رزق

رزق؛ واژه‌ای در سنت اسلامی ناظر به روزی و هر آنچه که انسان از آن منتفع می‌شود.

رزق در فرهنگ اسلامی و زندگی روزمرۀ مسلمانان مفهومی فراتر از درآمد و دارایی مادی دارد و شامل سلامت، خانواده، علم و آرامش نیز می‌شود. این مفهوم هم در آموزه‌های دینی و هم در سبک زندگی ایرانی‌اسلامی نقش محوری دارد؛ زیرا تحقق آن هم به تقدیر الهی و هم به تلاش و کوشش انسان وابسته است. در زندگی روزمرۀ ایرانیان، رزق پدیده‌ای تجربه‌شده و ملموس است؛ عباراتی مانند «مهمان رزقش را با خود می‌آورد» یا «درِ روزی بسته شده» نمونه‌هایی از این فهم عملی هستند. همچنین، رزق در ادبیات فارسی جایگاهی ویژه دارد و شاعران بزرگی همچون حافظ، سعدی و مولانا آن را بازتاب داده‌اند.

تعریف رزق

رزق در لغت به‌معنای روزی، بهره، جیره و هر چیزی است که انسان از آن نفع می‌برد. در اصطلاح، رزق به بخششی گفته می‌شود که به اندازۀ تلاش و کوشش انسان به او می‌رسد. این مفهوم تنها به خوراک و مال محدود نمی‌شود، بلکه هر نوع سود و منفعتی را که به انسان می‌رسد در بر می‌گیرد. از این‌رو، در منابع اسلامی، تمامی نعمت‌ها و امکانات زندگی مانند ثروت، مقام، خانواده، زیبایی، دانش و دیگر مواهب را نیز از مصادیق رزق دانسته‌اند. در ادبیات امروزین نیز «روزی»، «قسمت»، «بهره» و «سهم» نزدیک‌ترین معادل‌های معنایی آن‌اند. در گفتار روزمرۀ ایرانیان، رزق عمدتاً بار معنایی مادی و معیشتی دارد و با درآمد، معاش، کار و تلاش پیوند می‌یابد.

رزق در آموزه‌های اسلامی

در قرآن واژۀ رزق و مشتقات آن در کاربردهایی چون خوراک، بهره‌مندی از قرآن، باران، نعمت‌های طبیعی، هدایت، علم و بهرۀ اخروی آمده است. آیات الهی، خداوند را «رازق» و «خیرالرازقین» می‌خواند و تأکید می‌کند که توزیع روزی در جهان تابع حکمت و نظام اسباب است. افزون بر این، روزی مقدّر هرکس از سوی خداوند تعیین شده و تحقق آن در گروی سعی و تلاش انسان است. همچنین آیات متعددی نیز بیانگر آن است که وسعت یا تنگی رزق به اراده و حکمت الهی بستگی دارد.

در روایات اسلامی نیز، رزق از ابعاد مختلف مورد توجه قرار گرفته است. براساس حدیث پیامبر اسلام همان‌‌گونه که مرگ انسان را می‌طلبد، روزی نیز در پی بنده است و او را می‌طلبد. در متون روایی، کسب رزق حلال و تلاش برای به‌دست آوردن آن به‌مثابۀ جهاد در راه خدا بیان شده است. براساس احادیث، خوش خلقی با خانواده، توبه از گناه، پرهیز از حرص، صلۀ رحم و اطعام فقیر، از عوامل افزایش رزق و روزی‌اند، در حالی که زنا، دروغ، حرام‌خواری، بدخلقی، پرداخت نکردن زکات و خیانت در امانت از عوامل کاهش آن شمرده شده‌اند.

اقسام رزق

در آموزه‌های اسلامی، رزق به اقسام گوناگون تقسیم شده است؛ از یک سو، به رزق مطلوب و رزق طالب تقسیم می‌شود: رزق مطلوب آن است که انسان در پی آن می‌رود و برای به‌دست آوردنش تلاش می‌کند، در حالی‌که رزق طالب، روزی‌ای است که بی‌آنکه انسان به جست‌وجویش برخیزد، خود به سوی او می‌آید و همانند مرگ، مقدّر و تضمین‌شده است و پیش از اجل به انسان می‌رسد.

