رزق

رزق؛ عطا و بخشش مستمر و مورد انتفاع انسان.

تعریف

رزق در لغت به معنای روزی، بهره، جیره و هر چیزی است که انسان از آن نفع می‌برد. در اصطلاح، رزق به بخششی گفته می‌شود که به اندازۀ تلاش و کوشش انسان به او می‌رسد. این مفهوم تنها به خوراک و مال محدود نمی‌شود، بلکه هر نوع سود و منفعتی را که به انسان می‌رسد در بر می‌گیرد. از این‌رو، در منابع اسلامی، تمامی نعمت‌ها و امکانات زندگی مانند ثروت، مقام، خانواده، زیبایی، دانش و دیگر مواهب را نیز از مصادیق رزق دانسته‌اند.

رزق در آموزه‌های اسلامی

واژۀ رزق و مشتقات آن 123 بار در قرآن به‌کار رفته و شامل رزق‌های مادی و معنوی می‌شود. از مصادیق رزق در قرآن می‌توان به خوراک روزانه و مواد غذایی، بهره‌مندی از قرآن، مقام نبوت و علم، باران و خوراک برزخی اشاره کرد. براساس آیات الهی، خداوند رازق مطلق و یگانه روزی‌دهندۀ موجودات معرفی شده است. روزی مقدّر هرکس از سوی خداوند تعیین شده و تحقق آن در گروی سعی و تلاش انسان است. افزون بر این، قرآن نظام توزیع رزق را حکیمانه و مبتنی بر تفاوت استعدادها و مصالح اجتماعی می‌داند. همچنین آیات متعددی نیز بیانگر آن است که وسعت یا تنگی رزق به اراده و حکمت الهی بستگی دارد.

در روایات اسلامی نیز، رزق از ابعاد مختلف مورد توجه قرار گرفته است. براساس حدیث نبوی همان‌‌گونه که مرگ انسان را می‌طلبد، روزی نیز در پی بنده است و او را می‌طلبد. در متون روایی، کسب رزق حلال و تلاش برای به‌دست آوردن آن به مثابۀ جهاد در راه خدا بیان شده است. براساس احادیث، خوش خلقی با خانواده، استغفار از گناهان، پرهیز از حرص، صلۀ رحم و اطعام فقیر، از عوامل افزایش رزق و روزی‌اند، در حالی که زنا، دروغ، حرام‌خواری، بدخلقی، پرداخت نکردن زکات و خیانت در امانت از عوامل کاهش آن شمرده شده‌اند.

اقسام رزق

در آموزه‌های اسلامی، رزق به گونه‌های مختلف تقسیم می‌شود. از یک سو، بر پایۀ روایات اسلامی، رزق بر دو نوع است: رزقِ مطلوب و رزقِ طالب. رزق مطلوب آن است که انسان برای به‌دست آوردن آن تلاش می‌کند و در پی آن است، در حالی‌که رزق طالب، روزی‌ای است که خود به سوی انسان می‌آید و او را می‌جوید. در این نگرش، همان‌گونه که مرگ در پی انسان است، رزق او نیز مقدّر و تضمین‌شده است و پیش از مرگ به او خواهد رسید. تفاوت این دو نوع رزق در نیت و جهت حرکت انسان نهفته است؛ انسان دنیاطلب و مال‌اندوز در پی رزق مطلوب است و با رنج و اضطراب به روزی اندک دست می‌یابد، اما انسان مؤمن و خدمت‌گزار که نیتش رضای الهی است، در دایرۀ رزق طالب قرار دارد و روزی با برکت و آسانی به او می‌رسد.

از سوی دیگر، در منابع دینی، رزق از نظر ماهیت به دو بخش مادی و معنوی تقسیم می‌شود. رزق مادی شامل نعمت‌های محسوس و ضروری چون خوراک، پوشاک، مسکن و سلامت است که استمرار زندگی دنیوی را ممکن می‌سازد، در حالی‌که رزق معنوی به توفیقات و مواهب الهی مانند ایمان، علم، معرفت، هدایت و قرب الهی اطلاق می‌شود که مایۀ رشد روح و سعادت ابدی انسان‌اند.

