پیش‌نویس:مددکاری اجتماعی

مددکاری اجتماعی: حمایت و توانمندسازی افراد و خانواده‌ها در برابر چالش‌های اجتماعی- اقتصادی.

مددکاری اجتماعی فراتر از حرفه، نگرشی انسانی و فعال بوده که بر سه ارزش همدلی، مسئولیت‌پذیری و احترام به کرامت انسان استوار است. هدف اصلی آن، یاری‌رساندن به افراد و خانواده‌ها برای بازیابی تعادل، آرامش و توانایی سازگاری در برابر چالش‌های اجتماعی-اقتصادی است. در ایران، مددکاری اجتماعی با ریشه در فرهنگ عمیق تعاون، با رویکردی علمی و حرفه‌ای، نقش مؤثری در بهبود کیفیت زندگی، توانمندسازی افراد و تقویت همبستگی اجتماعی ایفا می‌کند.

تعریف و ابعاد مددکاری اجتماعی

تعریف جهانی مددکاری اجتماعی

مددکاری اجتماعی یک حرفۀ کاربردی و رشتۀ تحصیلی دانشگاهی بوده که توسعه و تغییر اجتماعی، انسجام اجتماعی و توانمندسازی و آزادسازی افراد را تسهیل می‌کند. اصول عدالت اجتماعی، حقوق بشر، مسئولیت جمعی و احترام به تفاوت‌ها در مددکاری اجتماعی اساسی هستند. مددکاری اجتماعی، همچنین، با تکیه بر علوم اجتماعی، علوم انسانی و دانش بومی، افراد و ساختارها را در مقابله با چالش‌های زندگی و ارتقاء رفاه و بهزیستی درگیر می‌کند.

ابعاد سه‌گانۀ مددکاری اجتماعی

• بُعد حرفه‌ای (تخصصی): شامل فعالیت‌های تخصصی و فنی برای حمایت، توانمندسازی و حل مسائل اجتماعی است. این بُعد توسط مددکاران آموزش‌دیده در نهادهای رسمی مانند بیمارستان‌ها یا سازمان‌های دولتی با استفاده از روش‌های مصاحبه، ارزیابی و مداخلۀ نظام‌مند اجرا می‌شود.

• بُعد علمی (دانشگاهی): رشته‌ای میان‌رشته‌ای استوار بر نظریه‌های علوم اجتماعی، روان‌شناسی و سیاست‌گذاری است. این بُعد بر تحلیل علمی پدیده‌های اجتماعی و تولید راهکارهای مبتنی بر شواهد برای بهبود رفاه و افزایش تاب‌آوری اجتماعی تمرکز دارد.

• بُعد سبک زندگی (اخلاقی و فرهنگی): نگرشی انسانی است که فراتر از حرفه، به ویژگی‌ای از زیست اجتماعی آگاهانه تبدیل می‌شود. در این سطح، فرد با ویژگی‌هایی نظیر همدلی، مسئولیت‌پذیری و احترام به کرامت دیگران، اصول زیربنایی مددکاری را در رفتارهای روزمره عملی می‌کند.

مفاهیم کلیدی مددکاری اجتماعی

مددکار اجتماعی، فردی آگاه، همدل و یاری‌گر که نه‌تنها راهنما بلکه همراهی مطمئن است. او با تقویت اعتمادبه‌نفس، زمینه را برای تصمیم‌گیری درست و بازیابی توان فردی و اجتماعی مددجو فراهم می‌کند. مددجو فردی است که در مسیر زندگی با مانع یا دشواری روبه‌رو شده و برای عبور از آن به حمایت نیاز دارد. مددجو با پذیرش یاری و تلاش برای تغییر، نقش فعالی در روند بهبود خود ایفا می‌کند. تمایز مددکاری اجتماعی از کار داوطلبانه و خیریه در این است که مددکاری اجتماعی با دانش و مهارت تخصصی و رویکردی علمی به توانمندسازی می‌پردازد؛ اما کار داوطلبانه و خیریه بیشتر بر کمک جمعی و سازمان‌یافته متمرکز بوده و چارچوب علمی کمتری دارند.

