پیش‌نویس:فرزندآوری در افغانستان

فرزندآوری در افغانستان؛ آیین‌ها، رسوم و اهمیت فرزندآوری در افغانستان.

فرزندآوری در افغانستان به‌عنوان پدیده‌ای ریشه‌دار در فرهنگ و سنت‌های محلی، با آیین‌ها و رسوم خاصی همراه است. از مراسم چله‌بری و گرد دیدگو در دوران بارداری تا تشریفات عقیقه پس از تولد، هر مرحله از فرزندآوری با آداب نمادین و اعتقادی خاصی احاطه شده است. در این جامعه، سنت‌هایی مانند اذان گفتن در گوش نوزاد، نام‌گذاری مذهبی و چهل‌گرفتن، نشان‌دهندۀ تلفیق عمیق باورهای دینی و رسوم محلی است.

در جامعۀ دینی و سنتی افغانستان فرزندان به‌ویژه پسران نه تنها تضمین‌کنندۀ تداوم نسل محسوب می‌شوند، بلکه نماد قدرت خانوادگی و حیثیت اجتماعی نیز هستند.

باورهای دینی عمیق مبنی بر تقدس تکثیر نسل مسلمانان و ضرورت اقتصادی نیروی کار در جامعه کشاورزی، از مهم‌ترین دلایل تداوم الگوی فرزندآوری بالا به شمار می‌روند. آیین‌های سنتی مانند عقیقه، نام‌گذاری مذهبی و مراسم چله‌گیری، بر اهمیت این موضوع در سبک زندگی افغانستانی‌ها تأکید دارد. ساختارهای قبیله‌ای و رقابت‌های درون‌خانوادگی نیز به تشدید این روند دامن زده و چندهمسری را به نمادی از قدرت و جایگاه اجتماعی تبدیل کرده است.

اهمیت فرزندآوری

تداوم نسل: تداوم نسل از طریق فرزندان پسر، مهم‌ترین هدف ازدواج در خانوادۀ افغانستانی است. فرزند‌آوری از اساسی‌ترين هنجارهای موقعیت مادری است.

تحکیم خانواده: به دنیا آمدن فرزند پیوندهای خانوادگی را استحکام می‌بخشد. فرزند‌آوری، جایگاه همسر را در خانواده تثبیت می‌کند و به‌همین دلیل در عرف محلی از زن باردار به «امیدوار» تعبیر می‌شود.

ارتقای موقعیت زن: فرزندآوری برای زن موقعیت جدیدی تحت عنوان مادر ایجاد می‌کند؛ دختر که در جامعۀ مردسالار و سنتی افغانستان، جایگاه مستقلی ندارد، با کسب جایگاه مادری، در کانون اصلی خانواده قرار می‌گیرد.

تکثیر امت پیامبر: اهمیت دادن به تولید مثل و فرزندآوری در خانوادۀ افغانستانی ریشه در سنت‌ها و باورهای دینی دارد. آنها باور دارند که روزی‌رسان خدا است و پیامبر اسلام به فراوانی امت مسلمان افتخار می‌کند. از این منظر، فرزندان سقط‌شده بدون پدر و مادر خود به بهشت وارد نمی‌شوند.

تأمین نیروی ‌کار: از دلایل اهمیت فرزندآوری در خانوادۀ افغانستانی تأمین نیروی ‌کار خانواده، قبیله و جامعۀ افغانستان است و نیروی‌ کار تنها در وجود فرزند پسر تمثیل می‎شود.

آیین‌ها و رسوم فرزندآوری

1.دعا و تعویذ

خانواده‌های افغانستانی جهت فرزنددار شدن خانم‌های نازا به شیوه‌ها و ابزارهای زیادی متوسل می‌شوند. تعویذ و دعا یکی از ابزارهای رایج است. تعویذنویس‌ها، دعاهایی را می‌نویسند و سفارش می‌کنند که آن را با پارچه‌های قرمز، سبز، زرد و یا سیاه بپوشانند و به گردن یا بازوی خانم بیاویزند. علاوه بر تعویذ، دعاهای دیگری تحت نام «شویست» می‌نویسند. محتوای کاغذ را در آب حل کرده و بانوی طالب فرزند، آن را می‌خورد. گاهی کاغذی که بر آن دعا نوشته شده، آتش زده و دود آن را جلو عروس و اطراف خانه می‌چرخانند تا نحوست از بین برود و برکت جایگزین آن شود. این دعا را «دودی» می‌گویند.

