پیش‌نویس:مشارکت اجتماعی زن

مشارکت اجتماعی زن؛ حضور و فعالیت‌های زنان در اجتماع.

مشارکت اجتماعی زنان به‌معنای ورود زنان به حوزه‌ای فراتر از محدودهٔ تعریف شده در خانواده، مسئولیت‌پذیری در جامعه و نیز انجام فعالیت‌های اجتماعی است. این مسئله هم حق است و هم تکلیف. کارشناسان معتقدند که موانع فرهنگی و اجتماعی زمینهٔ سهم‌گیری زنان را در طول تاریخ با چالش و کندی مواجه کرده است. حضور فعال زنان در فضای عمومی، علی‌رغم فوائد با آسیب‌هایی نیز همراه بوده که ناشی از مدیریت نشدن آن است.

تعریف مشارکت اجتماعی زن

در ادبیات مدرن مشارکت به‌معنای ایجاد فرصت‌هایی برای توانمندسازی تمامی اعضای جامعه برای همکاری فعالانه، نفوذ بر فرایند پیشرفت و سهیم شدن در منافع حاصل از توسعه است. در این رویکرد مشارکت بر این بینش استوار است که تمامی افراد حق دارند در امور مربوط به خود احساس مسئولیت کرده و در تصمیم‌گیری‌هایی که بر زندگی آنها اثرگذار هستند، دخالت کنند. کارشناسان بر این باورند که مشارکتی منجر به ترقی و تکامل در یک جامعه خواهد شد که مشارکت تمامی اقشار و گروه‌ها را به‌دنبال داشته باشد.

مشارکت اجتماعی دلالت بر گسترش روابط بین گروهی داشته و در قالب انجمن‌های داوطلبانه، باشگاه‌ها، اتحادیه‌ها و گروه‌ها شکل می‌گیرد. هدف اصلی این انجمن‌ها و گروه‌ها نیز مشارکت و درگیر ساختن مردم در فرآیندهای اجتماعی مختلف و در قالب سیاست‌های اجتماعی است.

کارشناسان معتقدند که جوامع، برای برپایی توسعهٔ اقتصادی در یک کشور، به استفاده از زنان در تصمیمات عمومی و در نظر گرفتن احتیاجات و علائق آنها نیازمند هستند. آنها بر این باورند که این مشارکت نه‌تنها برای ایجاد برابری، بلکه برای برقراری حقوق زنان، توجه به مسائل آنها و روبه‌رو شدن با محیط‌های کاری همچون زندگی اجتماعی آنها، اهمیت می‌یابد.

در مقابل نگاه انتقادی نسبت به تعریفی که در ادبیات مدرن از مشارکت اجتماعی زنان صورت گرفته است نیز وجود دارد. این نگاه معتقد است که در پشت این اصطلاحات نگاه ابزاری و سودجویانه نسبت به زنان در غرب وجود دارد. نگاه سرمایه‌سالار غرب همه چیز را به‌گونه‌ای تعریف می‌کند که در خدمت آن باشد. چون مرد قدرت بیشتری دارد، در واقع این نظام نیز مردسالارانه است؛ چون بهتر خدمت می‌کند.

در جوامع اسلامی نیز آموزه‌ها و الگوهای قرآنی، زنان را علاوه بر ایفای نقش‌های مهم همسری و مادری، به اثرگذاری در مسیر ساخت جامعه‌ای عادلانه، اخلاق‌مدار و پیشرفته، سفارش می‌کند و قرآن با معرفی نمونه‌هایی از زنان اثرگذار در تاریخ، بر ضرورت مسئولیت‌پذیری اجتماعی زنان در راستای تحقق عدالت و برابری و همکاری در ترسیم آینده‌ای مطلوب تأکید کرده است.

تاریخچه مشارکت اجتماعی زن

مشارکت اجتماعی زنان در طول تاریخ

مشارکت اجتماعی زنان در جوامع متفاوت و در طول تاریخ بر اساس شرایط خاص فرهنگی و اجتماعی بوده است. در تاریخ ایران و جهان اسلام، زنانی مانند مریم، آسیه، خدیجه، فاطمه زهرا، زینب کبرا و سکینه به‌عنوان الگوها و مراجع دینی شناخته شده‌اند که نقش و تأثیرات اجتماعی و دینی برجسته‌ای داشتند.

