پیش‌نویس:احمدشاه ابدالی

احمدشاه ابدالی؛ بنیان‌گذار سلسلۀ پادشاهی ابدالی‌ها در افغانستان.

احمد‌شاه ابدالی، سرسلسلۀ پادشاهی ابدالی‌ها در افغانستان است و نزد قوم پشتون محبوبیت زیادی دارد؛ زیرا وی را بنیان‌گذار دولت مدرن در افغانستان می‌دانند.

احمدشاه ابدالیُ بنیانگذار امپراتوری درانی و پدر ملت افغانستان شناخته می‌شود. وی با لقب‌های «مروارید عصر» (دُرِ درانی) و «بابا» (پدر) از سوی پشتون‌ها مورد احترام است. پس از ترور نادرشاه افشار، وی به حکومت خراسان دست یافت و با تسلط بر قلمرویی از رود جیحون تا اقیانوس هند و از خراسان تا کشمیر، پنجاب و سند، نه بار به هندوستان لشکرکشی کرد. در سال ۱۷۵۷ میلادی، شهرهای دهلی، آگرا، متورا و ویندوانا را غارت نمود، اما تلاشی برای استقرار حکومت در آن مناطق نکرد. وی پس از رویارویی طولانی‌مدت با سیک‌ها در پنجاب، نهایتاً این منطقه را ترک گفت.

نام‌گذاری

احمد به‌دلیل تعلق خاندانی به قبایل «اَبداِلی» به «احمدشاه ابدالی» شهرت دارد. پس از آنکه در مجلس انتخاب وی در قندهار به‌عنوان پادشاه، یک عالم دین وی را «پادشاه دُوران» و «دُرِ دُران» خواند، در محاورات سیاسی و اسناد مکتوب، خود او «احمدشاه دُرانی» و قبیلۀ وی نیز «قبیلۀ دُرانی» خوانده شده است.

زندگی‌نامه احمدشاه ابدالی

کودکی و نوجوانی

محل تولد احمد را ملتان، و برخی دیگر هرات دانسته‌اند که سپس همراه مادر به فراه رفته است. برخی تاریخ تولد وی را در 1722م و برخی هم در بین سال‌های 1726 – 1728م، دانسته‌اند. احمد قبل از تولد یا در دوران کودکی، پدر خود را از دست داد و تحت سرپرستی مادر خود قرار گرفت. وی مدتی بعد به برادر بزرگ خود «ذوالفقار»، حاکم هرات پیوست اما در امور سیاسی این شهر دخالتی نکرد.

جوانی احمدشاه ابدالی

در زمان حملۀ نادر افشار به‌ هرات و فراه، ذوالفقار با برادران خود علی‌مردان و احمد، به دربار حسین‌خان غلجائی حاکم قندهار پناهنده شدند اما حسین‌خان آنها را به‌زندان انداخت. بعد از حملۀ نادر در 1738م به قندهار و براندازی حکومت غلجائی، آنها را از بند رها و به مازندران تبعید کرد. ذوالفقار در مازندران مسموم شد و احمد در آنجا باقی ماند تا این که به ‌دربار نادرشاه راه پیدا کرد و در نهایت وارد سپاه نادر شد.

زمینه‌ها و بستر اجتماعی احمدشاه ابدالی

شرایط خانوادگی

احمد از طرف پدر به‌خانوادۀ سدوزائی قبیلۀ ابدالی و از طرف مادر به‌خانوادۀ الکوزائی ابدالی به‌عنوان دو قبیله مهم قوم پشتون مربوط می‌شود. تولد و دوران کودکی او با از دست دادن پدر و هرج و مرج‌های سیاسی، نظامی و جنجال‌های طایفه‌ای و فئودالی، هم‌زمان بود که در تکوین شخصیت و آیندۀ سیاسی وی اثرگذار بود.