2. چِلّه‌بُری

«چیل‌بوری» یا «چِلّه‌بُری» رسم دیگری است که به شیوه‌های زیر انجام می‌شود.

الف) چله‌بری گندم

دانه‌های گندم، جو و عدس را با نخ هفت‌رنگ مانند تسبیح درست کرده و خانم عقیم را هفت‌بار از داخل آن رد می‌کنند و آن زنجیره را دور از خانه در جنگل یا کوه می‌اندازند و یا دفن می‌کنند.

ب) چله‌بری شاخۀ درخت

شاخۀ تازۀ درخت ‌بید را حلقه می‌کنند و زن نازا را هفت‌بار از داخل آن رد می‌کنند و یا آن زن را از سوراخ سنگ و یا زیر ریشۀ برآمدۀ درخت کهن‌سال، هفت‌بار رد می‌کنند.

ج) چله‌بری با مار

گاهی، مارِ کُشته‌شده را حلقه می‌کنند و زنی را که چِلّه شده را، هفت‌بار از درون حلقۀ آن رد می‌کنند.

3. نذر امام حسین

یکی از راه‌ها جهت بچه‌دار شدن، نذری است که زنان هزاره به‌عهده می‌گیرند. زنان گهواره‌ای کوچک تهیه می‌کنند، سپس عروسک قنداق‌شده را داخل آن می‌گذارند و در تکیه‌خانه (حسینیه) دخیل می‌بندند. گهواره را چند بار می‌جنبانند و نیت می‌کنند که اگر خداوند بچه‌ای عنایت کرد، غذای نذری تهیه کنند. این زنان باور دارند که دخیل بستن در تکیه‌خانۀ امام حسین اثرات بهتری دارد.

4. درمان‌های مدرن

با درمان‌‎های مدرن و دسترسی به کلینیک‌های صحّی و به‌خصوص امکان مسافرت‌های درمانی به خارج از کشور، درمان ناباروری با دارو و درمان‌های نوین علمی نیز رواج یافته است. درمان نازایی با داروهای گیاهی نیز ازجایگاه قابل توجهی برخوردار شده است.

آیین‌ها و رسوم دوران بارداری

1.مخفی نگه‌داشتن بارداری

در عرف خانوادۀ افغانستانی در حد امکان خانم‌های باردار کوشش می‌کنند تا بارداری خود را پنهان نگه‌دارند، از همین رو لباس‌های فراخ می‌پوشند. حاملگی نوعی تابو محسوب می‌شود و در مجالس عمومی و مردانه صحبتی در مورد آن صورت نمی‌گیرد.

2. گِرد دیدگُو

برای زن باردار، نذری با نام «گِرد دیدگو» در نظر می‌گیرند که دارای تشریفات خاصی است؛ خانم حامله را چند بار اطراف دیگدان یا آتشدان می‌چرخانند. در این مراسم زنان بسیاری را دعوت می‌کنند و از آنها با غذاهای محلی مانند حلوا، کُوچَه (مخلوطی از گندم، عدس، آب و روغن) و دَلده (مخلوطی از گندم شکسته، آب و روغن) پذیرایی می‌کنند.

3. مبارزه با آل‌گرفتگی

از آیین‌های زمان بارداری مبارزۀ سخت با آل‌گرفتگی است. قابله‌های محلی اعتقاد دارند که «آل‌خاتُو» زنی از جنس «بلا» است که در زمان درد زایمان، و چه بسا در دوران بارداری، تلاش می‎کند به نوزاد آسیب برساند و یا آن را با خود ببرد. قابله‌ها جهت جلوگیری از آل‌زدگی ظرف مسی، چاقو و شمشیر برهنه را بالای رختخواب مادر و نوزاد می‌آویزند و بدین‌وسیله از نحوست‌ آل‌خاتو جلوگیری می‌کنند.

4. نذر

خانم‌های باردار گردن‌آویزهایی از دعا و تعویذ را که از ملای یا تعویذنویس گرفته‌اند، از زمان انعقاد نطفۀ فرزند تا مدت‎ها بعد از زایمان با خود نگه می‌دارند. یکی از الزامات فرهنگی خانوادۀ افغانستانی، تعهد به نذر، جهت سالم به‌دنیا آوردن فرزند است. این نذر را در آخرین ماه‌های بارداری انجام داده و زنانی که نذر را صرف می‌کنند، برای سلامتی فرزند و مادر او دعا می‌کنند.