• در اسلام، بیعت، مالکیت، مسئولیت و حضور سیاسی و اجتماعی زنان پذیرفته شده است.
• مسئولیت زنان در قبال سرنوشت فردی و اجتماعی برابر با مردان است، ولی نحوۀ ایفای آن متفاوت است.
• مشارکت اجتماعی زنان با موانع تاریخی فراوانی روبرو بوده است.
• دیدگاه‌های مدرن اغلب مشارکت اجتماعی زنان را بر اساس الگوی توسعۀ غربی تعریف و سنجش می‌کنند که موجب نادیده‌گرفتن بسیاری از مصادیق مشارکت در جوامع سنتی شده است.

مشارکت اجتماعی زنان در قرآن کریم و آموزه‌های اسلامی

اسلام مسئولیت و مشارکت اجتماعی زنان را به‌رسمیت شناخته است. به‌همین دلیل زنان از دیرباز در تاریخ اسلام و ایران در عرصه‌های مختلف فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی حضور فعال داشته‌اند. الگوهای دینی و قرآنی مانند فاطمه زهرا، مریم، آسیه و خدیجه نمونه‌های برجسته‌ای از کنشگری و مقاومت اجتماعی زنان را ارائه می‌دهند که فارغ از زمان و مکان ارزشمند هستند. برخی از این نمونه‌ها که در قرآن کریم به‌عنوان مراجع الهام‌بخش مطرح‌ شده‌اند، عبارتند از:

آسیه، همسر فرعون: الگوی مقاومت در برابر ظلم

• همسر فرعون با ایمان راسخ و پایداری در برابر ظلم استبدادی ایستاد و علی‌رغم فشارهای اجتماعی و سیاسی شدید، به خدا ایمان آورد و الگویی از مقاومت و پایداری شد.

حضرت مریم: نماد زهد، تقوا و تربیت دینی

• مریم با استواری ایمان و تقوا در برابر تبعیض‌ها و قضاوت‌های نادرست اجتماعی ایستادگی کرد، مسئولیت نگهداری از فرزندش را به عهده گرفت و الگویی از مقاومت در برابر هنجارهای نادرست شد.

زنان مدینه: حامی و پشتیبان پیامبر اکرم

• زنان مؤمن مدینه به تأثیر آموزه‌های اسلامی در حوزه‌های گوناگون کنشگری اجتماعی گروهی داشتند و تلاش کردند اسلام و پیامبر را یاری رسانند.

خدیجه: الگوی موفقیت اقتصادی و حمایت استراتژیک

• خدیجه که زنی توانمند در عرصۀ اقتصادی بود، با ثروت و مدیریت صحیح خود از اسلام حمایت کرد و نشان داد زنان می‌توانند هم‌زمان در خانه‌داری و کنشگری اجتماعی و اقتصادی موفق و تأثیرگذار باشند.

مشارکت اجتماعی زنان پس از انقلاب اسلامی ایران

کارشناسان معتقدند که از جمله دستاوردهای نظام جمهوری اسلامی برای زنان ایرانی، هویت‌بخشی به آنها و فراهم ساختن زمینه‌های حضور زنان در عرصه‌های مختلف اجتماعی، ورزشی، فرهنگی و سیاسی بوده است. آمارهای منتشرشده در سطح ملی و بین‌المللی نشان‌دهندهٔ این انقلاب در حضور اجتماعی زنان هستند:

• افزایش اساتید زن در دانشگاه‌های ایران (۳۳٫۳ درصد و در دانشگاه‌های علوم پزشکی در حدود ۵۶ درصد)؛
• ریشه‌کن شدن نرخ بی‌سوادی در میان زنان و دختران (۹۹٫۳ درصد)؛
• فعالیت‌های زنان در رشته‌های ورزشی مختلف (نزدیک به ۲۰۰ مدال در عرصهٔ رقابت‌های آسیایی، کسب ۳۳۰۲ مدال در رویدادهای اخیر جهانی، ۳۸ رشتهٔ فعال ورزشی، حداقل ۳۰ ورزشگاه اختصاصی برای زنان، ۱۶ هزار داور فعال و ۳۵ هزار نفر مربی فعال ورزشی بانوان)؛
• افزایش تعداد پزشکان متخصص در حوزهٔ زنان به ۹۸ درصد و افزایش ۵۰ برابری تعداد پزشکان زن پس از انقلاب اسلامی در ایران؛
• فعالیت بیش از ۲۷۰۰ سازمان مرتبط با حوزهٔ زنان در ایران با رویکردهای فرهنگی، تربیتی، کارآفرینی، خیریه‌ای و پژوهشی دولتی و غیردولتی؛
• افزایش تعداد نویسندگان زن به بیش از ۴۰۰۰ نفر و فعالیت ۸۰۰ ناشر زن؛
• فعالیت بیش از ۹۰۳ زن فیلم‌ساز در عرصهٔ سینما و ۲۰۰۰ زن متخصص در پشت صحنهٔ سینما؛
• افزایش ۴۰ درصدی نقش مدیریتی زنان در ایران (۲۳۹۰ زن به‌عنوان عضو هیئت مدیره در شرکت‌های دانش بنیان)؛
• فعالیت ۱۱۲۱ زن قاضی در کشور؛
• رشد ۲۲۷ درصدی زنان داوطلب نمایندگی مجلس در دورهٔ یازدهم، کسب ۱۱۱ کرسی مجلس شورای اسلامی توسط زنان در طول ۱۱ دوره؛
• چهار دوره تصدی ریاست سازمان محیط زیست توسط زنان؛
• نقش و حضور چشمگیر بانوان در دوران ۸ سالهٔ دفاع مقدس.

انواع مشارکت اجتماعی زنان

انواع مشارکت اجتماعی زنان به‌طور کلی شامل موارد زیر است که در پژوهش‌ها و مطالعات مختلف به مقیاس‌های متفاوتی در ایران و جوامع دیگر اشاره شده است:

1. مشارکت مدنی: مانند شرکت در فعالیت‌های مرتبط با تصمیم‌گیری‌های اجتماعی و زندگی روزمره که شامل حضور در انتخابات، انجمن‌های محلی و فعالیت‌های مدنی است. کمترین میانگین مشارکت زنان در این نوع مشارکت گزارش شده است.
2. مشارکت حمایتی: فعالیت‌هایی که به حمایت و کمک به دیگران یا گروه‌های خاص اختصاص دارد. مشارکت در گروه‌های خیریه و سازمان‌های حمایتی نمونه‌ای از این نوع است.
3. مشارکت فرهنگی و تاریخی: مانند شرکت در برنامه‌ها و فعالیت‌های فرهنگی، هنری و تفریحی که افزایش سطح آگاهی فرهنگی و ایجاد ارتباط اجتماعی را شامل می‌شود.
4. مشارکت محلی: مانند فعالیت‌های اجتماعی مرتبط با محل زندگی و جامعۀ محلی که شامل شرکت در برنامه‌های محلی و انجمن‌های مردم‌نهاد محلی می‌شود.
5. مشارکت مذهبی و خیریه‌ای: مثل حضور فعال در مراسم دینی، فعالیت‌های خیریه و نیکوکاری. این نوع مشارکت در زنان بیشترین میزان حضور را دارد و فعالیت‌های داوطلبانۀ زیادی در این عرصه‌ها انجام می‌شود.
6. مشارکت در فعالیت‌های انقلابی و سیاسی: مانند شرکت در جنبش‌ها، اعتراضات و فعالیت‌های سیاسی و انقلابی که می‌تواند شامل فعالیت‌های سیاسی رسمی یا غیررسمی در راستای تغییرات اجتماعی باشد.
7. مشارکت اقتصادی: حضور فعال زنان در امور اقتصادی نه‌تنها رضایت فردی آنان را افزایش می‌دهد، بلکه بخشی از نیازهای مادی‌شان را نیز برآورده می‌سازد.