رزق عمومی که عطیه عامه الهی است و تمامی روزی خواران را در بقای هستی امداد می کند، و قسم دوم آن رزق خاصی است که در مجرای حلال واقع می شود و همانطور که رحمت عمومی خدا و رزق عمومی اش مکتوب و مقدر است، رحمت خاصه و رزق خاص نیز مکتوب و مقدر است.

رزق حلال: به رزقی گفته می‌شود که از طریق مشروع (طبق نظر دین) به دست آمده باشد.

رزق حرام: به رزقی گفته می‌شود که از طریق نامشروع و برخلاف نظر دین به دست آمده باشد.

فاعل رزق

با توجه به آیات قرآن، رازق بودن منحصراً برای خداوند است، اگر چه در برخی از آیات، فاعل رزق غیر خدا دانسته شده است معنای دقیق آن این است که آن شیء به‌نحو مظهریت خدا عهده‌دار رزق می‌باشد؛ زیرا رازقیت از صفات فعل خداست و دیگران می‌توانند مظهر آن شوند.

علت اختلاف در رزق و روزی

در نگاه قرآن و روایات، تفاوت در رزق و روزی انسان‌ها امری حکیمانه و برخاسته از تدبیر الهی است و هدفی فراتر از تبعیض یا ترجیح دارد. این اختلاف، نخست برای برقراری نظم اجتماعی و گردش طبیعی زندگی انسان‌هاست؛ چراکه تفاوت در استعدادها و امکانات، موجب می‌شود برخی کارفرما، برخی کارگر و برخی صاحب هنر یا علم شوند و به این ترتیب جامعه بر پایه نیاز متقابل افراد استوار گردد. افزون بر این، تفاوت در روزی‌ها زمینه‌ای برای آزمایش و رشد انسان است تا میزان شکر، صبر و توکل او سنجیده شود. گاه نیز گسترش رزق نشانه‌ی نعمت نیست، بلکه نوعی ابتلا یا مجازات الهی است تا انسان غافل در دل دنیا فرو رود، و در مقابل، تنگی رزق می‌تواند عامل حفظ انسان از طغیان و غرور باشد. از منظر قرآن، خداوند روزی را به اندازه‌ی حکمت خویش  میان بندگان تقسیم می‌کند تا هم نیاز و وابستگی متقابل آنان سبب پایداری جامعه شود و هم هر کس در مسیر رشد روحی و اخلاقی خود به آزمایش الهی در قالب وسعت یا تنگی روزی گرفتار گردد.

نسبت رزق و فرزندآوری در آموزه‌های اسلامی

در آموزه‌های اسلامی، ارتباط میان رزق و فرزندآوری بر پایۀ باور به «رزّاقیت الهی» تبیین شده است؛ بدین معنا که تأمین روزی فرزندان، تنها بر دوش توان اقتصادی والدین نیست، بلکه در دایرۀ تدبیر و ضمانت الهی قرار دارد. این نگاه، ترس اقتصادی را که یکی از موانع اصلی فرزندآوری در جوامع معاصر به شمار می‌آید، تعدیل می‌کند و باور به گستردگی و تنوّع رزق را جایگزین نگاه صرفاً مادی به معیشت می‌سازد.

نقش باور به رزق الهی در تقویت سلامت روان

تأمین معاش و کسب رزق از دغدغه‌های زندگی انسانی است. در برخی موارد، فشارهای اقتصادی می‌تواند به اضطراب، افسردگی و رفتارهای ناهنجار مانند تقلب، سرقت و فریبکاری بینجامد. در جهان‌بینی اسلامی، باور به رزاقیت الهی به‌عنوان یک اصل بنیادین، نقش تنظیم‌کننده در سلامت روانی انسان دارد؛ زیرا فرد مؤمن می‌پذیرد که روزی او و دیگر موجودات، به‌طور عادلانه و حکیمانه از سوی خداوند تعیین می‌شود. این نگرش، بسیاری از فشارهای روانی ناشی از فقر، حسرت و اضطراب را برطرف می‌سازد. از همین رو، آموزه‌های دینی با تأکید بر پرهیز از حسادت نسبت به رزق دیگران، اعتماد به رزق مقدر و اندوهگین نشدن از ناکامی‌های مالی، به ایجاد تعادل روانی و جلوگیری از آسیب‌های اخلاقی و اجتماعی کمک می‌کنند.