تاریخچۀ مددکاری اجتماعی در ایران

مددکاری در ایران ریشه‌ای عمیق در فرهنگ همیاری و تعاون دارد اما شکل حرفه‌ای و علمی آن در سال‌های اخیر به‌وجود آمده است. در ایران باستان، ساختارهای اجتماعی از نیازمندان و سالمندان حمایت می‌کردند. متون کهن مانند اوستا بر اهمیت یاری تأکید داشتند. در ایران اسلامی ارزش‌هایی مانند زکات، صدقه و وقف به‌عنوان نهادهای سازمان‌یافته برای یاری‌رسانی به بخشی از اخلاق و سبک زندگی تبدیل شدند. عوامل نهادی که سبب پیدایش مددکاری اجتماعی در ایران معاصر شده عبارتند از:

1. شکل‌گیری اولیه: مددکاری اجتماعی به‌شکل رسمی با تأسیس نهادهایی مانند پرورشگاه‌ها و جمعیت شیر و خورشید (هلال‌احمر فعلی) آغاز شد.
2. تأسیس آکادمیک: اولین مدرسۀ عالی خدمات اجتماعی در سال ۱۳۳۷ش توسط «ستاره فرمانفرمائیان» تأسیس شد و تدریس آن در دانشگاه‌ها گسترش یافت.
3. انقلاب اسلامی ایران: نهادهای بزرگی مانند کمیتۀ امداد امام خمینی و سازمان بهزیستی کشور برای حمایت از خانواده‌ها و گروه‌های آسیب‌پذیر تأسیس شدند. امروزه، سازمان بهزیستی محور اصلی ارائۀ خدمات اجتماعی و توانبخشی در ایران است.

انواع مددکاری اجتماعی (کار با فرد، گروه و جامعه)

مددکاری اجتماعی در سه سطح اصلی و با توجه به بافت فرهنگی ایران اجرا می‌شود. مدکاری فردی بر تقویت توانمندی‌های یک فرد از طریق مشاوره‌ها و حل مسئله تمرکز داشته و در ایران متکی بر شبکه‌های حمایتی خانوادگی است. در مددکاری گروهی، هدف ایجاد محیط حمایتی جمعی مانند گروه‌های خودیار برای اشتراک‌گذاری تجربیات و حل مسائل مشترک با تأکید بر ارزش تعاون است. مددکاری جامعه‌ای بر بهبود وضعیت کلی یک اجتماع کوچک مانند محله یا روستا، از طریق بسیج منابع محلی و مشارکت مردمی برای توسعۀ پایدار تمرکز دارد.

ابزارها و حوزه‌های نوین مددکاری اجتماعی

1. مددکاری اجتماعی از راه دور: استفاده از پلتفرم‌های آنلاین برای ارائۀ خدمات مشاوره، ارزیابی و پیگیری از راه دور برای افزایش دسترسی به خدمات حمایتی در مناطق محروم و برای افراد با محدودیت حرکتی.
2. هوش مصنوعی و داده‌کاوی: استفاده از ابزارهای مبتنی بر هوش مصنوعی برای تحلیل داده‌های اجتماعی، شناسایی سریع‌تر افراد در معرض خطر و طراحی برنامه‌های مداخله‌ای پیشگیرانه و هدفمندتر.
3. شبکه‌های اجتماعی و آگاهی‌بخشی: استفاده از رسانه‌های تخصصی برای آموزش عمومی، ترویج سبک زندگی مددکارانه، بسیج منابع و شفاف‌سازی نقش مددکاران در جامعه.
4. مدیریت داده و پرونده الکترونیک: ایجاد سامانه‌های یکپارچه و امن برای ثبت و مدیریت پرونده‌های مددجویان که دقت ارزیابی، پیگیری و هماهنگی میان نهادهای حمایتی را بهبود می‌بخشد.

اصول و اخلاق حرفه‌ای مددکاری اجتماعی

ستون فقرات اخلاق و عمل در مددکاری اجتماعی، مجموعه‌ای از اصول و ارزش‌های بنیادین است که راهنمای رفتار حرفه‌ای مددکاران در تعاملات روزانه با مددجویان است. این اصول، که با سنت‌های ایرانی همچون کمک به نیازمندان و حفظ حرمت پیوند خورده‌، عبارتند از:

ارزش‌های بنیادین اخلاقی

در حرفۀ مددکاری اجتماعی، شامل عدالت اجتماعی که بر فراهم کردن فرصت‌های برابر برای همگان و اقدام برای رفع موانع ساختاری تمرکز دارد؛ کرامت و شأن انسانی که به لزوم احترام بی‌قید و شرط به ارزش و حقوق ذاتی تمامی افراد تأکید می‌ورزد؛ اهمیت روابط انسانی که بر نقش حیاتی ایجاد پیوند میان افراد و نهادها برای ایجاد تغییرات مثبت و پایدار باور دارد و اصل سودمندی و عدم آسیب‌رسانی است که تضمین می‌کند هرگونه اقدام و کمکی باید منجر به بهبود شرایط مراجعان شده و از هرگونه آسیب جسمی یا روانی به آنها جلوگیری کند.

