پیش‌نویس:تغییر جنسیت

تغییر جنسیت؛ فرآیندی پزشکی-اجتماعی برای تطبیق ویژگی‌های فیزیکی و هویت قانونی با جنسیت ذاتی فرد.

تغییر جنسیت به عنوان یک پدیده پیچیده پزشکی-حقوقی، به تغییر ویژگی‌های فیزیکی فرد برای انطباق با هویت جنسیتی درونی او اطلاق می‌شود. این عمل عمدتاً در سه گروه افراد تراجنسیتی، بیناجنسی (خنثی) و به ندرت در افراد سالم مطرح می‌گردد. از منظر فقه امامیه و براساس دیدگاه حقوقی، احکام این پدیده مبتنی بر نوع آن متفاوت است. از منظر روانشناسی و مطالعات اجتماعی تغییر جنسیتِ صحیح و تحت نظارت، می‌تواند با کاهش پریشانی جنسیتی، به بهبود سلامت روان و اجتماعی فرد بینجامد.

مفهوم‌شناسی

در منابع لغوی، تعریف مشخص و مستقلی برای اصطلاح «تغییر جنسیت» ارائه نشده است؛ اما منظور از آن، هرگونه دگرگونی و تبدیل در وضعیت جنسیتی فرد اعم از نر (مذکر)، ماده (مؤنث) یا بیناجنسی (خنثی) است که به موجب آن، شرایط کنونی فرد از وضعیت پیشین او متمایز می‌شود.

تغییر جنسیت در اصطلاح پزشکی

تغییر جنسیت یا تحویل‌الجنس به فرآیند پزشکی اطلاق می‌شود که شامل جراحی‌های تطبیق جنسیت بر روی اندام‌های تناسلی و ویژگی‌های ثانویه جنسی با هدف تطبیق ظاهر فیزیکی فرد با هویت جنسیتی درونی او انجام می‌پذیرد، به گونه‌ای که جنس زن به مرد و جنس مرد به زن تبدیل گردد.

در این روش، افراد تراجنسی می‌توانند از طریق جراحی‌های تطبیق جنسیت، از جمله بازسازی اندام تناسلی، از وضعیت مرد به زن یا زن به مرد گذار کنند. همچنین، افراد بیناجنسی که دارای ویژگی‌های جنسی دوگانه هستند، ممکن است تحت جراحی‌های تطبیقی برای تعیین جنسیت متناسب با هویت یا ویژگی‌های غالب قرار گیرند.

تغییر جنسیت در اصطلاح اجتماعی

در حوزه علوم اجتماعی، تغییر جنسیت عمدتاً به عنوان یک فرآیند اجتماعی در نظر گرفته می‌شود که طی آن فرد، هویت جنسیتی خود را در تعاملات و نهادهای اجتماعی ابراز و تثبیت می‌کند. این تعریف بر «تغییر» به عنوان یک گذار اجتماعی-هویتی، نه صرفاً یک تحول فیزیکی، تأکید دارد.

تغییر جنسیت در اصطلاح روان‌شناسی

از منظر روانشناسی، تغییر جنسیت به فرآیند پویای تأیید هویت جنسیتی اطلاق می‌شود که طی آن فرد برای کاهش ناهمخوانی جنسیتی؛ یعنی پریشانی ناشی از عدم تطابق بین هویت جنسیتی درک‌شده و جنسیت انتسابی‌اش، اقدام می‌کند. این فرآیند، که می‌تواند شامل مراحل اجتماعی، پزشکی و قانونی باشد، در راستای تحقق یکپارچگی روانی، بهبود بهزیستی و همخوانی هرچه بیشتر بیان بیرونی با خودانگاره درونی فرد صورت می‌پذیرد. روانشناسی بر ارزیابی جامع، حمایت و نقش عاملیت فرد در این مسیر هویتی پیچیده تأکید دارد.

تغییر جنسیت در اصطلاح فقهی

برای نمونه آیت‌الله مکارم شیرازی تغییر جنسیت را به دو نوع ظاهری و واقعی تقسیم می‌کند و معتقد است: «تغییر جنسیت، گاه واقعی است، یعنی با جراحی کردن، عضو تناسلی مخالف ظاهر می‌گردد». آیت‌الله محمدآصف محسنی در این‌باره می‌نویسد: «تغییر جنسیت عبارت از تبدیل مرد به زن یا برعکس است».