نسبت رزق، درآمد و برکت

درآمد، حاصل فعالیت و مهارت انسان است و تحت تأثیر شرایط اجتماعی و اقتصادی تغییر می‌کند، اما رزق نعمتی الهی است که از سوی خداوند برای هر فرد مقدر می‌شود. در کنار آن، برکت به معنای بهره‌وری و سودمندی رزق است؛ یعنی ممکن است مقدار رزق ثابت باشد، اما با ایمان، درستکاری، انفاق و رعایت اصول الهی اثر و ماندگاری آن چند برابر شود. بنابراین درآمد به دست می‌آید، رزق به انسان می‌رسد و برکت به رزق معنا و کیفیت می‌بخشد.

کارکرد مدیریتی رزق در جامعه

در منطق اسلامی، کار و تلاش انسان جهت کسب رزق منافاتی با رزق مقدر ندارد؛ بلکه تلاش و کوشش وی زمینه‌ساز مدیریت صحیح جامعه در ابعاد مختلفی از قبیل، تشکیل خانواده، کاهش فقر، پیشگیری از اعتیاد، سرقت و طلاق، افزایش امنیت اجتماعی، رشد فرزندآوری و جلوگیری از پیری جمعیت، در سطح کلان نیز منجر به افزایش تولید در صنعت، کمک به شکوفایی اقتصاد و کاهش وابستگی به بیگانگان می‌گردد. از این‌رو، رزق علاوه بر ساماندهی معیشت فردی، نقش سازنده‌ای در مدیریت پایدار جامعه ایفا می‌کند.

رزق در نظام اقتصادی اسلام و سکولار

در نظام اقتصادی اسلام، رزق امری الهی و هدفمند است که بر کسب آن از طریق مشروع تأکید شده است. در این صورت، چنینی رزقی مایۀ آرامش در معیشت، برکت، استحکام خانواده و سلامت اجتماعی است. در مقابل، نظام سکولار، رزق را به درآمد و قدرت تولید و مصرف فرو می‌کاهد و آن را محصول رقابت، سرمایه، مهارت و قانون عرضه و تقاضا می‌داند. در این رویکرد، هدف معیشت دستیابی به رفاه حداکثری، لذت مادی و مصرف بیشتر است و مفاهیمی مانند حلال و حرام، برکت و رزق مقدر جایگاهی نداشته و منجر به گسترس سرمایه‌محوری در جامعه می‌شود.

کلیدهای گشایش رزق و روزی در سبک زندگی اسلامی

براساس تعالیم اسلامی، افزایش رزق و روزی علاوه بر تلاش مادی به رفتارهای عبادی، اخلاقی و اجتماعی نیز وابسته است. این عوامل عبارتند از:

اهتمام به نماز، به‌ویژه نماز اول وقت؛

نماز شب و مداومت بر آن؛

خواندن سورۀ واقعه پس از نماز عشاء،

خواندن سوره‌های ذاریات و مزمل؛

تسبیحات حضرت زهرا پس از نماز؛

دعا در سحر و پس از نماز صبح، که در این ساعات درهای آسمان گشوده است؛

نمازها و دعاهای واردشده در مفاتیح الجنان؛

خواندن دعای فرج و آیت‌الکرسی؛

خوش‌اخلاقی و نیت خیر داشتن؛

گناه نکردن و توبه از گناهان گذشته؛

قناعت و میانه‌روی در زندگی؛

شکرگزاری از نعمت‌های الهی؛

همیشه با وضو بودن؛

ذکر فراوان «لا حول و لا قوّة إلّا بالله»؛

دادن حقوق مردم، مانند ارث و بدهی؛

ادای حقوق الهی، از جمله خمس و زکات؛

صدقه دادن؛

صلۀ رحم و دیدار با خویشاوندان؛

رعایت عدالت و نیکی به دیگران در معاملات و روابط اجتماعی؛

نیکی به اهل خانه؛

مهمان‌نوازی و اطعام دیگران؛

ازدواج کردن؛

رضایت پدر و مادر و دعای آنان؛

دعا برای برادران دینی و دیگر مؤمنان؛

توسل به امام جواد؛

زیارت امام حسین؛

روشن کردن چراغ پیش از غروب آفتاب (به‌عنوان نماد روشنایی و برکت در خانه)؛

ذکر «یا فتّاح» 70 مرتبه پس از نماز صبح؛

ذکر «یا وهّاب» ۱۰۰ مرتبه پس از نماز عصر؛

ذکر مداوم «یا غنی».

