی از دیوارهایش پابرجاست.  

یکی از گنجینه‌های تاریخی دایکندی، قرآن شاه عباس است که در تمران نزد خانواده غلام بیگ نگهداری می‌شود. این قرآن با وجود پیشنهادهای خرید، همچنان در اختیار این خانواده باقی مانده است.  

در کجران قلعه لاش (به معنای قلعه بلند) و توپ رئیس (تل بزرگی در شنیه کیسو) از دیگر آثار تاریخی هستند که نشان‌دهنده قدمت و اهمیت نظامی این منطقه در گذشته بوده‌اند. کشف مهره‌ها، کوزه‌های سفالی و آثار دیگر در این محوطه‌ها، گواهی بر تاریخ کهن دایکندی است.  

این اماکن نه‌تنها از نظر تاریخی و فرهنگی ارزشمند هستند، بلکه بخشی از هویت مردم دایکندی را تشکیل می‌دهند و نشان‌دهنده پیوند عمیق ساکنان این منطقه با میراث گذشتگانشان است.

سنگ‌نگاره‌های اسرارآمیز: در ولایت دایکندی، یکی از کشفیات مهم باستان‌شناسی، سنگ‌نگاره‌های پیشاتاریخی (پتروگلیف) است که بر روی سنگ‌های سیاه و صاف منطقه حکاکی شده‌اند. این نقوش کهن که احتمالاً متعلق به دوران پیش از تاریخ افغانستان هستند، شامل طرح‌های متنوعی از حیوانات (بزکوهی، پلنگ، عقاب)، انسان‌ها و نمادهای هندسی می‌شوند. جزئیات دقیق این تصاویر، به‌ویژه در نمایش حیوانات، نشان‌دهنده مهارت هنرمندان عصر سنگ و احتمالاً ارتباط این آثار با جامعه‌ای شکارچی-گردآورنده است.

برخی از این نقوش ممکن است کارکرد آیینی داشته باشند، چرا که شامل نمادهای انتزاعی و اشکال ناشناخته‌ای هستند که در مکان‌های مقدس دوران باستان یافت می‌شوند. همچنین، تعدد لایه‌های نقوش روی برخی سنگ‌ها نشان می‌دهد که این مکان در دوره‌های مختلف تاریخی مورد استفاده قرار گرفته و احتمالاً محل برگزاری مراسم یا روایت‌گذاری داستان‌های قبیله‌ای بوده است. حضور نقش‌هایی مانند هزارپا نیز می‌تواند اشاره به باورهای اسطوره‌ای یا طبیعی‌گرایانه مردمان آن دوران داشته باشد.

اگرچه تفسیر دقیق این سنگ‌نگاره‌ها به دلیل نبود مدارک نوشتاری همزمان دشوار است، اما سبک اجرا و موضوعات آن‌ها مشابهت‌هایی با دیگر نقوش پیشاتاریخ در آسیای مرکزی دارد. این آثار ممکن است کهن‌ترین نمونه‌های سنگ‌نگاره در افغانستان باشند و مطالعه آن‌ها می‌تواند پنجره‌ای به شیوه‌های ‌بیان هنری، اعتقادات و زندگی روزمره ساکنان اولیه این منطقه بگشاید.

جشنواره‌ گل‌ بادام‌‌‌ دایکندی

ولایت دایکندی یکی از مناطق مهم کشاورزی در افغانستان محسوب می‌شود که بادام به عنوان محصول اصلی آن جایگاه ویژه‌ای دارد. این محصول علاوه بر تأمین معیشت مردم، در بازارهای داخلی و خارجی نیز جایگاه مناسبی دارد. در سال‌های اخیر، با توجه به اهمیت اقتصادی و فرهنگی بادام، مراسمی تحت عنوان جشن گل بادام در فصل بهار برگزار می‌شود.

این مراسم همزمان با شکوفه‌دهی درختان بادام سازماندهی می‌شود و شامل برنامه‌های فرهنگی از جمله قرائت مقالات و اشعار در مورد بهار و شکوفه‌های بادام می‌باشد. این رویداد علاوه بر جنبه‌های فرهنگی، به عنوان فرصتی برای معرفی ظرفیت‌های کشاورزی منطقه نیز مورد توجه قرار می‌گیرد.

