پیش‌نویس:عارف قزوینی

عارف قزوینی؛ شاعر آزادی‌خواه، نویسندهٔ انقلابی و تصنف‌ساز مشهور ایرانی.

عارف قزوینی، ترانه‌سرا، تصنیف‌ساز و موسیقی‌دان نامدار ایرانی بود که با ترانه‌های اجتماعی و سیاسی خود نقش مهمی در آگاهی و بیداری افکار عمومی و پیروزی انقلاب مشروطه داشت. سروده‌ها و تصنیف‌های مشهور وی به‌دلیل درونمایهٔ اجتماعی، پرداختن به فرهنگ و تمدن ایرانی، ایجاد حس وطن‌دوستی و شور انقلابی، تا هنوز مورد احترام مردم ایران بوده و الهام‌بخش است.

زندگی‌نامه

«میرزا ابوالقاسم»، معروف به عارف قزوینی، در ۱۲۵۹ش در قزوین به دنیا آمد. وی ادبیات فارسی و عربی را در زادگاه خود فراگرفت و موسیقی را نزد «میرزاصادق خرازی» آموخت. عارف قزوینی با اصرار پدر، مدتی پای منبر «میرزاحسن واعظ» از واعظان مشهور قزوین نشست و به نوحه‌خوانی مشغول شد، اما بلافاصله بعد از فوت پدر، نوحه‌خوانی را رها کرد.^[۱]

وی در ۱۲۷۷ش به تهران آمد و به‌دلیل صدای خوبی که داشت، مورد توجه شاهزادگان قاجار قرار گرفت و «مظفرالدین شاه» خواست او را جزء افراد «فراش‌خلوت «(فرش‌کنندهٔ اتاق مخصوص پادشاه) دربار درآورد، اما وی قبول نکرد و به زادگاه خود بازگشت. عارف قزوینی قبل از اینکه به سن ۲۰ سالگی برسد ازدواج کرد اما این وصلت با نارضایتی خانوادهٔ همسر وی همراه بود؛ زیرا با تفکرات انقلابی این هنرمند موافق نبودند. او سرانجام تن به طلاق همسر خود داد و بعد از آن، هرگز ازدواج نکرد. عارف قزوینی از ۱۸ سالگی به خوانندگی تصنیف مشغول شد.^[۲]

ویژگی‌های اخلاقی

عارف قزوینی را شاعری احساساتی و زودباور توصیف کرده‌اند که با هر امیدی تا سرحد جنون پیش می‌رفت و در دوستی‌های خود حد و مرزی قایل نبود، اما با کمترین بی‌مهری و اختلافی، دوستی را بهم می‌زد و به مقابله برمی‌خواست. عارف، نقص‌های خود را در زندگی از کسی پنهان نمی‌کرد و همین بهانه به دست مخالفان وی می‌داد. عارف در نهایت آزادگی زندگی کرد و مردی غیرتمند بود. او برای مال و ثروت ارزشی قایل نبود و هرگز زیر بار منت کسی نمی‌رفت. از دروغ بیزار بود و هرچه در دل داشت، بر زبان می‌راند.^[۳]

زمینه‌های اجتماعی، فرهنگی و سیاسی

دورهٔ زندگی عارف قزوینی، اوج استبداد سیاسی، فساد اجتماعی و ولنگاری فرهنگی دوران قاجار بود.^[۴] در چنین شرایطی جنبش مشروطه‌خواهی شکل گرفت و عارف قزوینی که خود شاهد ستم شاه و دربار بود، از همان ابتدای زمزمه‌های انقلاب، همگام با دیگر آزادی‌خواهان و برخی روحانیان به مشروطه‌خواهی روی آورد و ذوق و استعداد خود را در خدمت آزادی و انقلاب به کار گرفت؛ از جمله، عارف بیست روز بعد از اعدام شیخ فضل‌الله نوری در ۱۳۲۷ق و در نمایشی که در خانه ظهیرالدوله به نفع قربانیان آتش‌سوزی بازار برگزار شد، غزلی سرود که مورد اقبال عمومی قرار گرفت.^[۵]

جایگاه اجتماعی

الف) ادبی

۱. وارد کردن مفاهیم انقلابی در ادبیات

عارف قزوینی در شمار شاعران برجستهٔ عصر مشروطه است که توانست با موج نوجویی همراه شود و برای نخستین بار با جسارت هنری، مفاهیم وطن‌دوستی، آزادی سیاسی و اجتماعی و ستیز با بی‌عدالتی و واپس‌ماندگی را در شعر فارسی وارد کرد.^[۶]

