رزق

تعریف

رزق در لغت به معنای روزی، بهره، جیره و هر چیزی است که انسان از آن نفع می‌برد. در اصطلاح، رزق به بخششی گفته می‌شود که به اندازه تلاش و کوشش انسان به او می‌رسد. این مفهوم تنها به خوراک و مال محدود نمی‌شود، بلکه هر نوع سود و منفعتی را که به انسان می‌رسد دربر می‌گیرد. از این رو، در منابع اسلامی، تمامی نعمت‌ها و امکانات زندگی مانند ثروت، مقام، خانواده، زیبایی، دانش و دیگر مواهب را نیز از مصادیق رزق دانسته‌اند.

رزق در آموزه‌های اسلامی

واژۀ رزق و مشتقات آن 123 بار در قرآن به‌کار رفته و شامل رزق‌های مادی و معنوی می‌شود. از مصادیق رزق در قرآن می‌توان به خوراک روزانه و مواد غذایی، بهره‌مندی از قرآن، مقام نبوت و علم، باران و خوراک برزخی اشاره کرد. براساس آیات الهی، خداوند رازق مطلق و یگانه روزی‌دهندۀ موجودات معرفی شده است. روزی مقدّر هرکس از سوی خداوند تعیین شده و تحقق آن در گروی سعی و تلاش انسان است. افزون بر این، قرآن نظام توزیع رزق را حکیمانه و مبتنی بر تفاوت استعدادها و مصالح اجتماعی می‌داند. همچنین آیات متعددی نیز بیانگر آن است که وسعت یا تنگی رزق به اراده و حکمت الهی بستگی دارد.

در روایات اسلامی نیز، رزق از ابعاد مختلف مورد توجه قرار گرفته است. براساس حدیث نبوی همان‌‌گونه که مرگ انسان را می‌طلبد، روزی نیز در پی بنده است و او را می‌طلبد. در متون روایی، کسب رزق حلال و تلاش برای به‌دست آوردن آن به مثابۀ جهاد در راه خدا بیان شده است. براساس احادیث، خوش خلقی با خانواده، استغفار از گناهان، پرهیز از حرص، صلۀ رحم و اطعام فقیر، از عوامل افزایش رزق و روزی‌اند، در حالی که زنا، دروغ، حرام‌خواری، بدخلقی، پرداخت نکردن زکات و خیانت در امانت از عوامل کاهش آن شمرده شده‌اند.

اقسام رزق

در آموزه‌های اسلامی، رزق به گونه‌های مختلف تقسیم می‌شود. از یک سو، بر پایۀ روایات اسلامی، رزق بر دو نوع است: رزقِ مطلوب و رزقِ طالب. رزق مطلوب آن است که انسان برای به‌دست آوردن آن تلاش می‌کند و در پی آن است، در حالی‌که رزق طالب، روزی‌ای است که خود به سوی انسان می‌آید و او را می‌جوید. در این نگرش، همان‌گونه که مرگ در پی انسان است، رزق او نیز مقدّر و تضمین‌شده است و پیش از مرگ به او خواهد رسید. تفاوت این دو نوع رزق در نیت و جهت حرکت انسان نهفته است؛ انسان دنیاطلب و مال‌اندوز در پی رزق مطلوب است و با رنج و اضطراب به روزی اندک دست می‌یابد، اما انسان مؤمن و خدمت‌گزار که نیتش رضای الهی است، در دایرۀ رزق طالب قرار دارد و روزی با برکت و آسانی به او می‌رسد. از سوی دیگر، در منابع دینی، رزق از نظر ماهیت به دو بخش مادی و معنوی تقسیم می‌شود. رزق مادی شامل نعمت‌های محسوس و ضروری چون خوراک، پوشاک، مسکن و سلامت است که استمرار زندگی دنیوی را ممکن می‌سازد، در حالی‌که رزق معنوی به توفیقات و مواهب الهی مانند ایمان، علم، معرفت، هدایت و قرب الهی اطلاق می‌شود که مایه رشد روح و سعادت ابدی انسان‌اند.

فاعل رزق

با توجه به آیات قرآن، رازق بودن منحصراً برای خداوند است، اگر چه در برخی از آیات، فاعل رزق غیر خدا دانسته شده است معنای دقیق آن این است که آن شیء به‌نحو مظهریت خدا عهده‌دار رزق می‌باشد؛ زیرا رازقیت از صفات فعل خداست و دیگران می‌توانند مظهر آن شوند.