آوازخوانان محلی دایکندی

سرور سرخوش- از پیشگامان موسیقی در دایکندی که بیشتر به خاطر آهنگ‌های انقلابی و حماسی شناخته می‌شود. وی با نواختن دمبوره نقش مهمی در توسعه موسیقی محلی داشته است.

داود سرخوش - معروف به سلطان دمبوره، هنرمندی که در سال 1970 در دایکندی متولد شد. او پنج آلبوم موسیقی منتشر کرده که مضامین وطنی و مهاجرت را در بر می‌گیرد. آثار او در میان افغان‌های مقیم خارج محبوبیت زیادی دارد.

سید انور آزاد - خواننده‌ای که بیشتر با آهنگ‌های عامه‌پسند شناخته می‌شود. فعالیت هنری خود را در میان مهاجران افغان در ایران آغاز کرد و اکنون در کابل به کار خود ادامه می‌دهد.

خیرعلی شهرستانی - هنرمند اهل شهرستان دایکندی که در آثار خود به نقد رسم‌ورواج‌های ناپسند اجتماعی می‌پردازد. موسیقی او جنبه‌های فولکلور و انتقادی دارد.

صفدر خیرعلی- نوازنده دمبوره و خواننده اهل سنگتخت دایکندی که به خاطر سبک غیرمتعارف و جسورانه در موسیقی شناخته می‌شد. او در سال 1391 در ایران درگذشت.

روف سرخوش- فرزند سرور سرخوش که در 1351م در بندر دایکندی متولد شد. وی تحصیلات خود را در رشته روزنامه‌نگاری در ترکیه به پایان رساند و همزمان به فعالیت در زمینه موسیقی محلی پرداخت. او سه آلبوم موسیقی منتشر کرده است.

مشاهیر دایکندی

دولت بیگ - حاکم قدرتمند دایکندی در عصر شاه عباس صفوی که بر نیمی از هزارستان حکمرانی می‌کرد.  

عنایت‌خان هزاره - فرماندار دایکندی در دوران احمدخان ابدالی (1142ش) که مقاومت سرسختانه‌ای در برابر لشکرکشی‌های ابدالی از خود نشان داد.  

سردار حسن - حاکم دایکندی (متوفی 1239ش) که روابط نزدیکی با دربار کابل داشت و نقش مهمی در مناسبات سیاسی منطقه ایفا کرد.  

میر محمدعظیم بیگ - اولین رهبر قیام کنندگان مردم هزاره در دورۀ سلطنت عبدالرحمان. وی ابتدا به عنوان سردار حکومتی فعالیت می‌کرد، اما پس از مخالفت با سیاست‌های حکومت، رهبری قیام عمومی ۱۸۹۲م را بر عهده گرفت. او پس از نبردهای شدید در اجرستان دستگیر و در کابل اعدام شد.

محمد ابراهیم گاوسوار - رهبر نهضت دهقانی و مبارز ضداستبداد که قیام مردمی علیه مالیات روغن حکومت را رهبری کرد و از بنیانگذاران حزب سری اتحاد برای سرنگونی نظام سلطنتی بود. پس از افشای نقشه کودتا، ۱۴ سال در زندان به سر برد و به نماد مقاومت در برابر ظلم تبدیل شد.

محمدحسن خسروی- فقیه و مدرس حوزه علمیه که تحصیلات حوزوی را در مشهد و نجف گذراند و از شاگردان برجسته آیت‌الله خویی و امام خمینی بود. او در ترویج علوم دینی در دایکندی نقش بسزایی داشت و از حامیان تشکیل حزب وحدت اسلامی و مقاومت غرب کابل بود.