۲. ایجاد جنبش تازه در ادبیات فارسی

عارف قزوینی در کنار دیگر شاعران دروان مشروطه به ادبیات بی‌تفاوت عصر بازگشت روح تازه بخشید و جنبشی بزرگ و گسترده را در تاریخ ادبیات فارسی پدیدآورد.^[۷]

۳. خلق ادبیات انتقادی

عارف قزوینی در حوزهٔ مضمون‌پردازی در ادبیات فارسی، از مدح شاه و درباریان به‌ستایش میهن و آزادی و تفکر انتقادی گرایید و در حوزهٔ زبان نیز کهن‌گرایی، تکلف و فاضل‌نمایی را به‌فراموشی سپرد تا بتواند زبان گویای مردم باشد.^[۸]

۴. مردمی کردن شعر و ادبیات

عارف قزوینی با آزمون و خطای خود و جسارتی که در برخی هنجارگریزی‌های ادبی از خود نشان داد، راه را برای سرایندگان آینده هموار کرد تا بتوانند ادبیات مردمی را به آرمان‌های خود نزدیک سازند و مفاهیم اجتماعی، سیاسی و انتقادی را به شیوه‌ای سنجیده‌تر و هنری در شعر خود بگنجانند.^[۹]

ب) هنری

۱. تصنیف‌سرایی میهنی

در زمینهٔ هنر موسیقی عارف قزوینی را پیشرو و مبدع «تصنیف‌سرایی میهنی» می‌دانند. ذوق سرشار او در ملودی‌پردازی، شاهکارهایی کم‌نظیر را در تاریخ موسیقی معاصر پدیدآورده که تا هنوز با گذشت چند دهه تازگی دارد.^[۱۰] برای مثال، تصنیف او با «از خون جوانان وطن لاله دمیده»، بارها توسط خوانندگان مشهور ایران مانند محمدرضا شجریان، سالار عقیلی، علی‌رضا قربانی،^[۱۱] عبدالله دوامی و عسگر عبدالله‌یف (در تفلیس) اجرا شده است و بعد از انقلاب مشروطه، همیشه الهام‌بخش حرکت‌های انقلابی و جریان‌های عدالت‌طلبانه بوده است.^[۱۲]

۲. برگزاری نخسین کنسرت در ایران

عارف قزوینی را از نخستین افرادی می‌دانند که در ایران کنسرت برگزار کرد و علاقه داشت که اجراهای او مردمی باشد. کنسرت‌های عارف قزوینی همیشه پر رونق و پرازدحام بود. عارف در خصوص تصنیف و تصنیف‌سازی عقیده داشت که تصنیف نباید تحریر داشته باشد تا مردمی که صدا و تحریر ندارند، بتوانند به‌راحتی از پس اجرای آن برآیند.^[۱۳]

فعالیت‌های سیاسی

۱. مشارکت اثرگذار در انقلاب مشروطه

عارف قزوینی در ۱۲۸۲ش، هنگامی که زمزمه‌های انقلاب مشروطیت به گوش می‌رسید با غزل‌ها و تصنیف‌های خود با درون‌مایه‌های سیاسی و اجتماعی به موفقیت مشروطیت کمک کرد؛ در حالی که در آن زمان، تنها ۲۳ سال داشت.^[۱۴]

۲. نوشتن مقاله‌های انتقادی در مطبوعات

عارف قزوینی پس از «استبداد صغیر» (۱۲۸۷–۱۲۸۸ش)، در مطبوعات ایران نوشته‌های انتقادی منتشر می‌کرد. وی در تیر ۱۲۹۴ش در روزنامهٔ ارشاد، ادعا کرد که دوازده‌هزار خروار غله، ظرف دو سال در انبار تقلب شده و حاضر است این ادعا را با اسناد معتبر ثابت کند و اگر اثبات نتوانست، مجازات وی تیرباران باشد. این ادعای او باعث بحث‌های زیادی در مجلس شورای ملی شد تا جایی که «شیخ اسدالله محلاتی» یکی از نمایندگان مجلس از «امیرنظام قراگوزلو» وزیر اقتصاد دربارهٔ ادعای عارف توضیح خواست.^[۱۵]