فضای اجتماعی

دورۀ جوانی او با عزت و فرماندهی آغاز و در این مدت او با اقشار مختلف جامعه محشور شد. طعم تلخ یتیمی، اسارت، تبعید و مشاهدۀ افول و عروج دولت‌های افغانی و نادری در هرات، قندهار و ایران، او را به‌پختگی رساند.

ویژگی‌های شخصیتی احمدشاه ابدالی

احمدشاه، باسواد بود و به زبان پشتو شعر میسرود. به شعرا، ادیبان و قشر روحانی احترام می‌گذاشت. وی از عیاشی و تجمل‌گرایی به‌دور بود و در سوار‌کاری و نظامی‌گری مهارت داشت. او را زیرک و باتدبیر و در عین حال خشن و بی‌رحم، متعصب، قوم‌گرا، دارای اندیشۀ زن‌ستیزانه و انحصارطلب توصیف کرده‌اند؛ اما برخی از مورخان احمدشاه را فرد زاهد، حلیم و خوش‌اخلاق دانسته‌‌اند.

فعالیت‌های احمدشاه ابدالی

فعالیت‌های سیاسی

باکشته شدن نادر افشار در ژوئن 1747م، احمد که 25 سال عمر داشت، با به‌دست آوردن مُهر نادر، به سوی قندهار حرکت و با ورود به‌قندهار زمینۀ پادشاهی خود را فراهم کرد. سابقۀ احمدشاه و نیروهای تحت امر او در سپاه نادرشاه و دست‌یابی به منابع مالی کافی و توپ‌خانۀ نادری، دست‌یابی به مالیات کابل و پشاور(260 میلیو روپیه) و وضعیت نامطلوب سیاسی و اجتماعی ناشی از نظام ملوک‌الطوایفی که توده‌های جامعه را آمادۀ پذیرش یک دولت مرکزی مقتدر و باثبات کرده بود، دلایل انتخاب احمدشاه ذکر شده است.

فعالیت‌های نظامی

احمدشاه در سپاه نادر از پاسداری شاه تا مرحلۀ نائبی قوای پاسداران افغان که تعداد آنها به چهارهزار نفر می‌رسید، ارتقاء یافت. احمدشاه در لشکر‌کشی‌های نادر افشار شرکت کرد و در شب کشته‌شدن نادر، در دفاع از حرم نادر تلاش‌های زیادی کرد که به پاس آن، الماس کوه نور و دیگر جواهرات را از جانب زن نادرشاه دریافت می‌کند. وی پس از به‌قدرت رسیدن، ارتشی تشکیل داد و در کنار ارتش قومی، اقدام به تشکیل چند دسته سپاه دائمی کرد که از خزانۀ دولت حقوق دریافت می‌کردند.

پیامدهای پادشاهی احمدشاه ابدالی

1. ایجاد امپراطوری پشتونی (قبیله‌ای)

احمدشاه ابدالی بخش بزرگی از خراسان را تحت حاکمیت خود درآورد و با محوریت قندهار و رویکرد قبیله‌ای، امپراطوری افغانی (پشتونی) را به‌وجود آورد.

2. ایجاد طبقۀ اشراف اداری و قبیله‌ای

نظام اداری حکومت احمدشاه، هرچند از نظر شکلی ترکیبی از ادارۀ مغولی و ایرانی بود، اما در عمل زیر سلطۀ نظام قبیله‌ای و فئودالی افغانی (پشتونی) بود.

3. ایجاد طبقۀ اشراف زمیندار از قبیلۀ درانی

احمد، در کنار القاب و مقام دولتی، زمین قندهار را در میان قبیلۀ ابدالی تقسیم کرد و بخشی از آن را به سرداران این قبایل به‌عنوان جاگیر داد و بعد از فتح کابل، پیشاور و کشمیر، زمین بیشتری به آنها بخشید.