تغییر جنسیت در اصطلاح حقوقی-قانونی

باتوجه به سکوت قانون‌گذار و فقدان نص قانونی نظام حقوقی ایران نسبت به مشروع و نامشروع بودن تغییر جنسیت، سه نظریه اصلی «مشروعیت مطلق»، «ممنوعیت مطلق» و «مشروعیت مشروط» مطرح شده است. از میان این نظرات، نظریه مشروعیت مشروط که منطبق با واقعیت‌های علم پزشکی و حقوقی است، به‌عنوان دیدگاه معتبرتر پذیرفته شده است. بر اساس این نظریه، تغییر جنسیت تنها در مواردی مجاز است که فرد دارای مشکل جنسیتی باشد و پزشکان متخصص آن را برای رفع مشکل وی ضروری تشخیص دهند. این رویکرد در اکثر نظام‌های حقوقی و فقهی مشهور نیز مورد تأیید قرار گرفته است.

تاریخچه

سابقه تغییر جنسیت در جهان به دهه‌های ۱۹۴۰ و ۱۹۵۰م، ، با موارد شاخصی مانند تغییر جنسیت لورا(مایکل) دیلون در انگلستان (۱۹۴۸-۱۹۴۲م) و اولین عمل ثبت‌شده در آمریکا (۱۹۵۲م) بازمی‌گردد. این روند با تشکیل سمپوزیوم‌های بین‌المللی از جمله اولین سمپوزیوم در لندن، ۱۹۹۶م و تصویب قوانین در کشورهای اروپایی، به تدریج به رسمیت شناخته شد.

در ایران، قبل از انقلاب، اولین عمل ثبت‌شده مربوط به سال ۱۳۰۹ش، توسط دکتر خلعت‌بری بود که در آن پسر ۱۸ساله‌ای به دختر تبدیل شد. پس از انقلاب، فتوای تاریخی امام خمینی(ره) در سال ۱۳۶۴ش در رابطه با فریدون ملک‌آرا موجب قانونی‌شدن تغییر جنسیت با استناد به شرع و قانون شد. مبحث مذکور ذیل بخشی با عنوان مسائل مُستَحدثه در کتاب تحریر الوسیله بیان شده است. این اصول فقهی بعدها توسط فقها برای استنباط احکام مربوط به تغییر جنسیت در دوران معاصر مورد استفاده قرار گرفت و نشان‌دهنده توجه اسلام به حل علمی اینگونه مسائل بود.

از منظر اسلام، هرچند تغییر جنسیت به شکل مدرن در دوره امام علی(ع) وجود نداشت، اما مباحث فقهی مرتبط با تشخیص جنسیت افراد خنثی (با ویژگی‌های دوگانه) در منابع اسلامی مطرح بود. گزارش‌های تاریخی نشان می‌دهد که امام علی(ع) با معیارهای عقلانی مانند منبع ادرار، به حل ابهامات جنسیتی می‌پرداختند.

تحولات آماری

ایران

بر اساس آمار رسمی ارائه‌شده توسط سازمان پزشکی قانونی کشور، در سال ۱۴۰۱ش تعداد ۸۳۷ نفر برای دریافت مجوز تغییر جنسیت اقدام کرده‌اند. این آمار در مقایسه با سال قبل از آن (۱۴۰۰ش) که تعداد متقاضیان ۸۰۸ مورد بود، رشد ۸درصدی را نشان می‌دهد. از نظر توزیع جنسیتی، سهم متقاضیان تغییر جنسیت از زن به مرد با ۶۱۱ مورد (تقریباً ۷۳٪) به طور قابل توجهی بیشتر از متقاضیان تغییر از مرد به زن با ۲۶۲ مورد (حدود ۲۷٪) بوده است. مسئولان سازمان پزشکی قانونی، «استفاده بی‌قاعده و افسارگسیخته از فضای مجازی» را به عنوان عامل اصلی این افزایش عنوان کرده‌اند.

برای درک بهتر روند بلندمدت، می‌توان به آمارهای قدیمی‌تر اشاره کرد که نشان می‌دهد در فاصله سال‌های ۱۳۸۵ تا ۱۳۸۹ش، به طور متوسط سالانه حدود ۲۷۰ نفر مجوز تغییر جنسیت دریافت می‌کردند و در آن دوره، سهم متقاضیان مرد به زن (۵۶٪) بیش از متقاضیان زن به مرد (۴۴٪) بود.