۳. شرکت در اعتراض‌های سیاسی

عارف قزوینی، همواره به رویدادهای سیاسی واکنش اعتراضی نشان می‌داد. برای مثال در خاکسپاری کلنل «محمدتقی پسیان» فرمانده ژاندارمری خراسان که حکومت شبه خودمختار جمهوری خراسان را تشکیل داد اما مدت کوتاهی بعد توسط قوام‌السلطنه، رضاخان و فرج‌الله خان سرکوب و اعدام شد، به عاملان این حادثه انتقاد کرد. او هنگام اعدام پسیان این شعر را سرود: الگو:آغاز نستعلیق الگو:شعر

الگو:ب
الگو:ب
الگو:پایان شعر

الگو:پایان نستعلیقاست^[۱۶]

آثار

دیوان عارف، نسخهٔ چاپ تهران در سال ۱۳۲۷ ه‍. خ

۱. دیوان

از عارف قزوینی یک دیوان شعر به‌جا مانده که چاپ برلین است و در آن ۱۶۴ غزل، قصیده و مثنوی وجود دارد.^[۱۷]

۲. تصنیف‌ها

عارف قزوینی حدود ۲۸ تصنیف سروده است که تصنیف‌های «از خون جوانان وطن لاله دمیده»، «دیدم صنمی، سرو قدی، روی چو ماهی»، «ای امان از فراقت امان» و «هنگام می‌فصل گل و گشت چمن شد»، از جمله تصنیف‌های ماندگار او است.^[۱۸]

درون‌مایهٔ اصلی آثار

الف) فرهنگ و تمدن ایران

در آثار و سروده‌های عارف قزوینی، فرهنگ و تمدن ایران با تمام جنبه‌های آن حضوری پر رنگ دارند؛ یعنی ایران با تمام ارزش‌ها و پیروزی‌ها و شکست‌های آن،^[۱۹] همچنین جغرافیا و تاریخ، اساطیر، زبان و مذهب مردم ایران، دغدغهٔ اصلی سروده‌ها به‌ویژه تصنیف‌ها و ترانه‌های عارف قزوینی بوده است.^[۲۰]

ب) انتقاد از وضع موجود

روح کلی سروده‌های او را انتقاد از وضع موجود شکل می‌دهد و در پشت همة این انتقادات به دنبال یافتن ایرانی بر اساس الگوهای فرهنگ بومی بود که ریشه در دل تاریخ ایران داشت.^[۲۱]

ج) اهداف ملی

به باور محققان، عارف قزوینی در گزینش مؤلفه‌های یادشده در آثار او، اهداف ذیل را دنبال می‌کرد:

شناساندن بن‌مایه‌های ملی، مدنی و دینی ایران در گذر تاریخ؛
نشان دادن پایبندی به فرهنگ غنی ایران؛
تلاش در جهت حفظ هویت تاریخی؛
نشان دادن عظمت و اهمیت استقلال سیاسی کشور.^[۲۲]

د) وطن‌ستایی

عارف قزوینی، روحیهٔ وطن‌دوستی و وطن‌ستایی را زنده و به نسل‌های بعد منتقل کرد. این در زمانی بود که روحیهٔ وطن‌دوستی در ایران به‌شدت ضعیف شده بود؛ او در غزلی با مطلع و ردیف ایران می‌گوید:^[۲۳] الگو:آغاز نستعلیق

الگو:شعر

الگو:ب
الگو:پایان شعر
الگو:پایان نستعلیق

درگذشت

عارف قزوینی در دوم بهمن ۱۳۱۲ش دیده از جهان فروبست و در آرامگاه بوعلی سینا در همدان به خاک سپرده شد.^[۲۴]

افتخارات

۱. شاعر ملی ایران

به‌دلیل نقش برجستهٔ عارف قزوینی در تحول ادبیات انتقادی و انقلابی و سرودن تصنیف‌های ماندگار و خلق آثار موسیقی میهنی، بسیاری از پژوهشگران به وی لقب شاعر ملی ایران را داده‌اند.^[۲۵]

۲. نماد هنری جنش آزادی‌خواهی

موفقیت کم‌نظیر تصنیفهای عارف در پیشبرد آرمان‌های جنبش مشروطه، گسترش روح میهن‌پرستی، آزادگی و آزادی‌خواهی در ایران، باعث شده است که وی به‌عنوان «نماد هنری جنش آزادی‌خواهی» شناخته شود.^[۲۶]