4. ایجاد شکاف طبقاتی با وضع مالیات نابرابر

در حکومت احمدشاه، در کنار معافیت مالیات سرانه، مواشی، درخت و میوه، مالیات زمین پشتون ها در اطراف قندهار و مناطق مجاور، تخفیف یافت، اما مالیات دهقانان اقوام غیر پشتون چون تاجیک، هزاره، ازبک و نورستانی‌هاا، افزوده و تحصیل آن به ‌سرداران پشتون سپرده شد که توانستند به‌تدریج املاک آن‌ها را تملک نمایند.

5. اعطای امتیاز به روحانیون قبیله

احمدشاه ابدالی، با سپردن تمام محاکم و مساجد به قشر روحانی، آنها را نیز از خود راضی نگه‌داشت و حتی برخی او را پدر و غازی می‌خواند.

سیاست خارجی احمدشاه ابدالی

1. روابط احمدشاه با ایران

کریم خان زند، در مورد خراسان حالت بی‌طرفی اختیار کرد و برخی براین نظراند که میان کریم خان زند و احمدشاه ابدالی، توافقاتی صورت گرفته است. شاهرخ نوۀ نادر افشار بعد از شکست در جنگ هرات، و محاصرۀ شهر مشهد توسط احمدشاه، (جنگ دوم) در یک توافق‌نامۀ صلح، قبول کرد که خطبه و سکه به‌نام احمدشاه و مهر فرامین، ارقام و احکام به‌نام شاهرخ باشد.

2. روابط احمدشاه ابدالی با هند

احمدشاه ابدالی پس از به‌قدرت رسیدن، اولین حملۀ نظامی را به سمت کابل و پیشاور انجام داد که در آن زمان جزء امپراطوری هند به‌شمار می‌رفت. وی هشت بار بر قلمرو امپراطوری هند حمله کرده است که خونین‌ترین آن جنگ پانی‌پت به‌حساب می‌آید.

3. روابط احمدشاه ابدالی با آسیای میانه

احمدشاه ، دوبار به‌سمت ترکستان در آسیای میانه لشکر کشیده است که در حملۀ اول به‌سرکردگی شاه‌ولی خان، ولایات ترکستان را تصرف کرد و در حملۀ دوم، در کنار سرکوب شورشیان شمال، با شاه بخارا صلح کرده، با تعیین حدفاصل دو کشور، خرقۀ شریف منصوب به ‌پیامبر ‌اسلام را به قندهار آورد.

4. انزوای سیاسی احمدشاه ابدالی

سیاست جنگی احمدشاه، سبب شد که دولت زیر حاکمیت او در انزوای سیاسی قرار گیرد.

رشد فعالیتهای هنری

بر اساس سند ارائه شده، دوران حکمرانی احمدشاه درانی و جانشین وی تیمورشاه که به مدت چهل و پنج سال به طول انجامید، دوره‌ای شاخص از امنیت و ثبات نسبی داخلی در افغانستان بود. این آرامش و ثبات سیاسی، بستری مساعد برای رونق فعالیت‌های هنری و ادبی فراهم نمود.

در این دوره، شاهد رشد و توسعۀ قابل توجه صنایع دستی سنتی از جمله نگارگری، صنایع چوب، فرش‌بافی، سطونجی، نمدسازی و به‌ویژه نساجی ابریشم بوده‌ایم. علاوه بر این، هنر تفاشی (خاتم‌کاری یا منبت‌کاری) نیز در دربار شاهان از جایگاه و اهمیت ویژه‌ای برخوردار گردید.

آثار

احمد شاه، به‌رغم آن‌که در طول دورۀ سلطنت خود به‌امور نظامی و جنگی مصروف بود، از خود دیوان شعری به‌ زبان پشتو با عنوان «هرا» به‌یادگار گذاشته است.

محبوبیت احمدشاه ابدالی

احمدشاه ابدالی، در میان گروه قومی پشتون به ویژه قبیلۀ درانی محبوبیت زیاد دارد و به «احمدشاه بابا» معروف است و او را بنیان‌گذار افغانستان فعلی می‌دانند و مورد توجه خاص شاعران و تحلیل‌گران آنها قرار گرفته است.