آیین‌های تولد فرزند

1. ولادت با قابله‌های محلی

قابله‌های محلی (دایه)، به روند زایمان یاری می‌رسانند. دایه‌ها به‌دلیل تجربۀ زیاد، از احترام و جایگاه خاصی برخوردارند. آن‌ها علاوه بر تولد، مدتی امورات نوزاد را نیز به‌عهده دارند. به‌صورت معمول قابله‌ها و پرستاران نوزاد، به‌خصوص فرزند پسر و فرزند اول، از نزدیکان نوزاد انتخاب می‌شوند.

2.‌‌‌‌ شَوشِینی

شوشینی (شب‌نشینی) بعد از به‌دنیا آمدن فرزند انجام می‌شود. شوشینی معمولا برای فرزندان پسر و فرزند اول و گاهی برای فرزندان دختر، دایر می‌شود. شب‌نشینی با سرگرمی‌های محلی همراه بوده و با «دمبوره نوازی»، بُولبِی یا «دیدو» (آوازخوانی محلی)، «حمله خوانی» (کتاب منظوم حملۀ حیدری) همراه با صرف دسرهای محلی مانند گندم بیریو (گندم بریان‌شده)، بادام، چارمغز (گردو)، توت و شیرینی محلی «بوسراغ» یا «خجور»، انجام می‌پذیرد.

3. عقیقه

عقیقه مراسم دینی است که گوسفندی را جهت سلامتی فرزند تازه متولدشده ذبح می‌کنند و از گوشت آن «شوروای/ آب‌گوشت» محلی تهیه کرده و از مهمانان پذیرایی می‌کنند. آیین عقیقه ممکن است با مراسم شوشینی یک‌جا برگزار شود. در برخی مناطق رسم است که پدر و مادر نوزاد و خانوادۀ آنان از گوشت عقیقه مصرف نمی‌کنند.

4.نام‌گذاری و اقامۀ اذان در گوش نوزاد

از آیین‌های تولد نوزاد، اذان گفتن در گوش راست نوزاد و خواندن اقامه در گوش چپ نوزاد است. اذان و اقامه توسط ملای محل و یا یکی از افراد نیک‌نام و متنفذ خانواده انجام می‌شود. همچنین دهان نوزاد را با خاک کربلا، تبرک می‌کند. مراسم نام‌گذاری نوزاد در شب شوشینی و یا در شب و روزهای بعد، توسط دوستان و نزدیکان صورت می‌پذیرد.

هر یک از اقوام و آشنایان نام‌های زیبایی را روی کاغذ می‌نویسند؛ آن‌گاه نام‌های نوشته شده را میان صفحات قرآن می‌گذارند و از یکی از بچه‌های حاضر در مجلس و یا اعضای مسن‌تر و خوش‌نام جلسه، دعوت می‌شود تا یکی از نام‌ها را از میان صفحات قرآن کریم بردارد. معمولا نام‌ها از نام‌های پیامبران و امامان، انتخاب می‌شود.

آیین چِلّه‌گیری، نوزاد و مادر او را از بیماری‌های مسری در امان نگه ‌می‌دارد. مردم اعتقاد دارند که چِلّه‌گیری از نحوست‌هایی که باعث آسیب نوزاد و یا نازایی مادر او شود، جلوگیری می‌کند. چِلّه‌گیری بعد از چهل روز و با پختن عذای محلی، به‌صورت رسمی به پایان می‎رسد.

۵.‌هدایای نوزاد

خانواده‌ها و به‌خصوص نزدیکان نوزاد، هدایایی مانند لباس، پول، نان ‌گرم، گهواره، قنداق، پیشانی‌بند، اُردُومَه (گهواره¬بند) و روپوش گهواره، به نوزاد هدیه می‌دهند. به هدایا، «رُوی‌دیدنی» نیز می‌گویند.

۶.‌ختنه‌سوری

ختنه از سنت‌ها و آیین‌های مردم مسلمان افغانستان است که تنها برای فرزند پسر، تحت عنوان «ختنه‌سوری» انجام می‌شود. ختنه در زمان‌های قدیم‌تر که پزشک وجود نداشت، توسط ختنه‌گران محلی انجام می‌شد. خانواده‌ها باور دارند که فرزند آنها با انجام آیین ختنه‌سوری به جرگۀ مسلمانان وارد می‌شوند؛ لذا ختنه را در گویش محلی «مُسُلمُو» یا مسلمان شدن، می‌گویند و طی مراسمی از آن تجلیل می‌کنند و برای ختنه‌کننده علاوه بر دستمزد، هدیه‌هایی در نظر می‌گیرند.