بنابر تحقیقات انجام‌شده، در بسیاری از جوامع از جمله ایران، مشارکت زنان در حوزه‌های مذهبی و خیریه‌ای پررنگ‌تر است و مشارکت مدنی و سیاسی کمتر دیده می‌شود. این دسته‌بندی‌ها نشان می‌دهد که زنان به روش‌ها و عرصه‌های مختلف و متناسب با فرهنگ خود در جامعه نقش‌آفرینی می‌کنند.

اهمیت کنش‌گری اجتماعی زنان

کنش‌گری اجتماعی زنان اهمیت فراوانی دارد که در بنا و پیشرفت جوامع مختلف نقش اساسی ایفا می‌کند. در جوامع اسلامی نیز مشارکت فعال زنان در عرصه‌های اجتماعی، بر اساس آموزه‌های قرآنی، بخشی از مسئولیت فردی و اجتماعی آنان است که در راستای ارتقای جامعه و دستیابی به کمال انسانی انجام می‌شود. این نقش‌آفرینی اهداف متعالی دین را محقق می‌سازد.

تحقق عدالت اجتماعی

مشارکت فعال زنان در جامعه عاملی برای مقابله با تبعیض و تقویت مسئولیت اجتماعی معرفی شده است. این مشارکت به بهبود توازن اجتماعی و ارتقای اخلاق و ارزش‌های جامعه کمک می‌کند.

توسعه و پیشرفت جامعه

زنان با حضور فعال در حوزه‌های اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی به پیشرفت جامعه کمک کرده و نقش مادری و همسری‌شان موجب استحکام خانواده و تربیت نسل آینده می‌شود.

تقویت بنیان‌های اخلاقی و معنوی

کنش‌های اجتماعی زنان تأثیر قابل‌توجهی در گسترش ارزش‌های اخلاقی و معنوی دارد. مشارکت آن‌ها در فعالیت‌های فرهنگی، موجب اصلاح عادات ناپسند و تقویت اخلاق در جامعه می‌شود.

تأمین سلامت روانی و اجتماعی زنان

فعالیت‌های اجتماعی زنان نه‌تنها حس مفید بودن آن‌ها را افزایش می‌دهد، بلکه از انزوا و افسردگی می‌کاهد و منجر به رشد شخصیتی و بهبود روابط اجتماعی شده و در نهایت کیفیت زندگی فردی و جمعی را ارتقا می‌بخشد.

موانع مشارکت اجتماعی زن

پژوهش‌های صورت‌گرفته، موانع مشارکت اجتماعی زنان در جوامع را به دو گروه موانع فردی و خانوادگی تقسیم کرده‌اند:

1. موانع خانوادگی: پذیرش مقام تحت سلطه توسط زنان، نداشتن تجربه در انجام امور اجتماعی، عدم توانایی در برقراری ارتباط با دیگران، مشکلات و ضعف جسمانی، بی‌سوادی و نداشتن تحصیلات کافی، کهولت سن، عدم تمایل زنان نسبت به مردان به مدیریت، تجرد، فقدان اعتماد به نفس در زنان، حجم زیاد فعالیت در بخش کشاورزی و دامداری، عدم وجود تمایل به پیشرفت، تجارب ناموفق زنان در انجام امور اجتماعی و باور زنان به ناتوانی خود در انجام امور اجتماعی.
2. موانع فردی: حجم زیاد فعالیت زنان در داخل منزل، زمان‌بر بودن پرورش و تربیت فرزندان، نارضایتی پدر و همسر، تعداد اعضای خانواده، عدم حمایت و پشتیبانی پدر و همسر و ازدواج زودرس.

از دیگر موانع پیشرفت و تأثیرگذاری زنان در توسعهٔ جوامع می‌توان به آداب‌وسنن قدیمی اشاره کرد. بر اساس این دیدگاه‌ها، زنان به‌صورت معمول، نادیده گرفته شده و وظایف آنها به کارهای خانه و نقش تولیدمثل تنزل یافته است. این در حالی است که حضور زنان در عرصه‌های اجتماعی، تعالی زندگی انسان‌ها و کاهش نابرابری‌ها را تسهیل کرده و دست‌یابی به رفاه واقعی را آسان می‌کند.