درگذشت احمدشاه ابدالی

احمدشاه ابدالی، پس از 25 سال پادشاهی، در 20 رجب 1186ق در شهر قندهار در سن 51 سالگی درگذشت. مقبرۀ احمدشاه، در باغ روضه، کنار مسجد خرقۀ مبارک موقعیت دارد. گنبد و ساختمان آن در نوع خود از شاه‌کارهای معماری اسلامی و از جاهای دیدنی ولایت قندهار است.

میراث احمدشاه ابدالی

جانشینان احمدشاه درانی، به‌ویژه پسرش تیمورشاه، فاقد قابلیت های لازم برای اداره امپراتوری درانی بودند. با هجوم دشمنان از تمامی جبهه‌ها، این امپراتوری ظرف پنج دهه پس از درگذشت وی فروپاشید. بخش عمدأ قلمروهای فتح‌شده توسط او در طی این دوره به دست رقبا افتاد.

حاکمان متأخر درانی به جای مشارکت قدرت با رهبران قبیلهای (سرداران)، با تمرکز قدرت مطلق و گردآوری مشاوران غیرسنتی، آنان را از خود دور ساختند. تا ۱۸۱۸م وارثان احمدشاه تنها بر کابل و حومه آن تسلط داشتند. آنان نه تنها سرزمین‌های پیرامونی را از دست دادند، بلکه سایر قبایل پشتون و خاندان‌های درانی را نیز بیگانه ساختند. تا زمان صعود قدرت دوست٬محمدخان در ۱۸۲۶م، هرج و مرج بر افغانستان حاکم بود و این سرزمین به مجموعه‌ای از واحدهای جداگانه تجزیه شد.

احمدشاه درانی در ادبیات

احمدشاه درانی به‌دلیل بنیانگذاری کشور افغانستان و فتوحات خود در شبه‌قاره هند، مورد ستایش گرفته و بسیاری از شعرا قرار درابارۀ او شعر سروده است. برای مثال اقبال لاهوری‌‌ در وصف وی سروده است:

تربت آن خسرو روشن ضمیر

از ضمیرش ملتی صورت پذیر

گنبد او را حرم داند سپهر

با فروغ از طوف او سیمای مهر

مثل فاتح آن امیر صف شکن

سکه ئی زد هم به اقلیم سخن

ملتی را داد ذوق جستجو

قدسیان تسبیح خوان بر خاک او

از دل و دست گهر ریزی که داشت

سلطنت ها برد و بی پروا گذاشت

نکته سنج و عارف و شمشیر زن

روح پاکش با من آمد در سخن

گفت می دانم مقام تو کجاست

نغمهٔ تو خاکیان را کیمیاست

خشت و سنگ از فیض تو دارای دل

روشن از گفتار تو سینای دل

پیش ما ای آشنای کوی دوست

یک نفس بنشین که داری بوی دوست

ایخوش آن کو از خودی آئینه ساخت

وندر آن آئینه عالم را شناخت

پیر گردید این زمین و این سپهر

ماه کور از کور چشمیهای مهر

گرمی هنگامه ئی می بایدش

تا نخستین رنگ و بو باز آیدش

بندهٔ مؤمن سرافیلی کند

بانگ او هر کهنه را برهم زند

ای ترا حق داد جان ناشکیب

تو ز سر ملک و دین داری نصیب

فاش گو با پور نادر فاش گوی

باطن خود را به ظاهر فاش گوی

آرامگاه احمدشاه درانی 

آرامگاه احمدشاه درانی در قندهار که به «مرقد احمد شاه بابا» معروف است، از مهم‌ترین بناهای تاریخی افغانستان محسوب می‌شود. این مکان به عنوان یادمان بنیان‌گذار امپراتوری درانی، دارای ارزش نمادین و تاریخی است. معماری آن تلفیقی از سبک‌های اسلامی و محلی است و به عنوان یک جاذبه فرهنگی و گردشگری مورد توجه قرار دارد. حفظ و مرمت این آرامگاه برای نگهداری از میراث ملی افغانستان ضروری است.