اصول عملی و کارکردی مددکاری اجتماعی

این اصول شامل پذیرش بدون قضاوت بوده که فضایی امن برای فرد ایجاد می‌کند تا همان‌گونه که هست پذیرفته شود؛ همچنین اصل حیاتی حق خودتصمیم‌گیری که بر احترام به حق فرد برای انتخاب فعالانۀ راه‌حل‌های زندگی خود تأکید می‌ورزد. مشارکت‌محوری به‌معنای انتخاب راه‌حل‌ها با مشارکت مستقیم مددجو و جامعه و تمرکز بر ظرفیت‌ها است که توجه را از مشکلات و کمبودها به‌سمت توانایی‌ها و نقاط قوت فرد معطوف می‌سازد تا مداخلات بر مبنای پتانسیل‌های موجود شکل گیرد.

رازداری و حفظ حریم خصوصی

رازداری، اصلی حیاتی در مددکاری اجتماعی بوده که زیربنای اعتماد میان مددکار و مددجو محسوب می‌شود. مددکار متعهد است تمامی اطلاعات شخصی، خانوادگی و شرایط فردی مددجو را که در فرآیند کمک‌رسانی به‌دست می‌آید، محرمانه حفظ کند. با این حال، رازداری مطلق نبوده و در شرایطی خاص مانند وجود خطر آسیب جدی به خود فرد یا دیگران یا حکم قانونی، مددکار موظف است این اصل را برای جلوگیری از آسیب نقض کند؛ این مرزهای نقض باید از پیش به مددجو اطلاع داده شود.

مهارت‌های کلیدی مددکاری اجتماعی

مهارت‌های ضروری مددکار اجتماعی برای موفقیت در بستر فرهنگی ایران شامل شناسایی مشکلات با درک ارزش‌های فرهنگی، برقراری ارتباط مؤثر و همدلانه از طریق گفت‌وگوهای صمیمی، ارائۀ راه‌حل‌های متناسب با حفظ عزت‌نفس مددجو و تصمیم‌گیری و پیگیری مستمر برای تضمین مشارکت و تقویت جایگاه اجتماعی او است.

پیوند سنت و حرفه در سبک زندگی مددکارانه

سبک زندگی مددکارانه به‌معنای نهادینه‌کردن اصول مددکاری از جمله همدلی، احترام و مسئولیت‌پذیری در رفتارهای روزمره است. این سبک زندگی در ایران با آموزه‌های بومی و دینی تقویت می‌شود:

آموزه‌های بومی و دینی

ارزش‌هایی مانند ایثار، انفاق، تعاون و همدلی که ریشه در عدالت اجتماعی دارند، اساس تعامل اجتماعی و زندگی مددکارانه در ایران هستند. سنت‌های بومی مانند وقف و قرض‌الحسنه نیز ریشه‌های تاریخی این مسئولیت‌پذیری اجتماعی را شکل داده‌اند.

جلوه‌های سنتی یاری‌رسانی (ابزارهای بومی)

1. شبکۀ خویشاوندی و محله: نخستین پناهگاه در برابر مشکلات و بستر تعاملات روزمره و همکاری‌ها.
2. مسجد: پایگاه مشارکت اجتماعی و یاری‌رسانی محلی.
3. بازار و اصناف: با تکیه بر روح تعاون، در امور خیر نقش مؤثری دارند.

گذار به توانمندسازی پایدار

مددکاری نوین در ایران، از کمک‌های مقطعی عبور کرده و به‌سمت مدلی پیشرفته و هدفمند حرکت کرده که بر توانمندی، استقلال و کیفیت زندگی مددجو تمرکز دارد. مددکار امروز همراهی آگاه و متخصص همه‌جانبه است.

نمونه‌های عینی سبک زندگی مددکارانه

در ایران، نمونه‌هایی همچون پویش‌های کمک به زلزله‌زدگان کرمانشاه و خوی و فعالیت داوطلبان سلامت در دوران کرونا، نشان‌دهندۀ ظرفیت فرهنگی جامعۀ ایرانی در زیست مددکارانه است.