یک مطالعه علمی نیز با استناد به آمار پزشکی قانونی، برآورد کرده که در یک بازه ۱۰ ساله (احتمالاً منتهی به سال‌های ابتدایی دهه ۱۴۰۰)، بین پنج تا شش هزار عمل تغییر جنسیت در ایران انجام شده است.

جهان

بر اساس پژوهش‌های جدید، آمار جراحی‌های تغییر جنسیت در آمریکا بین سال‌های ۲۰۱۶ تا ۲۰۱۹م با افزایشی تقریباً سه‌برابری مواجه شده است. تعداد این عمل‌ها از حدود ۴۵۰۰ مورد در سال ۲۰۱۶م به بیش از ۱۳۰۰۰ مورد در سال ۲۰۱۹م رسید که در این بازه زمانی، در مجموع بیش از ۴۸۰۰۰ بیمار تحت درمان قرار گرفتند. براساس نظر دکتر جیسون رایت، دو عامل اصلی این افزایش، ارتقای آگاهی در بین بیماران و ارائه‌دهندگان خدمات سلامت و همچنین بهبود پوشش بیمه‌ای است که دسترسی به این جراحی‌ها را تسهیل کرده است.

در بسیاری از نظام‌های حقوقی مانند آمریکا، کانادا، انگلستان، آلمان، آفریقای جنوبی، ژاپن و سنگاپور تغییر جنسیت مجاز شمرده می‌شود.

اقسام تغییر جنسیت

با توجه به ویژگی‌های زیستی و روانی افراد، تغییر جنسیت به چهار دسته اصلی قابل تقسیم‌بندی است.

تغییر جنسیت اکتشافی (کشف جنسیت)

هدف از این عمل، کشف جنسیت حقیقی در مواردی است که دستگاه تناسلی خارجی به صورت کامل نیافته و جنسیت واقعی فرد به دلیل ابهام آناتومیک پنهان مانده است. در این موارد، جراحی به عنوان روشی برای تشخیص و تعیین جنسیت زیستیِ اصلی به کار می‌رود.

تغییر جنسیت در افراد سالم

این مورد شامل افرادی می‌شود که از نظر زیست‌شناختی و روانی کاملاً سالم بوده و هیچ ناهماهنگی بین جنسیت و هویت جنسیتی خود ندارند. از آنجا که هیچ توجیه پزشکی یا عقلایی برای این عمل وجود ندارد، تغییر جنسیت در این گروه از دیدگاه تمامی فقهای شیعه و اهل سنت حرام است. در مقابل، تغییر جنسیت با اهداف درمانی مانند کشف جنسیت واقعی در موارد ابهام آناتومیک، یا اصلاح جنسیت در افراد بیناجنسی(خنثی)، از سوی بسیاری از فقهای اسلامی قابل پذیرش و مجاز شمرده می‌شود.

تغییر جنسیت در افراد بیناجنسی (خنثی)

این مورد مربوط به افرادی است که دارای ویژگی‌های اولیه هر دو جنس هستند. در صورت پذیرش «جنسیت سوم» برای خنثی، عمل جراحی مصداق تغییر جنسیت خواهد بود؛ در غیر این صورت، این عمل نوعی اصلاح و تعیین جنسیت برای رفع ابهام و تعیین تکلیف شرعی و اجتماعی محسوب می‌شود.

خنثی مشکل (بیناجنسی کامل)

این گروه به دلیل دارا بودن همزمان ویژگی‌های آناتومیک هر دو جنس، فاقد جنسیت مشخص هستند. ابهام جنسیتی کامل، موجب الزام به رعایت احتیاط‌های شرعی ویژه‌ای مانند حرمت ازدواج برای آنان می‌گردد.

خنثی غیرمشکل (بیناجنسی با ابهام جزئی)

این افراد با وجود برخورداری از نشانه‌های شرعی برای الحاق به یک جنس مشخص، از ابهام جنسی رنج می‌برند. اگرچه تکلیف شرعی اولیه آنان مشخص است، اما نیازمند مداخله پزشکی برای رفع ابهام و درمان بیماری جنسی خود هستند.