کارشناسان بر این باور هستند که در جامعۀ مسلمان ایران، مانع اصلی در مشارکت اجتماعی زنان، مانع فرهنگی است؛ ترویج الگوی مشارکت غیردینی در بازۀ زمانی قبل از انقلاب اسلامی نیز این مانع فرهنگی را تقویت کرده است. این دو عامل سبب شده است جامعۀ متدین که اکثریت ایرانیان را تشکیل می‌دهند به مشارکت زنان روی خوش نشان ندهند و حتی برخی مواقع علیه آن موضع بگیرند. متخصصان بر این باورند که این موانع را می‌توان از طریق طراحی الگوی مناسب مشارکت، تربیت و پرورش زنان مسلمان ایرانی و دادن امید به زنان رفع کرده و نگرش‌های منفی نسبت به مشارکت زنان را به نگرش مثبت تبدیل کرد.

روش‌های مشارکت اجتماعی زن

مشارکت اجتماعی زنان در مجموع، به دو صورت اتفاق می‌افتاد:

1. مشارکت اجتماعی غیر مستقیم: در این نوع از مشارکت، مادران با ایفای نقش حیات بخشی و تربیت فرزندان خود و مدیریت درست خانواده، صعود یا انحطاط یک جامعه را رقم زده و در این مشارکت، همسر و فرزندان مذکر به‌صورت مستقیم و مادران به‌صورت غیرمستقیم در جامعه حضور دارند. تجارب افراد در خانواده، سال‌های سال، اعضای خانواده را تحت تأثیر خود قرار داده و پیامدهایی را نیز به‌دنبال دارند که از ارکان مهم جامعه به‌شمار می‌روند.
2. مشارکت اجتماعی مستقیم: به‌معنای حضور زن در عرصه‌های مختلف علمی، فرهنگی و سیاسی، پس از مسئولیت‌های او در خانواده است. برای این نوع مشارکت مصادیق زیر ذکر شده است که مهم‌ترین آن مشارکت سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و تبلیغی، اجتماعی، آموزشی، علمی، تربیتی، حقوقی و قضایی است. در سبک زندگی اسلامی ایرانی در اصل هر دو نوع پذیرفته شده است؛ اما این به معنای همسانی کامل با مشارکت مردان در تمام عرصه‌های مذکور نیست.

مزایای مشارکت اجتماعی زن

براساس پژوهش‌های صورت‌گرفته در سراسر جهان، مشارکت اجتماعی زنان در عرصه‌ها و سطوح مختلف، منجر به افزایش رفاه خانواده‌ها می‌شود. به‌همین دلیل، حضور زنان در فعالیت‌های مختلف را به‌عنوان یکی از شاخص‌های توسعه در نظر می‌گیرند.

کارشناسان بر این باورند که با مشارکت زنان در مسائل اجتماعی و حضور آنها در جامعه، دیدگاه زن نسبت به خود، جایگاه خود و حضور او در جامه تغییر پیدا می‌کند؛ بنابراین، خواسته‌های او در زندگی کاهش یافته و زمانی‌که با واقعیت‌های موجود در جامعه و در زندگی افراد دیگر مواجه می‌شود، به تعدیل خواسته‌های خود در زندگی پرداخته و نیز برای دست یافتن به یک زندگی سالم و آرام با استفاده از تجارب دیگران تلاش می‌کند. علاوه بر آن، زنان با استفاده از این مشارکت می‌توانند در رفع نیازهای مالی خانواده سهیم بوده و از همین طریق، در تصمیم‌گیری‌های درون خانواده نیز دخیل باشند. همچنین، برخی زنان با حضور در اجتماع، اطلاعات مورد نیاز خود را در زمینه‌های انفرادی و اجتماعی افزایش داده، در تصمیمات فردی و خانوادگی مستقل شده، برای آینده برنامه‌ریزی کرده، قابلیت انتقادپذیری در او افزایش یافته و نیز حس واقعیت‌گرایی در او تقویت می‌شود.