رسانه، آموزش و قوانین مرتبط با مددکاری اجتماعی

نقش رسانه و آموزش

رسانه‌ها و آموزش

رسانه‌ها با برجسته‌سازی الگوهای نوع‌دوستی و مدارس با گنجاندن آموزش شهروندی و مهارت‌های همدلی در برنامۀ‌درسی، نقش تعیین‌کننده‌ای در ترویج سبک زندگی همدلانه و آموزش مددکاری اجتماعی دارند.

تقویت سرمایۀ اجتماعی

مددکاری اجتماعی با تقویت سرمایۀ اجتماعی و اعتماد عمومی از طریق انجمن‌ها و کارگاه‌ها، به بهبود همبستگی اجتماعی و مشارکت مدنی کمک می‌کند.

قوانین مرتبط با مددکاری

در جمهوری اسلامی ایران، قوانین و اسنادی وجود دارند که جایگاه و اهمیت مددکاری اجتماعی را تقویت می‌کنند.

1. قانون اساسی: به‌ویژه در اصول مربوط به تأمین اجتماعی، کرامت انسانی و عدالت اجتماعی مانند اصول ۳، ۲۹ و 43 بر لزوم حمایت از گروه‌های آسیب‌پذیر تأکید شده است.
2. قانون ساختار نظام جامع رفاه و تأمین اجتماعی(1383ش): این قانون بر همه‌شمول‌ بودن و یکپارچگی خدمات رفاهی و حمایتی تأکید دارد که مددکاران اجتماعی در اجرای آن نقشی محوری دارند.
3. سند چشم‌انداز ۲۰ ساله: این سند، دستیابی به جامعه‌ای برخوردار از سلامت، رفاه و عدالت اجتماعی را هدف قرار داده که فعالیت‌های مددکاران اجتماعی در راستای تحقق آن است.

مددکاری اجتماعی در ادبیات فارسی

ادبیات فارسی، سرشار از مفاهیمی است که روح مددکاری اجتماعی را منعکس می‌کند. این همدلی و نوع‌دوستی در رفتار اجتماعی فارسی‌زبانان ریشه‌ای عمیق دارد. برای مثال، در بیت معروف «بنی آدم اعضای یک پیکرند *** که در آفرینش ز یک گوهرند» مسئولیت اجتماعی انسان نسبت به دیگری را به زیبایی بیان کرده است. علاوه بر آن، بوستان سعدی را نوعی آیین‌نامۀ مددکاری اجتماعی می‌دانند که به موضوعاتی مانند کمک به فقرا، یتیمان، سالمندان، زندانیان و خانواده‌های آنها، رعایت عدالت اجتماعی، همدلی، مسئولیت‌پذیری و توانمندسازی نیازمندان می‌پردازد. در دوران معاصر نیز شاعران بسیاری از جمله شهریار در اشعار خود بر برادری انسان‌ها، همدردی و یاری یکدیگر تأکید دارند که روح مددکاری را در قالبی انسانی بازمی‌تاباند. مانند شعر « شرط بود با همه یک رو شدن *** درد بشر دیدن و دارو شدن».

مددکاری اجتماعی در مراکز درمانی (مددکاری بالینی)

مددکاری اجتماعی بالینی بر ارزیابی و حل‌وفصل مشکلات اجتماعی-روانی تأکید دارد که بر سلامت و درمان فرد تأثیر می‌گذارد. در ایران، این حوزه که از دهه‌های پیشین آغاز شده، نقش حیاتی در تکمیل فرایند درمان ایفا می‌کند.

نقش‌ها و اقدامات کلیدی مددکار بالینی

1. ارزیابی روان-اجتماعی: برای درک عوامل محیطی و عاطفی مؤثر بر بیماری.
2. مدیریت ترخیص و پیگیری: هماهنگی خدمات پسابیمارستانی و حمایت‌های اجتماعی.
3. حمایت عاطفی و مشاوره: کمک به سازگاری با بیماری و مدیریت سوگ.
4. میانجیگری و ارتباط با منابع: تسهیل ارتباط میان تیم درمانی و بیمار و معرفی بیمار به سازمان‌های حمایتی و کمک به تأمین هزینه‌های درمانی.
5. ترویج حقوق بیمار: اطمینان از رعایت کامل حقوق بیمار و خانواده در محیط درمانی و حمایت از حق خودتصمیم‌گیری بیمار در مورد درمان‌های او.