۳. جایزهٔ ملی عارف

جایزه ملی عارف قزوینی، رویدادی است که به دلیل پاسداشت وی در قزوین و برای انتخاب بهترین‌های تصنیف‌سازی برگزار می‌شود.^[۲۷]

آثار تولیدشده دربارهٔ عارف قزوینی

دربارهٔ شخصیت، فعالیت‌ها، اشعار، ترانه‌ها و تصنیف‌های عارف قزوینی، آثار زیادی در قالب مقاله، یادداشت، شعر و کتاب نوشته است. برای مثال می‌توان به دو عنوان کتاب «خنیاگر میهن: زندگی، نقد، تحلیل و گزیدهٔ اشعار عارف قزوینی» توسط «هما میوانی» و «سرایندهٔ رهایی ایران؛ یادنامهٔ عارف قزوینی» با تلاش «مهدی به‌خیال» اشاره کرد.^[۲۸]

نگاه‌های انتقادی به عارف

برخی، عارف قزوینی را از نظر داشتن نقاط ضعف اخلاقی و رفتاری مورد انتقاد قرار داده‌اند و هوسبازی‌ها و عشق‌بازی‌های وی در جوانی را مطرح کرده‌اند. اما بعضی دیگر در دفاع از وی، صراحت لهجه، راستی، روحیهٔ آزادگی و افشاگری‌های وی را علت اصلی دشمنی‌ها و تهمت‌ها علیه او می‌دانند. به‌نظر آنها، دربار قاجار، محلی برای فساد و به دام اندختن آدم‌ها بود و عارف قزوینی نیز به‌همین دلیل، همیشه از نزدیک شدن به محیط دربار دوری می‌کرد؛ چنان‌که پیشنهاد فراش خلوت شدن را با واکنش تند و گفتن الفاظ رکیک، رد کرد.^[۲۹]

پانویس

منابع

«ابوالقاسم عارف قزوینی»، ویکی فقه، تاریخ بازدید: ۳۰ اردیبهشت ۱۴۰۲ش.
«بررسی تصنیف از خون جوانان وطن لاله دمیده؛ با کاروان شعر و موسیقی رادیو فرهنگ»، وب‌سایت رادیو فرهنگ، تاریخ درج مطلب: ۲۱ بهمن ۱۳۹۹ش.
«تأثیر اتفاقات سیاسی و اجتماعی بر تصنیف‌سرایی/ عارف، شیدا و بهار اضلاع اصلی تصنیف‌سرایان نوین»، خبرگزاری ایلنا، ۲۹ آذر ۱۳۹۹ش.
«جایزهٔ ملی عارف در قزوین برگزار می‌شود؛ جایی برای رقابت آهنگسازان»، وب‌سایت ادارهٔ کل فرهنگ و ارشاد اسلامی قزوین، تاریخ درج مطلب: ۲۱ بهمن ۱۳۹۹ش.
جمعی از نویسندگان، «خنیاگر میهن: زندگی، نقد، تحلیل و گزیدهٔ اشعار عارف قزوینی»، وب‌سایت کتابخانهٔ تخصصی ادبیات، تاریخ بازدید: ۳۰ اردیبشهت ۱۴۰۲ش.
دلاویز، مسعود، «انعکاس ریشه‌های تمدن ایرانی در شعر عارف قزوینی»، مجلهٔ پژوهش‌های نقد ادبی و سبک‌شناسی، شمارهٔ ۳، تابستان ۱۳۹۵ش.
«عارف قزوینی ترانه‌سرای دوران مشروطه»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ درج مطلب: ۱ بهمن ۱۳۹۳ش.
«عارف قزوینی؛ شاعری وطن‌پرست و سرشار از شور انقلابی»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ درج مطلب: ۲ بهمن ۱۳۹۷ش.
«نگاهی به زندگی و آثار عارف قزوینی»، وبلاگ مجلهٔ تاقچه، تاریخ بازدید: ۳۰ اردیبهشت ۱۴۰۲ش.
«یادی از سرایندهٔ از خون جوانان وطن»، مردم‌سالاری آنلاین، تاریخ درج مطلب: ۲ بهمن ۱۳۹۷ش.

[1] «عارف قزوینی ترانه‌سرای دوران مشروطه»، خبرگزاری ایرنا.

[2] «عارف قزوینی؛ شاعری وطن‌پرست و سرشار از شور انقلابی»، خبرگزاری ایرنا.