کارشناسان، آثار مثبتی همچون افزایش آگاهی خانواده، استفادهٔ بهینه از اوقات فراغت، موقعیت اقتصادی بهتر اعضای خانواده، افزایش روابط اجتماعی مناسب، بهبود سطح تغذیه و امنیت روحی زنان را نیز برای این نوع از مشارکت زنان در نظر گرفته‌اند. همچنین، از جمله مزایای مشارکت اجتماعی زنان می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

1. مشارکت زنان در سرنوشت خود (هدف ارزشی)؛
2. افزایش حس اعتماد و خودکفایی در زنان؛
3. تلاش بیشتر زنان در به ثمر نشستن فعالیت‌ها با سرعت هرچه بیشتر؛
4. فراهم شدن زمینه‌های رشد و بروز خلاقیت‌های آنها؛
5. کاهش هزینه‌های اجرای برنامه و طرح‌ها با مشارکت زنان.

آسیب‌های مشارکت اجتماعی زن

کارشناسان برای مشارکت اجتماعی زنان آسیب‌هایی را نیز برشمرده‌اند:

1. آسیب‌پذیری خانواده: مشارکت و حضور زنان در امور اجتماعی، امروزه به امری بدیهی و ضروری تبدیل شده است. کارشناسان معتقدند که برخی الگوهای نادرست حضور زنان در اجتماع، به‌دلیل نداشتن پشتوانه‌های فرهنگی- تاریخی، می‌تواند به کانون خانواده آسیب رساند. امروزه، دگرگونی در نقش زنان، تأثیر چشم‌گیری برنهاد خانواده داشته است؛ برای مثال، نسل جدیدی از کودکان، توسط مادران شاغل تربیت و پرورش یافته و بیشتر زمان خود را در مراکز نگهداری کودکان سپری کرده و توسط افرادی به جز مادران خود مراقبت می‌شوند. علاوه بر آن، برخی از زنان، امروزه ترجیح می‌دهند تا به‌راحتی ازدواج‌های ناموفق خود را رها کرده یا به فکر بزرگ کردن فرزندان، با هزینه‌های خود هستند. نتیجهٔ این امر در جوامع امروزی، افزایش سریع طلاق‌ها، فرزندان زنان بیوه و گسترش خانواده‌های زن سرپرست خواهد بود. این در حالی است که اگر بسترهای حضور زنان در اجتماع مناسب‌سازی شود، زنان می‌توانند با کمترین نقصان به نظام خانواده در حیات اقتصادی- اجتماعی جامعه ایفای نقش کنند. برخی از کارشناسان، با تأسی از الگوهای اسلامی، ضمن حفظ استحکام نهاد خانواده، بحث حضور زنان و مشارکت آنها در اجتماع را پررنگ‌تر بیان کرده‌اند؛ برای مثال، در خانوادهٔ روستایی، زنان علاوه بر فعالیت‌های درون خانواده، در فعالیت‌های اقتصادی نیز همواره نقشی پررنگ دارند.
2. آسیب‌پذیری الگوی مشارکت: استفادهٔ ابزاری از زنان در فعالیت‌های فرهنگی و اجتماعی، جایگاه اجتماعی آنها را همواره مورد تهدید قرار داده است. متخصصان، حضور زنان در جوامع اسلامی را آزاد عنوان کرده و تنها در مواردی زنان را محدود کرده‌اند که مشارکت اجتماعی زنان منجر به فساد اخلاقی در جامعه شود.