اهمیت رزق حلال

براساس آموزه‌های دینی، کسب روزی حلال و پرهیز از حرام‌خواری از اساسی‌ترین دستورها و الزامات شرعی در عرصۀ فعالیت‌های اقتصادی، اعم از فردی و اجتماعی، به‌شمار می‌آید. اهمیت این اصل از آن روست که نوع و شیوۀ تأمین معاش، تأثیر ژرفی بر سرنوشت انسان در ابعاد مادی و معنوی دارد. در متون دینی، روزی حلال عامل برکت، وسعت و آرامش در زندگی معرفی شده و به‌عنوان زمینه‌ساز رشد اخلاقی و تقرب الهی شناخته می‌شود؛ در مقابل، درآمدهای ناشی از راه‌های نامشروع موجب کاستی برکت، تنگی معیشت و تیرگی دل دانسته شده‌اند. از همین رو، در روایات اسلامی تأکید فراوانی بر ضرورت تلاش برای کسب رزق حلال و پرهیز از حرام‌خواری شده است.

علت اختلاف در رزق و روزی

در نگاه قرآن و روایات، تفاوت در رزق و روزی انسان‌ها امری حکیمانه و برخاسته از تدبیر الهی است و هدفی فراتر از تبعیض یا ترجیح دارد. این اختلاف، نخست برای برقراری نظم اجتماعی و گردش طبیعی زندگی انسان‌هاست؛ چراکه تفاوت در استعدادها و امکانات، موجب می‌شود برخی کارفرما، برخی کارگر و برخی صاحب هنر یا علم شوند و به این ترتیب جامعه بر پایه نیاز متقابل افراد استوار گردد. افزون بر این، تفاوت در روزی‌ها زمینه‌ای برای آزمایش و رشد انسان است تا میزان شکر، صبر و توکل او سنجیده شود. گاه نیز گسترش رزق نشانه‌ی نعمت نیست، بلکه نوعی ابتلا یا مجازات الهی است تا انسان غافل در دل دنیا فرو رود، و در مقابل، تنگی رزق می‌تواند عامل حفظ انسان از طغیان و غرور باشد. از منظر قرآن، خداوند روزی را به اندازه‌ی حکمت خویش  میان بندگان تقسیم می‌کند تا هم نیاز و وابستگی متقابل آنان سبب پایداری جامعه شود و هم هر کس در مسیر رشد روحی و اخلاقی خود به آزمایش الهی در قالب وسعت یا تنگی روزی گرفتار گردد.

آثار رزق حلال در زندگی

کسب رزق حلال در دو بُعد فردی و اجتماعی آثار متعددی در زندگی به دنبال دارد که مورد تأکید آموزه‌های اسلامی نیز است، از جمله این آثار عبارتند از:

الف- آثار رزق حلال در سبک زندگی فردی

رزق حلال در سبک زندگی فردی نقش بنیادینی در تربیت اخلاقی و معنوی انسان دارد و زمینه‌ساز رشد روحی و آرامش درونی است. فردی که از راه حلال روزی خود را به دست می‌آورد، از وسوسه‌های شیطانی و تمایلات نفسانی دور می‌ماند و روحیۀ سپاس‌گزاری و شکر در او تقویت می‌شود. چنین رزقی انسان را به انجام اعمال صالح و عبادت خالصانه سوق می‌دهد و ثبات قدم در دین‌داری را در او استوار می‌سازد. همچنین، روزی حلال موجب جلاء روح، آرامش خاطر، شادی درونی و رفاه واقعی در زندگی می‌شود. در پرتو این نوع روزی، انسان به تعادل مادی و معنوی دست می‌یابد و دل او از نور ایمان و حکمت الهی سرشار می‌گردد.

ب- آثار رزق حلال در سبک زندگی اجتماعی

رزق حلال، افزون بر آثار فردی، نقش تعیین‌کننده‌ای در سلامت و پویایی زندگی اجتماعی دارد. جامعه‌ای که بر پایۀ روزی حلال بنا شود، از فروپاشی اخلاقی، اقتصادی و فرهنگی در امان می‌ماند و زمینۀ رشد فضایل انسانی در آن فراهم می‌گردد. از مهم‌ترین آثار اجتماعی رزق حلال می‌توان به تربیت نسل صالح و متعهد اشاره کرد؛ زیرا پاکی درآمد والدین زمینه‌ساز شکل‌گیری فرزندانی درستکار و دیندار است. رعایت حقوق دیگران و دوری از تجاوز به اموال عمومی نیز از نتایج مستقیم باور به رزق طیب است که امنیت و اعتماد متقابل را در جامعه تقویت می‌کند. چنین جامعه‌ای در پناه لطف الهی قرار می‌گیرد و از بسیاری از رذایل اخلاقی و آسیب‌های اجتماعی مصون می‌ماند. روزی حلال موجب رفاه و آسایش عمومی، اعتدال در مصرف و پرهیز از اسراف می‌شود و روابط خانوادگی را بر پایۀ محبت و نشاط سامان می‌دهد. همچنین، از دیدگاه قرآن، رزق پاکیزه مایۀ برتری امت‌ها و عامل شکل‌گیری فرهنگی برتر و اقتصادی سالم است. در نهایت، پایبندی به حلال‌خواری روحیۀ امانت‌داری، اعتماد اجتماعی و همکاری اقتصادی را در میان مردم تقویت می‌کند و جامعه‌ای مسئول، امن و اخلاق‌محور پدید می‌آورد.