[3] «ابوالقاسم عارف قزوینی»، ویکی فقه.

[4] «ابوالقاسم عارف قزوینی»، ویکی فقه.

[5] «ابوالقاسم عارف قزوینی»، ویکی فقه.

[6] جمعی از نویسندگان، «خنیاگر میهن: زندگی، نقد، تحلیل و گزیدۀ اشعار عارف قزوینی»، وب‌سایت کتابخانۀ تخصصی ادبیات.

[7] جمعی از نویسندگان، «خنیاگر میهن: زندگی، نقد، تحلیل و گزیدۀ اشعار عارف قزوینی»، وب‌سایت کتابخانۀ تخصصی ادبیات.

[8] جمعی از نویسندگان، «خنیاگر میهن: زندگی، نقد، تحلیل و گزیدۀ اشعار عارف قزوینی»، وب‌سایت کتابخانۀ تخصصی ادبیات.

[9] جمعی از نویسندگان، «خنیاگر میهن: زندگی، نقد، تحلیل و گزیدۀ اشعار عارف قزوینی»، وب‌سایت کتابخانۀ تخصصی ادبیات.

[10] جمعی از نویسندگان، «خنیاگر میهن: زندگی، نقد، تحلیل و گزیدۀ اشعار عارف قزوینی»، وب‌سایت کتابخانۀ تخصصی ادبیات.

[11] «تأثیر اتفاقات سیاسی و اجتماعی بر تصنیف‌سرایی/ عارف، شیدا و بهار اضلاع اصلی تصنیف‌سرایان نوین»، خبرگزاری ایلنا.

[12] «بررسی تصنیف از خون جوانان وطن لاله دمیده؛ با کاروان شعر و موسیقی رادیو فرهنگ»، وب‌سایت رادیو فرهنگ.

[13] «عارف قزوینی؛ خالق تصنیف‌های ماندگار»، خبرگزاری ایرنا.

[14] «عارف قزوینی؛ خالق تصنیف‌های ماندگار»، خبرگزاری ایرنا.

[15] «عارف قزوینی؛ خالق تصنیف‌های ماندگار»، خبرگزاری ایرنا.

[16] «عارف قزوینی؛ خالق تصنیف‌های ماندگار»، خبرگزاری ایرنا.

[17] «عارف قزوینی؛ خالق تصنیف‌های ماندگار»، خبرگزاری ایرنا.

[18] «عارف قزوینی؛ خالق تصنیف‌های ماندگار»، خبرگزاری ایرنا.

[19] دلاویز، «انعکاس ریشه‌های تمدن ایرانی در شعر عارف قزوینی»، 1395ش، ص 148.

[20] «عارف قزوینی؛ شاعری وطن‌پرست و سرشار از شور انقلابی»، خبرگزاری ایرنا.

[21] دلاویز، «انعکاس ریشه‌های تمدن ایرانی در شعر عارف قزوینی»، 1395ش، ص 148.

[22] دلاویز، «انعکاس ریشه‌های تمدن ایرانی در شعر عارف قزوینی»، 1395ش، ص 148.

[23] «عارف قزوینی؛ شاعری وطن‌پرست و سرشار از شور انقلابی»، خبرگزاری ایرنا.

[24] «عارف قزوینی؛ شاعری وطن‌پرست و سرشار از شور انقلابی»، خبرگزاری ایرنا.

[25] «نگاهی به زندگی و آثار عارف قزوینی»، وبلاگ مجلۀ تاقچه.

[26] «یادی از سرایندۀ از خونِ جوانانِ وطن»، مردم‌سالاری آنلاین.

[27] «جایزۀ ملی عارف در قزوین برگزار می‌شود؛ جایی برای رقابت آهنگسازان»، وب‌سایت ادارۀ کل فرهنگ و ارشاد اسلامی قزوین.

[28] «نگاهی به زندگی و آثار عارف قزوینی»، وبلاگ مجلۀ تاقچه.

[29] «ابوالقاسم عارف قزوینی»، ویکی فقه.

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]

[۱۰]

[۱۱]

[۱۲]

[۱۳]

[۱۴]

[۱۵]

[۱۶]

[۱۷]

[۱۸]

[۱۹]

[۲۰]

[۲۱]

[۲۲]

[۲۳]

[۲۴]

[۲۵]

[۲۶]

[۲۷]

[۲۸]

[۲۹]