5.‌چِلّه‌گرفتن

چِلّه‌گرفتن نوعی قرنطینه است که نوزاد و مادر او تا چهل شبانه‌روز از ملاقات با افراد بیرون از خانواده و به‌خصوص زنان، دوری می‌گزینند. در آیین چِلّه‌گیری، مادر و نوزاد از زمان زایمان تا چهل روز از مواجهه با زنانی‌که موقع تولد و بريدن ناف طفل نبوده و یا زنانی‌که در مدت عادت‌های ماهانه قرار داشته‌اند، خودداری می‌کنند.

==

1. تقویت روابط عاطفی و انسجام خانوادگی؛ با مهمانی رفتن خانوادۀ نوزاد به منزل مادربزرگ و دیگر بستگان، روابط خانوادگی تقویت می‌شود و لحظاتی را خانواده‌ها در کنار هم به‌خوبی سپری می‌کنند.
2. افزایش نشاط و شادابی؛ با رفتن مادر و نوزاد به منزل مادربزرگ، همه خوشحال می‌شوند و نشاط و سُرور تمام خانواده را فرا می‌گیرد.
3. تقویت روحیۀ دینی؛ با انجام کارهای مذهبی مثل دعا و قرآن‌خواندن و به مسجد‌رفتن، روحیۀ معنوی در نوزاد ایجاد می‌شود.
4. تقویت سنت مهمانی و هدیه‌دادن؛ با گرفتن مراسم مهمانی و تقدیم هدایا برای نوزاد و مادر، این سنت حسنه در میان افراد و خانواده‌ها حفظ می‌شود و برای نسل‌های بعدی باقی می‌ماند.
5. نذری دادن؛ تهیۀ نذری برای مراسم چله‌گریز باعث تقویت فرهنگ نذری می‌شود. ====

آمار فرزندآوری در افغانستان

بررسی داده‌های پیمایش جمعیت و سلامت سال 1394ش نشان می‌دهد میزان باروری کل در افغانستان به‌طور متوسط بین 5 تا 5.4 فرزند به ازای هر زن در نوسان است. این ارقام با استفاده از روش‌های مستقیم و غیرمستقیم محاسبه شده و حکایت از باروری بالا در این کشور دارد. میزان باروری نکاحی که مختص زنان متأهل است، حدود 7 فرزند برآورد شده که نشان‌دهنده تفاوت معنادار با باروری کل است. این تفاوت می‌تواند ناشی از افزایش سن ازدواج یا کاهش نرخ ازدواج در سال‌های اخیر باشد.

 الگوی سنی فرزندآوری  

الگوی باروری در افغانستان از روندی خاص پیروی می‌کند که در آن بیشترین موالید در گروه سنی 25 تا 29 سال مشاهده می‌شود. با این حال، میزان باروری در گروه‌های سنی 20 تا 24 سال و 30 تا 34 سال نیز نزدیک به این رقم است که نشان‌دهنده تداوم فرزندآوری در سنین مختلف است. باروری پس از 35 سالگی کاهش می‌یابد، اما همچنان در مقایسه با بسیاری از کشورها رقم قابل‌توجهی محسوب می‌شود. این الگو بیانگر آن است که زنان افغانستانی فرزندآوری را از سنین پایین آغاز کرده و تا سنین بالاتر ادامه می‌دهند.  

ویژگی‌های رتبه‌ای باروری 

تحلیل رتبه‌ای موالید در افغانستان نشان می‌دهد که اکثر زنان این کشور به داشتن حداقل 5 فرزند تمایل دارند. حدود 90 درصد زنان 45 تا 49 ساله حداقل 5 فرزند داشته‌اند و 77 درصد از آنانی که به 7 فرزند رسیده‌اند، به رتبه هشتم نیز پیش رفته‌اند. کاهش باروری عمدتاً از رتبه هفتم به بعد مشاهده می‌شود، در حالی که در کشورهای با باروری پایین، این کاهش از رتبه‌های دوم یا سوم آغاز می‌گردد. این الگو بیانگر حفظ هنجارهای سنتی در زمینه فرزندآوری است.  