از نظر ماهیت به رزق مادی (خوراک، پوشاک، مسکن و سلامت) و رزق معنوی (ایمان، علم، هدایت و قرب الهی) تقسیم می‌شود که مایۀ رشد روح و سعادت ابدی انسان‌اند؛ رزق مادی می‌تواند حلال و طیب یا حرام و خبیث باشد، اما رزق معنوی همواره حلال است. در این میان، رزق حلال آن است که از راه مشروع به دست آید و رزق حرام آن است که از طریق نامشروع تحصیل شود. همچنین در منابع دینی از رزق عام ــ عطیۀ همگانی الهی که همۀ موجودات را در بقای هستی یاری می‌دهد ــ و رزق خاص یاد شده که بندگان خالص خداوند از طریق حلال به آن دست می‌یابند. در کنار این اقسام، رزق دنیوی و اخروی نیز به‌عنوان دو ساحت دیگر روزی انسان مطرح شده‌اند.

رزق در فرهنگ اسلامی

در فرهنگ دینی مسلمانان، رزق با باورهایی از جمله اینکه روزی از سوی خدا مقدر است، پیوند خورده است. این امر در رفتارها و گفتارهای روزمره نیز نمود یافته است. به طور مثال، هنگام آمدن مهمان گفته می‌شود که «مهمان روزی‌اش را با خود می‌آورد» که هم پذیرش مهمان را تسهیل می‌کند و هم نوعی دلگرمی به میزبان می‌دهد؛ در زمان بیکاری یا تنگدستی عبارت‌های «رزق‌ِبریده شده» یا «روزی تنگ شده است» به‌کار می‌رود؛ و هنگام افزایش رزق گفته می‌شود «برکت پیدا شده» یا «درِ رزق باز شده است». از سویی دیگر، در زندگی روزمره، باور به رزق مقدّر سبب شکل‌گیری رفتارهایی مانند دعای سر سفره، شکر الهی، قناعت، میانه‌روی و اجتناب از اسراف شده است. افزون بر این، ضرب‌المثل‌هایی مانند «روزی‌رسان خداست»، «روزی دست خداست» و «هر کس روزی خود را می‌برد» بازتاب دهندۀ باور مردم از این مفهوم است.

رزق در سبک زندگی اسلامی-ایرانی

نقش رزق در مدیریت اضطراب

باور به «رزاقیت الهی» به‌عنوان یک اصل بنیادین، نقش تنظیم‌کننده در سلامت روانی انسان دارد و در ایجاد تحمل و تاب‌آوری کمک می‌کند. بسیاری از مردم با جملاتی مانند «روزی‌رسان خداست»، «قسمت است»، یا «هرکه را خلق کرده، روزیش را هم داده» فشار روانی معیشت را مدیریت می‌کنند. این نگرش، بسیاری از فشارهای روانی ناشی از فقر، حسرت و اضطراب را برطرف می‌سازد. از همین رو، آموزه‌های دینی با تأکید بر پرهیز از حسادت نسبت به رزق دیگران، اعتماد به رزق مقدر و اندوهگین نشدن از ناکامی‌های مالی، به ایجاد تعادل روانی و جلوگیری از آسیب‌های اخلاقی و اجتماعی کمک می‌کنند.

اخلاق کسب و کار

رزق در فرهنگ کار ایرانی با ارزش‌هایی چون: پرهیز از حرص، قناعت، درستکاری، انصاف، پرهیز از کسب حرام و رعایت حق مردم گره خورده است. این ارزش‌ها از آموزه‌های دینی سرچشمه گرفته اما در عمل اجتماعی مردم نیز تجسم یافته و بخشی از «اخلاق بازار» ایرانی شده است.

کنش‌های نیکوکاری

باور به اینکه انفاق و رسیدگی به دیگران باعث گشایش رزق می‌شود، در فرهنگ سنتی ایران، یکی از پشتوانه‌های نهادهای نیکوکاری، وقف، اطعام و کمک به نیازمندان بوده است. بسیاری از خانواده‌ها بخشی از درآمد خود را با انگیزۀ «برکت» خرج امور خیر می‌کنند.

رزق و فرزندآوری

در جامعه ایرانی ـ اسلامی، باور به همراه بودن روزی کودک با تولد او یکی از عناصر فرهنگی مؤثر بر فرزندآوری بوده است. این باور هنوز در ادبیات شفاهی رواج دارد: «بچه، روزی‌اش را با خودش می‌آورد». این نگاه، ترس اقتصادی را که یکی از موانع اصلی فرزندآوری در جوامع معاصر به شمار می‌آید، تعدیل می‌کند و باور به گستردگی و تنوّع رزق را جایگزین نگاه صرفاً مادی به معیشت می‌سازد.