مددکاری اجتماعی به‌عنوان رشته‌ای علمی

این رشتۀ تحصیلی، با هدف تحلیل علمی پدیده‌های اجتماعی و تولید راهکارهای مبتنی بر شواهد برای بهبود رفاه و افزایش تاب‌آوری اجتماعی تمرکز دارد. در ایران، این رشته به‌شکل آکادمیک در سال ۱۳۳۷ش با تأسیس نخستین مدرسۀ عالی خدمات اجتماعی آغاز شد. در حال حاضر نیز این رشته در دانشگاه‌های مختلفی از جمله دانشگاه علوم بهزیستی و توانبخشی، دانشگاه علامه طباطبائی و برخی دانشگاه‌های آزاد و پیام نور در سطوح علمی متفاوت شامل کارشناسی، کارشناسی ارشد و دکتری تدریس می‌شود. مددکاران اجتماعی در حوزه‌های مختلف مانند سازمان‌های رفاه کودک و خانواده، مدارس، بیمارستان‌های عمومی و روانپزشکی، سیستم قضایی مانند زندان، دادگاه و کانون اصلاح و تربیت، بخش خصوصی و بخش رفاه سازمان‌ها فعالیت می‌کنند.

روز جهانی مددکاری اجتماعی

روز جهانی مددکاری اجتماعی ابتکاری است که نخستین‌بار در سال ۲۰۰۷م توسط فدراسیون جهانی مددکاران اجتماعی برگزار شد. هدف از تعیین این روز، تجلیل از حرفۀ مددکاری و افزایش آگاهی دربارۀ چالش‌ها و نقش حیاتی مددکاران در ارتقای عدالت اجتماعی و توانمندسازی افراد در سراسر جهان است. این روز هر سال در سومین سه‌شنبۀ ماه مارس مصادف با 28ام اسفند ماه با یک شعار خاص گرامی داشته می‌شود؛ برای مثال، شعار سال ۲۰۲۵م «تقویت همبستگی بین نسلی برای رفاه پایدار» تعیین شده که بر اهمیت تعادل اجتماعی و اقتصادی جهانی تمرکز دارد. این مناسبت فرصتی است تا جامعه، رسانه‌ها و نهادها، نقش ارزشمند این متخصصان را به رسمیت بشناسند.