محمد یوسف واعظی- عالم دینی و سیاست‌مدار که در حوزه‌های نجف و قم تحصیل کرد. از اعضای اصلی سازمان نصر و حزب وحدت اسلامی بود و در لوی‌جرگه‌های قانون‌اساسی و اضطراری شرکت داشت. وی همچنین عضو شورای علمای شیعه، شورای اخوت اسلامی و وزیر مشاور در دولت حامد کرزی بود.  

محمدحسین صادقی نیلی- مجاهد و روحانی که پس از تحصیل در نجف، مدرسه علمیه در نیلی تأسیس کرد. از بنیان‌گذاران گروه پاسداران جهاد اسلامی و فرمانده نیروهای حزب وحدت اسلامی بود. او در جریان مقاومت ضد کمونیستی نقش کلیدی داشت و در نهایت به همراه فرزندش ترور شد.  

سرور دانش - روحانی، حقوقدان و سیاست‌مدار که هماکنون معاون دوم رئیس‌جمهور افغانستان است. تحصیلات حوزوی را در نجف، دمشق و قم تکمیل کرد و آثار متعددی در فقه و حقوق تألیف و ترجمه نمود. از والیان و وزیران سابق افغانستان و از چهره‌های برجسته حزب وحدت اسلامی است.  

شکردخت جعفری - دانشمند و مخترع دستگاه دوزسنج پرتودرمانی سرطان که با استفاده از مهره‌های شیشه‌ای ارزان قیمت، دقت درمان سرطان را تا 50 درصد افزایش داد. برنده جایزه زنان نوآور بریتانیا در 2016م و پژوهشگر سابق دانشگاه ساری که اختراعش تحولی در روش‌های پرتودرمانی ایجاد کرده است.