نقش رزق حلال در پویایی اقتصادی جامعۀ اسلامی

رزق حلال در پویایی اقتصادی جامعه اسلامی، نقشی بنیادین دارد. براساس آموزه‌های قرآن و سنت، اقتصاد اسلامی نظامی است که در آن، کار، تولید، توزیع و مصرف، بر محور ایمان، عدالت، صداقت و حلال‌خواری سامان می‌یابد. در این نگرش، کار و تلاش برای تأمین معاش خانواده، عبادت شمرده می‌شود و انگیزۀ اصلی فعالیت اقتصادی، خدمت به خلق و رضای الهی است. رزق حلال موجب می‌شود تا روابط اقتصادی بر پایۀ اعتماد، انصاف و وجدان شکل گیرد و از مفاسدی چون کم‌فروشی، ربا، احتکار و اسراف جلوگیری شود. هنگامی که اقتصاد بر پایۀ حلال‌خواری استوار شود، هم نیروی کار با نشاط و خلاقیت بیشتری فعالیت می‌کند، هم سرمایه‌داران با نیت خیرخواهانه و انفاق، ثروت را در مسیر صحیح به گردش درمی‌آورند. بدین ترتیب، عدالت توزیعی، تعاون اجتماعی، امنیت اقتصادی و اعتماد عمومی تقویت می‌شود.

تأثیر رزق حلال بر پایداری و سلامت خانواده در اسلام

رزق حلال در فرهنگ اسلامی از ارکان بنیادین استحکام، آرامش و پایداری خانواده به‌شمار می‌آید. براساس تعالیم اسلامی، تأمین معاش خانواده از راه حلال عامل افزایش محبت، برکت، رضایت و طول عمر محسوب می‌شود. خانواده‌ای که بر مبنای تلاش مشروع، محبت، قناعت و اعتماد متقابل بنا شود، از اضطراب، بی‌اعتمادی و اختلافات مالی در امان می‌ماند و در فضای آن آرامش و صفا حاکم می‌گردد. لقمۀ حلال در تربیت نسل صالح، شکل‌گیری وجدان اخلاقی و رشد معنوی فرزندان نقشی تعیین‌کننده دارد؛ در حالی که مال حرام سبب سلب برکت، بروز اختلافات و انحراف‌های اخلاقی می‌شود. از این‌رو، رزق حلال در نگاه اسلام ضامن سلامت روانی، اخلاقی و اجتماعی خانواده است.

کلیدهای گشایش رزق و روزی در سبک زندگی اسلامی

براساس تعالیم اسلامی، افزایش رزق و روزی علاوه بر تلاش مادی به رفتارهای عبادی، اخلاق و اجتماعی نیز وابسته است. این عوامل عبارتند از:

عوامل عبادی

اهتمام به نماز، به‌ویژه نماز اول وقت؛

نماز شب و مداومت بر آن؛

خواندن سورۀ واقعه پس از نماز عشاء،

خواندن سوره‌های ذاریات و مزمل؛

تسبیحات حضرت زهرا پس از نماز؛

دعا در سحر و پس از نماز صبح، که در این ساعات درهای آسمان گشوده است؛

نمازها و دعاهای واردشده در مفاتیح الجنان؛

خواندن دعای فرج و آیت‌الکرسی.

عوامل اخلاقی و تربیتی

خوش‌اخلاقی و نیت خیر داشتن؛

گناه نکردن و توبه از گناهان گذشته؛

قناعت و میانه‌روی در زندگی؛

شکرگزاری از نعمت‌های الهی؛

همیشه با وضو بودن؛

ذکر فراوان «لا حول و لا قوّة إلّا بالله».

عوامل اجتماعی

دادن حقوق مردم، مانند ارث و بدهی؛

ادای حقوق الهی، از جمله خمس و زکات؛

صدقه دادن؛

صلۀ رحم و دیدار با خویشاوندان؛

رعایت عدالت و نیکی به دیگران در معاملات و روابط اجتماعی.

عوامل خانوادگی

نیکی به اهل خانه؛

مهمان‌نوازی و اطعام دیگران؛

ازدواج کردن.