منابع

• «آموزش مددکاری اجتماعی از راه دور: راهنمای دانشجویان»، خبرگزاری مددکارنیوز، تاریخ بارگذاری: 2 فروردین 1403ش.
• اکبری، خاطره، «هوش مصنوعی و نقش آن در تحول مددکاری اجتماعی»، وب‌سایت سیویلیکا، تاریخ بازدید: 27 آبان 1404ش.
• «اصل رازداری در مددکاری اجتماعی»، خبرگزاری مددکار نیوز، تاریخ بارگذاری: 22 فروردین 1403ش.
• «ایثار؛ از سپر دفاعی تا درمان اجتماعی»، خبرگزاری پیشخوان، تاریخ بارگذاری: 27 مرداد 1397ش.
• پاکدل سلطانی، علی‌اصغر و شمس، پرویز، ریشۀ مفاهیم مددکاری اجتماعی در ادب فارسی، چ1، تهران، سازمان بهزیستی، 1374ش.
• «تعریف جهانی مددکاری اجتماعی به زبان فارسی و انگلیسی»، پایگاه جامع مددکاری اجتماعی ایرانیان، تاریخ بازدید: 27 آبان 1404ش.
• رام برزینی، مهرداد، «مددکاری اجتماعی به‌عنوان حرفه‌ای علمی- کاربردی»، وب‌سایت سیویلیکا، تاریخ بارگذاری: 15 تیر 1404ش.
• «روز جهانی مددکاری اجتماعی 2025»، مددکار نیوز، تاریخ بارگذاری: 20 بهمن 1403ش.
• «زندگی‌نامۀ ستاره فرمانفرمائیان مادر مددکاری اجتماعی ایران»، وب‌سایت مسیر ایرانی، هدایت شغلی و تحصیلی، تاریخ بازدید: 27 آبان 1404ش.
• جانسون، لوئیز، حرفۀ مددکاری اجتماعی از دیدگاهی جامع، به‌ترجمۀ محمدحسین بازرگانی، چ1، تهران، دانشگاه علامه طباطبایی، 1379ش.
• خاکساری، محمدحسین، مبانی مددکاری اجتماعی، چ2، تهران، سازمان بهزیستی کشور، 1372ش.
• دشتی، مجتبی، «انواع سه گانۀ مددکاری فردی، گروهی و مددکاری جامعه‌ای»، وب‌سایت سیویلیکا، تاریخ بارگذاری: 6 تیر 1404ش.
• زاهدی اصل، محمد، مبانی مددکاری اجتماعی، چ1، تهران، دانشگاه علامۀ طباطبایی، 1388ش.
• سعدی، بوستان، به‌تصحیح غلامحسین یوسفی، چ12، تهران، خوارزمی، 1368ش.
• سعدی، گلستان، باب اول در سیرت پادشاهان، حکایت شمارۀ 10، وب‌سایت گنجور، تاریخ بازدید: 17 مهر 1404ش.
• «سند چشم‌انداز جمهوری اسلامی ایران در افق 1404ش»، وب‌سایت آیت‌الله خامنه‌ای، تاریخ بارگذاری: 12 آبان 1382ش.
• شهریار، محمدحسین، دیوان، ج1، چ7، تهران، زرین و نگاه، 1384ش.
• «شیوه‌های یاری‌گری در جامعۀ شهری ایران (قسمت 1)»، حقوق نیوز، تاریخ بازدید: 26 مهر 1404ش.
• طلسچی یکتا، جواد، «مددکاری اجتماعی: تعاریف، رویکردهای نوین و چالش‌های معاصر»، وب‌سایت سیویلیکا، تاریخ بارگذاری: 22 شهریور 1404ش.
• «کودکان بی‌سرپرست»، وب‌سایت سازمان بهزیستی کشور، تاریخ بازدید: 29 مهر 1404ش.
• کیاکجوری، داوود، «شناسایی ابعاد و مؤلفه‌های ساختار تعاون در ایران با رویکرد وقف و امور خیریه مبتنی بر پژوهش آمیخته»، مطالعات وقف و امور خیریه، دورۀ 2، شمارۀ 1، 1403ش.
• «گدایی در ایران باستان ننگ بود»، وب‌سایت بیتوته، تاریخ بازدید: 26 مهر 1404ش.
• «گذار به مددکاری اجتماعی نوین در ایران»، پایگاه جامع مددکاری اجتماعی ایرانیان، تاریخ بارگذاری: 4 مهر 1404ش.
• «قانون ساختار نظام جامع رفاه وتأمین اجتماعی»، مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی، تاریخ بازدید: 27 آبان 1404ش.
• «مددکاری اجتماعی بالینی و استانداردهای آن»، مددکار نیوز، تاریخ بارگذاری: 18 آبان 1395ش.
• «مددکاری اجتماعی: تعاریف، رویکردهای نوین و چالش‌های معاصر»، مددکار نیوز، تاریخ بارگذاری: 22 شهریور 1404ش.
• «مددکاری اجتماعی در عصر دیجیتال»، خبرگزاری مددکار نیوز، تاریخ بارگذاری: 29 اسفند 1402ش.
• «معرفی انجمن مددکاران اجتماعی ایران»، وب‌سایت انجمن مددکاری اجتماعی ایران، تاریخ بازدید: 29 مهر 1404ش.
• «معرفی رشتۀ مددکاری اجتماعی»، پایگاه خبری مددکار نیوز، تاریخ بازدید: 28 آبان 1404ش.
• «معنای همدلی و ویژگی‌های همدلی ایرانی»، وب‌سایت آیت‌الله خامنه‌ای، تاریخ بارگذاری: 12 آذر 1403ش.
• مولائی آرانی، مهدی، «امداد فرهنگی؛ الگویی برای مواجهه با آسیب‌های اجتماعی»، دو فصلنامۀ علمی پژوهشی دین و سیاست فرهنگی، دورۀ 9، شمارۀ 2، پیاپی 19، 1401ش.
• «مهارت‌های ضروری شناسایی و حل مسئله در مددکاری اجتماعی»، پایگاه جمعیت همیاران، سلامت روان اجتماعی ایران، تاریخ بازدید: 23 مهر 1404ش.
• نقی‌زاده، نفیسه و امیدی، جمشید، «بررسی جایگاه آموزش و پرورش در تربیت شهروندی»، اولین کنفرانس بین المللی علوم اجتماعی، تربیتی، علوم انسانی و روانشناسی، 2017م.
• «نغمه‌های همدلی گروه‌های جهادی در مناطق زلزله‌زدۀ خوی»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ بارگذاری: 21 اسفند 1398ش.
• نوروزی، سارا و دیگران، «بررسی پدیداری موانع و تسهیل‌کننده‌های مداخلات مددکاری اجتماعی در راستای رضایت جنسی زوجین»، فصلنامۀ فرهنگی- تربیتی زنان و خانواده، دورۀ 18، شمارۀ 65، 1402ش.