موانع رزق و روزی در زندگی

مهم‌ترین عوامل کاهش رزق و روزی در سبک زندگی اسلامی عبارت است از:

تنبلی و بیکاری؛

بی‌برنامگی و بی‌تدبیری؛

گناه و نافرمانی خداوند؛

فساد نیت؛

اخلاق بد و بدزبانی؛

دروغ‌گویی؛

بخل و سخت‌گیری در معاملات؛

توکل بر غیر خدا؛

سبک شمردن نماز و واجبات؛

ناسپاسی و کفران نعمت؛

تکیه بر گناه و بی‌تقوایی؛

خیانت در امانت و تجاوز به حقوق دیگران؛

اسراف و ولخرجی؛

زنا و روبط نامشروع؛

ظلم و داوری ناعادلانه؛

بی‌توجهی به نیازمندان و ترک انفاق؛

قطع صلۀ رحم و بی‌توجهی به خانواده؛

خشونت خانوادگی و طلاق؛

خواب صبحگاهی (میان طلوع فجر تا طلوع آفتاب)؛

قسم دروغ و سوگند بی‌جا؛

رها کردن نظافت و بی‌توجهی به محیط زندگی؛

مال حرام؛

شرب‌خواری و دزدی؛

فریب و خدعه در تجارت.

پانویس

دیدگاه‌های ارزیابان

منابع

• قرآن کریم.
• «تفاوت رزق و روزی‌ها»، وب‌سایت پرسمان دانشگاهیان، تاریخ درج مطلب: 3 خرداد 1389ش.
• جوادی آملی، عبدالله، توحید در قرآن، قم، اسراء، 1383ش.
• چراغی کوتیانی، اسماعیل، «دلالت‌های جمعیت‌شناختی باور به رزاقیت الهی با تکیه بر آموزه‌های دینی»، نشریۀ معرفت، شمارۀ 56، پاییز 1402ش.
• «چگونگی تأثیر میزان درآمد و رزق و روزی در زندگی انسان»، خبرگزاری شبستان، تاریخ درج مطلب: 30 آذر 1398ش.
• حرعاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه، قم، مؤسسة آل البیت لإحیاء التراث، 1416ق.
• «راه‌های افزایش رزق و روزی»، باشگاه خبرنگاران جوان، تاریخ درج مطلب: 20 تیر 1397ش.
• «رزق و روزی در آیات و روایات، اقسام و ویژگی‌های رزق و روزی»، نشریۀ ره‌توشۀ راهیان نور، 1398ش.
• شعیری، محمد بن محمد، جامع الأخبار، نجف أشرف، المطبعة الحیدریة، بی‌تا.
• طباطبایی، محمدحسین، ترجمۀ تفسیر المیزان، ترجمۀ محمدباقر موسوی همدانی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1374ش.
• «عوامل و موانع برکت در زندگی»، خبرگزاری ایسنا، تاریخ درج مطلب: 28 مرداد 1403ش.
• فعالی، محمدتقی، «مروری بر انواع رزق در آموزه‌های دینی»، وب‌سایت موسسه فرهنگی هنری سبک زندگی آل‌یاسین، تاریخ درج مطلب: 30 اردیبهشت 1400ش.
• مجلسی، محمدباقر، بحارالأنوار، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، 1403ق.
• محمدجعفری، رسول و دیگران، «نقش جهان‌بینی توحیدی در رزق برای دستیابی به سلامت روان از منظر نهج‌البلاغه»، نشریۀ قرآن و طب، شمارۀ 18، بهار 1401ش.
• محمدعلی زاده، ابوالحسن، «مفهوم رزق و نقش آن در مدیریت براساس آموزه‌های قرآنی»، پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد، موسسۀ آموزش عالی طلوع مهر، 1399ش.
• «موانع افزایش رزق و روزی»، وب‌سایت مشرق نیوز، تاریخ درج مطلب: 29 اردیبهشت 1394ش.
• وب‌سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 26 مهر 1404ش.
• «یازده عامل کاهش رزق و روزی»، خبرگزاری دانشجو، تاریخ درج مطلب: 1 مرداد 1394ش.