ساماندهی رفتار اقتصادی

در زندگی روزمرۀ ایرانیان، تلاش برای کسب رزق و روزی مستقیماً رفتارهای اقتصادی و انتخاب‌های معیشتی را جهت می‌دهد؛ به‌گونه‌ای که کارکردن به‌عنوان شرط جریان یافتن روزی فهم می‌شود و یافتن شغل جدید با تعبیر «درِ رزقش باز شد» همراه است. بسیاری از کاسبان و کارگران از کم‌فروشی و سود نامشروع پرهیز می‌کنند، زیرا معتقدند «حرام برکت را می‌برد» و همین باور، سطحی از اعتماد اقتصادی در محله‌ها و بازار ایجاد می‌کند. شیوه‌های حمایتی مانند قرض‌الحسنه، نسیه‌دادن به مشتری آشنا یا نذری‌دادن نیز با این تصور شکل می‌گیرد که «کمک کردن رزق را کم نمی‌کند». این باور در تصمیم‌های خانوادگی نیز دیده می‌شود؛ چنان‌که هنگام فرزندآوری گفته می‌شود «بچه رزقش را با خودش می‌آورد». در سطح کلان‌تر، سیاست‌هایی چون حمایت از تولید داخلی یا تلاش برای خودکفایی با این فهم فرهنگی همراه است که «رزق جامعه باید از تلاش خودش بیاید». بدین‌ترتیب، رزق در سبک زندگی اسلامی و فرهنگ اقتصادی ایرانیان، مفهومی فعال و سامان‌دهنده است که بر اخلاق کاری، روابط حمایتی و نگاه جامعه به تولید و معیشت اثر می‌گذارد.

سازوکار تبیین دینی رزق

علت تفاوت در رزق

در نگاه قرآن و روایات، تفاوت در رزق و روزی انسان‌ها امری حکیمانه و برخاسته از تدبیر الهی است و هدفی فراتر از تبعیض یا ترجیح دارد. این اختلاف، نخست برای برقراری نظم اجتماعی و گردش طبیعی زندگی انسان‌هاست؛ چراکه تفاوت در استعدادها و امکانات، موجب می‌شود برخی کارفرما، برخی کارگر و برخی صاحب هنر یا علم شوند و به این ترتیب جامعه بر پایۀ نیاز متقابل افراد استوار گردد. افزون بر این، تفاوت در روزی‌ها زمینه‌ای برای آزمایش و رشد انسان است تا میزان شکر، صبر و توکل او سنجیده شود. گاه نیز گسترش رزق نشانه‌ی نعمت نیست، بلکه نوعی ابتلا یا مجازات الهی است تا انسان غافل در دل دنیا فرو رود، و در مقابل، تنگی رزق می‌تواند عامل حفظ انسان از طغیان و غرور باشد. از منظر قرآن، خداوند روزی را به اندازه‌ی حکمت خویش  میان بندگان تقسیم می‌کند تا هم نیاز و وابستگی متقابل آنان سبب پایداری جامعه شود و هم هر کس در مسیر رشد روحی و اخلاقی خود به آزمایش الهی در قالب وسعت یا تنگی روزی گرفتار گردد.

کلیدهای گشایش رزق و روزی

در متون اسلامی مجموعه‌ای از اعمال عبادی، اخلاقی و اجتماعی برای افزایش رزق توصیه شده است. در رأس اعمال عبادی، اهتمام به نماز، به‌ویژه نماز اول وقت و مداومت بر نماز شب قرار دارد. این اعمال با تسبیحات حضرت زهرا پس از نماز و دعا در سحرگاهان و پس از نماز صبح تکمیل می‌شود؛ چرا که در این ساعات درهای آسمان گشوده است. خواندن سوره‌هایی چون واقعه (پس از عشاء)، ذاریات و مزمل، به همراه دعای فرج و آیت‌الکرسی نیز مورد تأکید است. مداومت بر اذکاری چون «لا حول و لا قوّة إلّا بالله»، «یا فتّاح» (۷۰ مرتبه پس از نماز صبح)، «یا وهّاب» (۱۰۰ مرتبه پس از نماز عصر) و ذکر مداوم «یا غنی»، به همراه با وضو بودن دائمی، بخشی از این مسیر است.