منابع

• «آغاز آبگیری بند برق سوختوک دایکندی»، وب‌سایت شفقنا: پایگاه بین‌المللی همکاری‌های خبری شیعه- افغانستان، تاریخ درج مطلب: 3 دسامبر 2018 م.
• «افتتاح ولسوالی جدید پاتو در دایکندی»، وب‌سایت شفقنا- افغانستان، تاریخ درج مطلب: 15 جولای 2018م.
• «اماکن زیارتی و تاریخی دایکندی»، وب‌سایت پیام‌ دایکندی، تاریخ درج مطلب: ۲۸ آذر ۱۳۹۲ش.
• «برخی باشنده‌گان دایکندی از عدم دسترسی به خدمات صحی شکایت دارند»، خبرگزاری پژواک، تاریخ درج مطلب: ۱۴ مارس ۲۰۲۳م.
• «پرواز موفقیت آمیز نخستین خلبان زن ولایت دایکندی»، وب‌سایت خبرگزاری فارس- افغانستان، تاریخ درج مطلب: 9 آذر 1395ش.
• پولادی، حسن، هزاره ها، ترجمه:علی عالمی کرمانی، تهران، شریعتی، چاپ سوم، ۱۳۸۷ش.
• «تجارت در دایکندی»، وب‌سایت مجلۀ فانوس، تاریخ درج مطلب: ۱۷ نوامبر ۲۰۱۴م.
• تقی زاده، محمدرضا، «ولایت دایکندی افغانستان کجاست و چه اهمیتی دارد؟»، خبرگزاری صداوسیما، تاریخ درج مطلب: 3 تیر 1400ش.
• «تهداب تعمیر دانشگاه دایکندی طی محفلی ...»، وب‌سایت پایگاه اطلاع‌رسانی ولایت دایکندی، تاریخ درج مطلب: 4 آبان 1395ش.
• جیلانی «عارض»، غلام، جغرافیای ولایات افغانستان، پاکستان، پیشاور، اداره کتابخانه‌های سیار اریک، 1379ش.
• «چهره‌ها و شخصیت‌های ولایت دایکندی»، وب‌سایت پایگاه اطلاع‌رسانی ولایت دایکندی، تاریخ درج مطلب: 26 آذر 1398ش.
• «چهره‌ها و شخصیت‌های ولایت دایکندی»، وب‌سایت پایگاه اطلاع‌رسانی ولایت دایکندی، تاریخ درج مطلب: 29 خرداد 1398ش.
• «چهره‌ها و شخصیت‌های ولایت دایکندی»، وب‌سایت پایگاه اطلاع‌رسانی ولایت دایکندی، تاریخ درج مطلب: 24 آبان 1395ش.
• خانوف، تیمور، «تاریخ ملی هزاره»، مترجم: عزیز طغیان، چاپ اول، ایران، موسسۀ مطبوعاتی اسماعیلیان، 1372ش.
• خاوری، محمد جواد، امثال و حِکم مردم هزاره، مشهد، نشر عرفان، ۱۳۸۰ش.
• «دختری دایکندی: دستگاهی برای کمک به درمان سرطان اختراع و وارد بازارکرد»، پایگاه اطلاع‌رسانی دایکندی، تاریخ درج مطلب: ۸ آذر ۱۳۹۸ش.
• «دایکندی نسبت به مساحت خود دارای بیشترین ساحات علفچر است»، خبرگزاری آوا، تاریخ درج مطلب: ۱ ابان ۱۳۹۸ش.
• «دایکندی»، وب‌سایت ویکی شیعه، تاریخ بازدید: 9 اسفند 1401ش.
• سادات موسوی، لطیفه، «صنایع دستی زنان دایکندی از خانه به خیابان»، وب‌سایت نیمرخ، تاریخ درج مطلب: 15 بهمن 1399ش.
• سروش، سرور «جشن نوروز نالیج»، وب‌سایت روزنامۀ 8 صبح، تاریخ درج مطلب: 2 فروردین 1400ش.
• «سروی اقتصادی- اجتماعی و دموگرافی دایکندی»، تاریخ تطبیق سروی: مهرماه 1391ش.
• سروی منابع معدنی ولایت دایکندی: ظواهر معدنی دایکندی، وبسایت وزارت معادن و پطرولیم افغانستان، 20 آبان 1398ش.
• «سفر به سنگ‌ تخت و بندر ولسوالی سرسبز ولایت دایکندی + ویدیو»، وب‌سایت آی فیلم۲، تاریخ درج مطلب: ۱۶ حمل ۱۳۹۹ش.
• «سفری به بهشت گمشده در ولایت دایکندی + تصاویر»، وب‌سایت آی فیلم ۲، تاریخ بازدید: ۸ مرداد ۱۴۰۴ش.
• «سنگ تهداب شفاخانۀ دایکندی گذاشته شد»، وب‌سایت شبکۀ اطلاع‌رسانی افغانستان، تاریخ درج مطلب: 4 اردیبهشت 1393ش.
• «سهم مردم دایکندی از هزاران کیلومتر سرک پخته در افغانستان فقط 10 کیلومتر!»، وب‌سایت پایگاه اطلاع‌رسانی ولایت دایکندی، تاریخ درج مطلب: 3 آبان 1395ش.