منابع

• آشتیانی، زهره، مشکلات اجتماعی زنان، روزنامهٔ یاس نو، شمارهٔ ۱۸۵، ۱۳۸۲ش.
• آگهی، حسین و دیگران، «بررسی موانع فردی و خانوادگی مشارکت زنان در امور سیاسی و اجتماعی روستا (مورد مطالعه: شهرستان هرسین- دهستان شیرز)، مجلهٔ راهبردهای توسعهٔ روستایی، دوره ۴، شماره ۱، شماره پیاپی ۱۳، ۱۳۹۶ش.
• بروجردی، اشرف، ارتباط فعالیت‌های اجتماعی و خانوادگی زنان و تأثیر مثبت این دو نقش بر یکدیگر، زنان؛ مشارکت و برنامه‌ریزی برای توسعهٔ پایدار۲، مرکز امور زنان، ۱۳۸۱ش.
• پیران، پرویز، «مبانی مفهومی مشارکت زنان روستایی»، گردهمایی زنان، مشارکت کشاورزی ۱۴۰۰، تهران، مؤسسهٔ پژوهش‌های برنامه‌ریزی و اقتصاد کشاورزی وزارت کشاورزی، ۱۳۷۶ش.
• «پیشرفت‌های مهم زنان بعد از انقلاب در ۷ حوزه»، خبرگزاری فارس، تاریخ بارگذاری: ۳۰ مهر ۱۴۰۱ش.
• حقانی، ریحانه، «مطالعهٔ تطبیقی حضور اجتماعی زن، چالش‌ها و راهکارها»، فصلنامهٔ علمی- تخصیی مطالعات قرآنی نامه جامعه، دوره ۵، شماره ۱۲۷، شماره پیاپی ۱۲۷، ۱۳۹۷ش.
• خامنه‌ای، سیدعلی، «بیانات در دیدار اقشار مختلف بانوان»، پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر حفظ و نشر آثار حضرت آیت‌الله خامنه‌ای، تاریخ بارگزاری: ۱۴ دی ۱۴۰۱ش.
• خامنه‌ای، سیدعلی، «بیانات در اجتماع بانوان خوزستان»، پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر حفظ و نشر آثار حضرت آیت‌الله خامنه‌ای، تاریخ بارگزاری: ۲۰ اسفند ۱۳۷۵ش.
• خامنه‌ای، سیدعلی، «بیانات در دیدار دانشجویان دانشگاه فردوسی مشهد»، پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر حفظ و نشر آثار حضرت آیت‌الله خامنه‌ای، تاریخ بارگزاری: ۲۵ اردیبهشت ۱۳۸۶ش.
• «زنان ایرانی پس از انقلاب؛ عزت مادرانه، پیشرفت اجتماعی- سیاسی و کرامت انسانی»، وب‌سایت ستاد حقوق بشر جمهوری اسلامی ایران، تاریخ بارگذاری: ۱۵ بهمن ۱۳۹۹ش؛
• سالاری‌فر، محمدرضا، نظام خانواده در اسلام، چ۱، قم، سنابل، ۱۳۸۳ش.
• شادی‌طلب، ژاله، «مشارکت اجتماعی زنان»، پژوهش زنان، دوره ۱، سال ۳، شماره ۷، ۱۳۸۲ش.
• شادی‌طلب، ژاله و کمالی، افسانه، «مشارکت اجتماعی زنان»، نشریهٔ زن در توسعه و سیاست (پژوهش زنان)، دوره ۱، شماره ۴، ۱۳۸۱ش.
• عیوضی، محمدرحیم و کریمی، غلامرضا، «مشارکت اجتماعی زنان؛ رویکرد اسلامی»، مجلهٔ دانش سیاسی، سال ۷، شماره ۲، شماره پیاپی ۱۴، ۱۳۹۰ش.
• قریشی، فردین و دیگران، «بررسی عوامل مؤثر بر مشارکت اجتماعی زنان بالای ۲۰ سال شهر تبریز» جامعه‌شناسی اقتصادی و توسعه، شمارهٔ ۲، ۱۳۹۱ش.
• محسنی تبریزی، علیرضا، بررسی زمینهٔ مشارکتی روستاییان و ارتباط آن با ترویج کشاورزی، تهران، معاونت ترویج و مشارکت مردمی وزارت جهاد سازندگی، ۱۳۶۹ش.
• نیک‌بین صداقتی، فاطمه و دیگران، «مشارکت اجتماعی زنان و تأثیر آن بر رفاه خانواده»، مجلهٔ زن و مطالعات خانواده، سال۵، شماره ۱۸، ۱۳۹۱ش.
• وینر، مایرون و هانتینگتون، ساموئل، درک توسعهٔ سیاسی، ترجمهٔ پژوهشکدهٔ مطالعات راهبردی، تهران، مؤسسهٔ پژوهشکده، ۱۳۷۹ش.
• Hanish, marhus, A Governance Perspective on The Role of Cooperatives in Rural Development, 2005.
• Midgley, James, Anthony Hall, Margaret Hardiman, and Dhanpaul Narine, Community Participation, Social Development, and the State, London, UK: Methuen, 1989.
• Momsen, J.H, Woment and Development in the Third World, Londan: Routledge, Coorporation, Basie Books, 1991.