در حوزه اخلاق و رفتار فردی، خوش‌اخلاقی، نیت خیر، پرهیز از گناه، توبه از گناهان گذشته، قناعت، میانه‌روی در زندگی و شکرگزاری از نعمت‌های الهی به‌عنوان افزایش رزق ذکر شده است. اینها باید با ادای حقوق همراه باشد؛ هم حقوق الهی مانند خمس و زکات، و هم حقوق مردم مانند ارث و بدهی، و همچنین صدقه دادن.

در عرصه اجتماعی، صلۀ رحم و دیدار با خویشاوندان، نیکی به اهل خانه، مهمان‌نوازی، اطعام دیگران، ازدواج کردن، و رعایت عدالت و نیکی در معاملات و روابط اجتماعی اهمیت دارد. کسب رضایت پدر و مادر و بهره‌مندی از دعای آنان، و همچنین دعا برای برادران دینی و دیگر مؤمنان نیز از عوامل مؤثر شمرده شده است. علاوه بر این، توسل به امام جواد، زیارت امام حسین و اعمالی چون روشن کردن چراغ پیش از غروب آفتاب (به‌عنوان نماد روشنایی و برکت در خانه) از دیگر سفارش‌ها در این ارتباط هستند.

موانع رزق و روزی در زندگی

بر اساس آموزه‌های اسلامی، عوامل متعددی در سبک زندگی می‌توانند منجر به کاهش رزق و روزی شوند. این موارد شامل تنبلی و بیکاری، بی‌برنامگی و بی‌تدبیری و همچنین اسراف و ولخرجی است. در حوزه اخلاق و رفتار، گناه و نافرمانی خداوند، فساد نیت، اخلاق بد و بدزبانی، دروغ‌گویی و قسم دروغ و سوگند بی‌جا از موانع اصلی شمرده می‌شوند. همچنین تکیه بر گناه و بی‌تقوایی، ناسپاسی و کفران نعمت و توکل بر غیر خدا نیز در این دسته قرار می‌گیرند. در معاملات و کسب‌وکار، بخل و سخت‌گیری، خیانت در امانت، فریب و خدعه در تجارت، مال حرام، شراب‌خواری و دزدی به کاهش روزی می‌انجامد. در روابط اجتماعی و خانوادگی، تجاوز به حقوق دیگران، ظلم و داوری ناعادلانه، بی‌توجهی به نیازمندان و ترک انفاق، قطع صلۀ رحم و بی‌توجهی به خانواده و خشونت خانوادگی و طلاق تأثیرگذارند. افزون بر این، روابط نامشروع (زنا)، سبک شمردن نماز و واجبات، رها کردن نظافت و بی‌توجهی به محیط زندگی و خواب صبحگاهی (میان طلوع فجر تا طلوع آفتاب) نیز از دیگر عوامل کاهش‌دهنده رزق و روزی هستند.

نسبت رزق، درآمد و برکت

درآمد، حاصل فعالیت و مهارت انسان است و تحت تأثیر شرایط اجتماعی و اقتصادی تغییر می‌کند، اما رزق نعمتی الهی است که از سوی خداوند برای هر فرد مقدر می‌شود. در کنار آن، برکت به معنای بهره‌وری و سودمندی رزق است؛ یعنی ممکن است مقدار رزق ثابت باشد، اما با ایمان، درستکاری، انفاق و رعایت اصول الهی اثر و ماندگاری آن چند برابر شود. بنابراین درآمد به دست می‌آید، رزق به انسان می‌رسد و برکت به رزق معنا و کیفیت می‌بخشد.

رزق در نظام اقتصادی اسلام و سکولار

در نظام اقتصادی اسلام، رزق امری الهی و هدفمند است که بر کسب آن از طریق مشروع تأکید شده است. در این صورت، چنینی رزقی مایۀ آرامش در معیشت، برکت، استحکام خانواده و سلامت اجتماعی است. در مقابل، نظام سکولار، رزق را به درآمد و قدرت تولید و مصرف فرو می‌کاهد و آن را محصول رقابت، سرمایه، مهارت و قانون عرضه و تقاضا می‌داند. در این رویکرد، هدف معیشت دستیابی به رفاه حداکثری، لذت مادی و مصرف بیشتر است و مفاهیمی مانند حلال و حرام، برکت و رزق مقدر جایگاهی نداشته و منجر به گسترس سرمایه‌محوری در جامعه می‌شود.