تفاوت‌های جغرافیایی در باروری 

میزان باروری در مناطق روستایی افغانستان به‌طور متوسط بالاتر از مناطق شهری است. در روستاها، میانگین تعداد فرزندان به ازای هر زن حدود 5.6 فرزند است، در حالی که این رقم در شهرها به 5.1 فرزند می‌رسد. همچنین، میانگین سن فرزندآوری در روستاها پایین‌تر از شهرهاست که نشان‌دهنده شروع زودتر فرزندآوری در این مناطق است. این تفاوت‌ها می‌تواند ناشی از دسترسی کمتر به خدمات تنظیم خانواده و تداوم ارزش‌های سنتی در مناطق روستایی باشد.  

روند تغییرات باروری و چالش‌های پیش‌رو 

باروری کل در افغانستان طی دو دهه گذشته روندی کاهشی داشته و از 7.4 فرزند در 1379ش به حدود 5 فرزند در 1394ش رسیده است. این کاهش اگرچه قابل‌توجه است، اما افغانستان را همچنان در زمره کشورهای با بالاترین نرخ باروری در جهان قرار می‌دهد. چالش اصلی در این زمینه، کمبود داده‌های دقیق و نظام مند برای پایش تغییرات جمعیتی است. فقدان سیستم ثبت وقایع حیاتی و نبود سرشماری‌های منظم، تحلیل‌های جمعیتی را با دشواری مواجه ساخته است.

عوامل فرهنگی و اجتماعی مؤثر بر فرزندآوری بالا در افغانستان

جامعه افغانستان با تکیه بر ارزش‌های سنتی، فرزندآوری را به‌عنوان یکی از ارکان اساسی حیات اجتماعی می‌دانند. در این فرهنگ، فرزندان پسر نه‌تنها موجب تداوم نسل محسوب می‌شوند، بلکه به‌عنوان نماد قدرت و حیثیت اجتماعی خانواده نیز تلقی می‌شود. ضرب‌المثل‌هایی مانند «در میان قوم بی‌بچه کاکا نباشید» نشان‌دهندۀ عمق این باورها است که در آن تعداد فرزندان به‌ویژه پسران، به معنی افزایش نفوذ و امنیت خانواده در ساختارهای قبیله‌ای تعبیر می‌شود.  

نقش هنجارهای دینی و اعتقادات مذهبی 

باورهای دینی در افغانستان به‌شدت با مسئله فرزندآوری گره خورده است. بسیاری از خانواده‌ها با استناد به آموزه‌های اسلامی، افزایش جمعیت مسلمانان را وظیفه‌ای دینی می‌دانند. این نگرش که «روزی‌رسان خداوند است» و توصیه به تکثیر امت پیامبر، موجب شده است تا برنامه‌ریزی خانواده و کنترل موالید به‌ندرت مورد توجه قرار گیرد. همچنین، آیین‌هایی مانند عقیقه و نام‌گذاری مذهبی، بر تقدس فرزندآوری تأکید می‌کنند.  

اقتصاد معیشتی و نیاز به نیروی کار

در جامعه‌ای که بخش عمده‌ای از آن به کشاورزی و دامداری مشغول است، فرزندان به‌ویژه پسران به‌عنوان نیروی کار ارزان و دائمی خانواده محسوب می‌شوند. این نیاز اقتصادی در مناطق روستایی مشهودتر است، جایی که خانواده‌ها برای تأمین معاش به نیروی انسانی بیشتری وابسته هستند. از این رو، فرزندآوری بالا نه‌تنها یک انتخاب فرهنگی، بلکه یک ضرورت اقتصادی نیز به شمار می‌رود.  

چندهمسری و رقابت‌های خانوادگی

چندهمسری در افغانستان، به‌ویژه در میان اقشار مرفه و سنتی، به‌عنوان نمادی از قدرت و حیثیت اجتماعی تلقی می‌شود. مردانی که از نظر اقتصادی توانمند هستند، با ازدواج‌های متعدد و فرزندآوری بالا به رقابت با دیگران می‌پردازند. این رقابت‌ها گاه تا حدی پیش می‌رود که مردان بدون در نظر گرفتن توان مالی خود، به ازدواج‌های پی‌درپی و فرزندآوری بی‌رویه روی می‌آورند.  