عوامل معنوی

رضایت پدر و مادر و دعای آنان؛

دعا برای برادران دینی و دیگر مؤمنان؛

توسل به امام جواد؛

زیارت امام حسین؛

روشن کردن چراغ پیش از غروب آفتاب (به‌عنوان نماد روشنایی و برکت در خانه).

اذکار ویژه برای گشایش رزق

ذکر «یا فتّاح» 70 مرتبه پس از نماز صبح؛

ذکر «یا وهّاب» ۱۰۰ مرتبه پس از نماز عصر؛

ذکر مداوم «یا غنی».

موانع رزق و برکت در زندگی

مهم‌ترین عوامل کاهش رزق و روزی در سبک زندگی اسلامی عبارت است از:

تنبلی و بیکاری؛

بی‌برنامگی و بی‌تدبیری؛

گناه و نافرمانی خداوند؛

فساد نیت؛

اخلاق بد و بدزبانی؛

دروغ‌گویی؛

بخل و سخت‌گیری در معاملات؛

توکل بر غیر خدا؛

سبک شمردن نماز و واجبات؛

ناسپاسی و کفران نعمت؛

تکیه بر گناه و بی‌تقوایی؛

خیانت در امانت و تجاوز به حقوق دیگران؛

اسراف و ولخرجی؛

زنا و روبط نامشروع؛

ظلم و داوری ناعادلانه؛

بی‌توجهی به نیازمندان و ترک انفاق؛

قطع صلۀ رحم و بی‌توجهی به خانواده؛

خشونت خانوادگی و طلاق؛

خواب صبحگاهی (میان طلوع فجر تا طلوع آفتاب)

قسم دروغ و سوگند بی‌جا؛

رها کردن نظافت و بی‌توجهی به محیط زندگی؛

مال حرام؛

شرب‌خواری و دزدی؛

فریب و خدعه در تجارت.

منابع

• قرآن کریم.
• «آثار تربیتی رزق در بعد اجتماعی»، وب‌سایت امین یاوران، تاریخ درج مطلب: 9 آذر 1400ش.
• «تفاوت رزق و روزی‌ها»، وب‌سایت پرسمان دانشگاهیان، تاریخ درج مطلب: 3 خرداد 1389ش.
• جوادی آملی، عبدالله، توحید در قرآن، قم، اسراء، 1383ش.
• حرعاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه، قم، مؤسسة آل البیت لإحیاء التراث، 1416ق.
• دهقانی،روشن و هادوی، اصغر، «آثار تربیت رزق حلال با تأکید بر آیات و روایات»، نشریۀ پژوهشنامۀ معارف قرآنی، شمارۀ 24، بهار 1395ش.
• «راه‌های افزایش رزق و روزی»، باشگاه خبرنگاران جوان، تاریخ درج مطلب: 20 تیر 1397ش.
• رحیمی، مرتضی، «نقش رزق حلال در استحکام نهاد خانواده در سیره وسخن امام رضا»، وب‌سایت راسخون، تاریخ درج مطلب: 17 دی 1395ش.
• «رزق و روزی در آیات و روایات، اقسام و ویژگی‌های رزق و روزی»، نشریۀ ره‌توشۀ راهیان نور، 1398ش.
• شعیری، محمد بن محمد، جامع الأخبار، نجف أشرف، المطبعة الحیدریة، بی‌تا.
• طباطبایی، محمدحسین، ترجمۀ تفسیر المیزان، ترجمۀ محمدباقر موسوی همدانی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1374ش.
• «عوامل و موانع برکت در زندگی»، خبرگزاری ایسنا، تاریخ درج مطلب: 28 مرداد 1403ش.
• فعالی، محمدتقی، «مروری بر انواع رزق در آموزه‌های دینی»، وب‌سایت موسسه فرهنگی هنری سبک زندگی آل‌یاسین، تاریخ درج مطلب: 30 اردیبهشت 1400ش.
• قرائتی، محسن، «جایگاه رزق حلال در اقتصاد اسلامی/ نهیب قرآن به کم‌فروشان»، خبرگزاری ایکنا، تاریخ درج مطلب: 6 اردیبهشت 1399ش.
• مجلسی، محمدباقر، بحارالأنوار، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، 1403ق.
• ملک احمدی، علی‌اصغر، رزق حلال و اخلاق اداری در محیط کار، مشهد، مؤسسۀ مطالعات راهبردی علوم و معارف اسلام، 1392ش.
• «موانع افزایش رزق و روزی»، وب‌سایت مشرق نیوز، تاریخ درج مطلب: 29 اردیبهشت 1394ش.
• وب‌سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 26 مهر 1404ش.
• «یازده عامل کاهش رزق و روزی»، خبرگزاری دانشجو، تاریخ درج مطلب: 1 مرداد 1394ش.