رزق در آیینۀ ادبیات فارسی

در ادبیات فارسی، مفهوم رزق با شبکه‌ای از مضامین الهی و اخلاقی پیوند خورده و شاعران بزرگی از جمله حافظ شیرازی، مولانای بلخی و سعدی شیرازی در اشعار خود بر این مطلب صحه گذارده‌اند. حافظ با تأکید بر این‌که «تقسیم‌کنندۀ حقیقی رزق خداوند است» می‌گوید:

«حافظ قلمِ شاهِ جهان مُقسِمِ رزق است / از بهرِ معیشت مکن اندیشۀ باطل»

مولانا بُعد گسترده‌تری از رزق را به تصویر می‌کشد و آن را شامل همۀ موجودات می‌داند:

«بن هر بیخ و گیاهی خورد از رزق الهی / همه وسواس و عقیله دلِ بیمار تو دارد»

سعدی نیز، با زبانی حکیمانه، بر تقدیرشدگی روزی و بی‌ثمر بودن اندوه‌های بی‌مورد تأکید می‌کند:

«ز دنیا بخش ما غم خوردن آمد / نشاید خوردن الا رزقِ مقسوم».

پانویس

دیدگاه‌های ارزیابان

منابع

• قرآن کریم.
• باقری، مصباح الهدی و دیگران، «تبیین جایگاه سنت رزق و اعتقاد به آن در کسب و کار از دیدگاه قرآن کریم»، نشریۀ مدیریت اسلامی، شمارۀ 2، پاییز و زمستان 1392ش.
• «تفاوت رزق و روزی‌ها»، وب‌سایت پرسمان دانشگاهیان، تاریخ درج مطلب: 3 خرداد 1389ش.
• جوادی آملی، عبدالله، تفسیر تسنیم، قم، اسراء، 1389ش.
• جوادی آملی، عبدالله، توحید در قرآن، قم، اسراء، 1383ش.
• چراغی کوتیانی، اسماعیل، «دلالت‌های جمعیت‌شناختی باور به رزاقیت الهی با تکیه بر آموزه‌های دینی»، نشریۀ معرفت، شمارۀ 56، پاییز 1402ش.
• «چگونگی تأثیر میزان درآمد و رزق و روزی در زندگی انسان»، خبرگزاری شبستان، تاریخ درج مطلب: 30 آذر 1398ش.
• حرعاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه، قم، مؤسسة آل البیت لإحیاء التراث، 1416ق.
• «راه‌های افزایش رزق و روزی»، باشگاه خبرنگاران جوان، تاریخ درج مطلب: 20 تیر 1397ش.
• «رزق و روزی در آیات و روایات، اقسام و ویژگی‌های رزق و روزی»، نشریۀ ره‌توشۀ راهیان نور، 1398ش.
• شعیری، محمد بن محمد، جامع الأخبار، نجف أشرف، المطبعة الحیدریة، بی‌تا.
• طباطبایی، محمدحسین، ترجمۀ تفسیر المیزان، ترجمۀ محمدباقر موسوی همدانی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1374ش.
• «عوامل و موانع برکت در زندگی»، خبرگزاری ایسنا، تاریخ درج مطلب: 28 مرداد 1403ش.
• فعالی، محمدتقی، «مروری بر انواع رزق در آموزه‌های دینی»، وب‌سایت موسسه فرهنگی هنری سبک زندگی آل‌یاسین، تاریخ درج مطلب: 30 اردیبهشت 1400ش.
• فولادگر، «رزق و رزاق از دیدگاه قرآن»، وب‌سایت پرتال جامع علوم و معارف قرآن، تاریخ درج مطلب: 19 اردیبهشت 1389ش.
• مجلسی، محمدباقر، بحارالأنوار، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، 1403ق.
• محمدجعفری، رسول و دیگران، «نقش جهان‌بینی توحیدی در رزق برای دستیابی به سلامت روان از منظر نهج‌البلاغه»، نشریۀ قرآن و طب، شمارۀ 18، بهار 1401ش.
• محمدعلی زاده، ابوالحسن، «مفهوم رزق و نقش آن در مدیریت براساس آموزه‌های قرآنی»، پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد، موسسۀ آموزش عالی طلوع مهر، 1399ش.
• «موانع افزایش رزق و روزی»، وب‌سایت مشرق نیوز، تاریخ درج مطلب: 29 اردیبهشت 1394ش.
• وب‌سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 26 مهر 1404ش.
• وب‌سایت گنجور، تاریخ بازدید: 24 آبان 1404ش.
• «یازده عامل کاهش رزق و روزی»، خبرگزاری دانشجو، تاریخ درج مطلب: 1 مرداد 1394ش.