• شریعتی، حفیظ‌الله، «آداب و رسوم عمومی مردم هزاره»، وب‌سایت پیام دایکندی، تاریخ درج مطلب: 30 مرداد 1392ش.
• طاهری، الیاس، «دایکندی؛ با 70 هزار معتاد و یک شفاخانۀ 20 بستر ترک اعتیاد»، وب‌سایت روزنامۀ 8 صبح، تاریخ درج مطلب: 17 فروردین 1400ش.
• صادقی، رجب‌علی، «دایکندی از روایت تا واقعیت بخش6-10»، وب‌سایت پیام دایکندی، تاریخ درج مطلب: ۱۷ دی ۱۳۹۱ش.
• ضیایی، محمدرضا، تاریخ حوزه‌های علمیه شیعه در افغانستان، قم، پژوهشگاه المصطفی، ۱۳۹۶ش.
• عارفی، قربان‌علی، «سیر تحولات تاریخی ولایت دایکندی با تأکید بر نقش شیعیان از آغاز تا دوران معاصر»، وب‌سایت افق اندیشه، تاریخ درج مطلب: ۱ آذر ۱۴۰۳ش.
• فروغی، محمد، «آوازخوانان مشهور و نامدار دایکندی»، وب‌سایت دایکندی اسکای، تاریخ درج مطلب: 27 آذر 1392ش.
• فروغی، محمد، «شکایت رسانه‌های ولایت دایکندی از والی این ولایت»، وب‌سایت پیام دایکندی، تاریخ درج مطلب: 24 خرداد 1395ش.
• فروغی، محمد، «فرهنگ و عنعنات مردم دایکندی»، وب‌سایت پیام دایکندی، تاریخ درج مطلب: 24 آذر 1392ش.
• فروغی، محمد، «معلومات اجمالی از مکاتب ولایت دایکندی در سال تعلیمی1393»، وب‌سایت پیام دایکندی، تاریخ درج مطلب: 3 دی 1393ش.
• کاظمی، سید عوض علی، «بررسی لهجۀ مردم دایکندی»، وب‌سایت فروغی روز بلاگ، تاریخ درج مطلب: 9 اردیبهشت 1394ش.
• «مدارس علمیه ولایت دایکندی»،‌‌‌ وبلاگ کتابخانه دایکندی، تاریخ درج مطلب: ۱۲ بهمن ۱۳۸۵ش.
• محمدی، احمد، «معرفی ولایت دایکندی»، وب‌سایت آتیس: سیستم معلوماتی گردشگری افغانستان، تاریخ درج مطلب: 3 فروردین 1397ش.
• مددی، علی‌احمد، «عروسی در دایکندی»، وب‌سایت افغانستان نوین، تاریخ درج مطلب: 11 فوریه 2008م.
• «معرفی ولایت دایکندی افغانستان به روایت تصویر»، وب‌سایت آی فیلم ۲، تاریخ بازدید: ۷ مرداد ۱۴۰۴ش.
• نبی زاده کارگر، محمد عوض، انتوگرافی هزاره‌ها، کابل، مطبعه دولتی، 1365ش.
• نخبگان و محصلین ولایت دایکندی، «دایکندی‌شناسی»، وب‌سایت پایگاه اطلاع‌رسانی ولایت دایکندی، تاریخ درج مطلب: 25 خرداد 1398ش.
• «نگاهی به اماکن متبرکه و تاریخی ولسوالی میرامور -ولایت دایکندی»، پایگاه اطلاع‌رسانی دایکندی، تاریخ درج مطلب: ۲۵ مهر ۱۳۹۵ش.
• «ولایت دایکُندی افغانستان کجاست و چه اهمیتی دارد؟»، خبرگزاری صدا و سیما، تاریخ درج مطلب: ۳ تیر ۱۴۰۰ش.
• «ولایت دایکندی: پیدای پنهان (۱۴)»، وب‌سایت کلکین، تاریخ درج مطلب: ۲۶ اردیبهشت ۱۴۰۱ش.
• «ولایت دایکندی»، شبکۀ اطلاع‌رسانی افغانستان، تاریخ بازدید: ۷ مرداد ۱۴۰۴ش.
• «ولایت دایکندی در یک نگاه»، وب‌سایت شفقنا: پایگاه بین‌المللی همکاری‌های خبری شیعه- افغانستان، تاریخ درج مطلب: 20 ژوئن 2014م.
• «ولایت دایکندی- نفوس و ولسوالی‌های آن»، وب‌سایت خبرگزاری شاهد، تاریخ درج مطلب: 10 فروردین 1400ش.
• «ولایت دایکندی»، وب‌سایت شبکه اطلاع‌رسانی افغانستان- اطلاعات عمومی، تاریخ بازدید: 10 اسفند 1401ش.
• «ولایت دایکندی»، وب‌سایت ویکی سفر، تاریخ بازدید: 10 اسفند 1401ش.
• «یادداشت معاون رئیس جمهور از حاشیه‌های سفر به دایکندی و بامیان»، خبرگزاری آوا، تاریخ درج مطلب: ۳۰ تیر ۱۳۹۶ش.
• یزدانی، حسین‌علی (حاج کاظم)، پژوهشی در تاریخ هزاره‌ها، چاپ4، تهران، محمدابراهیم شریعتی افغانستانی، 1390ش