خانه تاریخی احمدشاه ابدالی

خانه تاریخی احمدشاه ابدالی واقع در قندهار، با قدمتی نزدیک به ۳۰۰ سال، از آثار مهم فرهنگی افغانستان به شمار می‌رود. این بنا اخیراً با خطر ویرانی مواجه شده و بخش‌هایی از آن تخریب شده است. مسئولان محلی نگران وضعیت این خانه هستند و خواستار تخصیص بودجه برای بازسازی آن هستند. بازسازی این اثر تاریخی می‌تواند به تقویت هویت فرهنگی و جذب گردشگر کمک کند.

منابع

• «احمدشاه درانی؛ سیاست‌مدار شاعرپیشه که مهمان مازندرانی‌ها شد»، وب‌سایت فارس افغانستان، تاریخ درج: 9 دی 1394ش.
• «از احمدشاه ابدالی تا عبدالرحمن»، وبلاگ خراسان‌زمین، تاریخ درج: 28 آذر 1390ش.
• رفیعی‌راد، رضا و اکرمی، حسن، «تحلیل تاریخی نقاشان افغانستان از دوران ماقبل تاریخ تا آغاز اصلاحات امانی»، مجلۀ هنر و تمدن شرق، شمارۀ ۳۸، ۱۴۰۱ش.
• «روایت دیگر از زندگی احمدشاه بابا»، شبکۀ اطلاع رسانی افغانستان، تاریخ درج مطلب: 27خرداد 1394ش.
• سمیعی، محمد، «احمدشاه درانی»، وب‌سایت مرکز دائرۀ‌المعارف بزرگ اسلامی، تاریخ درج مطلب: 19 خرداد 1399ش.
• غبار، میر غلام محمد، افغانستان در مسیر تاریخ، نسخۀ دیجیتالی، کابل، انتشارات محسن، بهار 1391ش.
• فرهنگ، میرمحمدصدیق، افغانستان در پنج قرن اخیر، ویرجینیا، امریکن سپیدی، قوس (آذر) 1367ش.
• کاتب، فیض‌محمد، سراج التواریخ، ج اول، کابل، مطبعۀ حروفی دارالسلطنه، 1331ش.
• محمدی، محمدامیر، «احمدشاه درانی و نقش خانوادۀ آن در ادبیات افغانستان»، وبلاگ محمدامیر محمدی ابلاغ، تاریخ درج مطلب: 1 آبان 1397ش.
• «مقبره و زیارت احمدشاه بابا»، وبلاگ انار افغانستان، تاریخ بازدید: 16 اردیبهشت 1402ش.
• مصباح‌زاده، محمدباقر، تاریخ سیاسی مختصر افغانستان، مرکز پژوهش‌های آفتاب، 1388ش.
• «مستندی از سرگذشت احمد شاه ابدالی در قندهار»، وب‌سایت آی فیلم ۲، تاریخ درج مطلب: ۸ شهریور ۱۴۰۴ش.
• موسوی دالینی، جواد، «واکاوی عمل‌کرد سیاسی – نظامی احمدشاه درانی و پیامدهای آن»، فصل‌نامۀ علمی – پژوهشی پژوهش‌نامۀ تاریخ اسلام، شمارۀ ۱۷، 1394ش.
• «نگرانی‌ها برای ویرانی خانه تاریخی احمدشاه ابدالی در قندهار»، وب‌سایت آی فیلم ۲، تاریخ درج مطلب: ۱۷ اردیبهشت ۱۳۹۹ش.
• ‌Ahmad Shah Durrani New World Encyclopedia