کمبود آموزش و نبود برنامه‌های تنظیم خانواده  

سطح پایین تحصیلات به‌ویژه در میان زنان، یکی از عوامل مؤثر در فرزندآوری بالا است. پژوهش‌ها نشان می‌دهد که بین سطح تحصیلات والدین و تعداد فرزندان رابطه معکوس وجود دارد. در افغانستان، دسترسی محدود به آموزش و نبود برنامه‌های جامع تنظیم خانواده، موجب تداوم الگوهای سنتی فرزندآوری شده است. همچنین، نبود سیستم‌های صحی کارآمد و کمبود آگاهی درباره روش‌های پیشگیری از بارداری، به تشدید این مسئله دامن زده است.  

تأثیر ساختارهای قبیله‌ای و رقابت‌های درون‌گروهی  

در جامعه افغانستان، رقابت میان خانواده‌ها و قبایل برای نمایش قدرت و افزایش نفوذ، یکی از انگیزه‌های اصلی فرزندآوری محسوب می‌شود. داشتن فرزندان بیشتر به معنای داشتن پشتوانه‌ای قوی‌تر در مناسبات اجتماعی و سیاسی است. این رقابت‌ها گاه به حدی شدید است که خانواده‌ها بدون توجه به پیامدهای اقتصادی و اجتماعی، به افزایش تعداد فرزندان خود ادامه می‌دهند.  

نقش زنان در تداوم الگوی فرزندآوری بالا

زنان در جامعه افغانستان، به‌ویژه در خانواده‌های چندهمسر، برای حفظ جایگاه خود در رقابت با همسران دیگر، به فرزندآوری بیشتر تمایل نشان می‌دهند. این رقابت‌های درون‌خانوادگی موجب می‌شود تا زنان برای جلب توجه شوهر و تضمین آینده فرزندان خود، به‌ویژه پسران، به افزایش موالید روی آورند. این پدیده در کنار کمبود آگاهی درباره حقوق باروری، به تثبیت الگوی فرزندآوری بالا کمک کرده است.  

منابع

• ابراهیمی‌پور، قاسم، شاخص‌های خانوادۀ مطلوب در اسلام، ایران، قم، 1391ش.
• امید، غلام‌رضا، «رسم و رواج‌های مردم جاغوری»، وبلاگ اگر به یاد جاغوری افتادی، تاریخ درج مطلب: 27 اردیبهشت 1391ش.
• انصار، مسعود، «آمار مرگ‌ومیر مادران هنوز بالا است»، وب‌سایت طلوع ‌نیوز، تاریخ درج مطلب:7 فروردین 1398ش.
• «جايگاه زنان در افغانستان؛ زنان افغان با چالش‌هاي فراواني روبرو هستند»، خبرگزاری جمهوری اسلامی، تاریخ درج مطلب: 4 تیر 1392ش.
• «داستان کم‌تر شنیده شده از زنان باردار افغان»، وب‌سایت فرادید، تاریخ بازدید: 7 فروردین 1402ش.
• «درمان بی‌اولادی در افغانستان با دواهای طبیعی و گیاهی»، وب‌سایت فارسی طب، تاریخ درج مطلب: 6 نوامبر 2018م.
• ساغر، «در افغانستان به زن باردار، امیدوار می گویند!»، وبلاگ کچاپ، تاریخ درج مطلب: 13 مهر 1395ش.
• سخی‌زاده، حسین، «افزایش بی‌رویۀ جمعیت و اقتصاد شکنندۀ افغانستان»، وب‌سایت روزنامۀ 8 صبح، تاریخ درج مطلب: 3 بهمن 1401ش.
• شریعتی، حفیظ، فرهنگ شفاهی مردم هزاره، کابل، انتشارات امیری، 1393ش.
• شریفی، عبدالهادی، «رقابت‌های خانواده‌گی؛ دلیل چند‌همسری و نرخ بلند فرزند‌آوری در افغانستان»، وب‌سایت روزنامۀ ۸ صبح، تاریخ درج مطلب: ۱۳ خرداد ۱۴۰۳ش.
• علی‌زاده مالستانی، عزیزالله، نامۀ اعمال: زندگی‌نامۀ خود نوشت، کابل، بنیاد اندیشه، 1400ش.
• نظری، امان و دیگران، «برآورد سطح و الگوی سنی باروری در افغانستان: ارزیابی و تحلیل داده‌های پیمایش جمعیت و سلامت سال 1394»، مجلۀنامۀ انجمن جامعه‌شناسی ایران، شمارۀ ۳۵، ۱۴۰۲ش.