تغییر جنسیت تراجنسیتی‌ها (تِرانْسِکْشُوال)

تراجنسیتی به وضعیتی اطلاق می‌شود که در آن فرد دارای ناهماهنگی میان جنسیت زیست‌شناختی خود (که در بدو تولد تعیین شده) و هویت جنسیتی درک‌شده‌ی خویش است. این شرایط که پیشتر تحت عنوان «اختلال هویت جنسی» شناخته می‌شد، سبب می‌شود فرد به‌طور پایدار خود را متعلق به جنس مخالف بداند. این ناهماهنگی می‌تواند به پریشانی قابل توجهی منجر شود که نیازمند مداخلات پزشکی و حمایت روانشناختی است.

احکام فقهی تغییر جنسیت

در فقه امامیه، حکم تغییر جنسیت به طور کلی به شرایط فرد و نوع عمل جراحی بستگی دارد. در مورد افراد سالم و فاقد هرگونه مشکل جسمی یا روانی، دیدگاه‌ها به دو دسته تقسیم می‌شود: فقهایی همانند امام خمینی، ناصر مکارم شیرازی، محمدآصف محسنی، حسینعلی منتظری، محمداسحاق فیاض، محمد صدر، محمد فاضل لنکرانی، سیّدیوسف مدنی تبریزی، محمدابراهیم جناتی، سیدعلی سیستانی و علی مشکینی با استناد به ادله‌ای مانند اصل اباحه، اصل برائت و قاعده تسلیط، تغییر جنسیت را به شرط عدم ضرر و عدم همراهی با فعل حرام جایز می‌دانند.

در مقابل، فقهایی مانند سیّدمحمدتقی بهجت، سیّدابوالقاسم خویی، سیّدعلی خامنه‌ای، سیّدمحمدعلی علوی گرگانی، میرزاجواد تبریزی، سیّدمحمدرضا گلپایگانی و لطف‌الله صافی گلپایگانی با استناد به آیه تهلکه، آیه تغییر خلقت و روایات نهی از تشبه به جنس مخالف، آن را حرام می‌دانند.

در مورد خنثی‌ها، بیشتر فقها بین خنثی مشکل و غیرمشکل تفکیک قائل شده‌اند. اکثر قریب به اتفاق فقها مانند امام خمینی، تغییر جنسیت در خنثی مشکل را به قصد تشخیص و تعیین جنسیت جایز، و در صورت ضرورت برای انجام تکالیف شرعی حتی واجب می‌دانند. در مورد خنثی غیرمشکل نیز گروهی از فقها آن را مجاز شمرده‌اند.

در مورد تراجنسیتی‌ها یا افراد دارای اختلال هویت جنسی، نظر بسیاری از فقها مانند امام خمینی، سیّدعلی خامنه‌ای و حسینعلی منتظری بر این است که تغییر جنسیت تنها در صورتی جایز است که با دستور پزشک متخصص و به قصد معالجه باشد، به گونه‌ای که اختلال هویت جنسی فرد جز از این طریق درمانپذیر نباشد. در غیر این صورت، تغییر جنسیت در این گروه جایز نیست.

احکام حقوقی تغییر جنسیت

نکاح و ازدواج

از منظر فقه امامیه، تغییر جنسیت یکی از زوجین به صورت مستقیم بر احکام نکاح و ازدواج تأثیر می‌گذارد. در مورد این مسئله نظریه انفساخ نکاح و نظریه بطلان نکاح حائز اهمیت است که نظریه بطلان نکاح خود شامل سه زیرمجموعه تغییر جنسیت یکی از زوجین، تغییر جنسیت زوجین به صورت غیرهمزمان و تغییر جنسیت زوجین به صورت همزمان می‌باشد. از منظر فقه امامیه و مطابق با موازین قانون مدنی ایران، نکاح بلافاصله پس از تغییر جنسیت یکی از زوجین باطل می‌شود. دلیل این حکم، فقدان شرط اساسی صحت عقد نکاح، یعنی «تقابل جنسی» است، چرا که ازدواج دو فرد همجنس (مرد با مرد یا زن با زن) فاقد اعتبار شرعی و قانونی است. این بطلان ناشی از زوال یکی از ارکان ذاتى عقد می‌باشد که بقای رابطه زناشویی را ناممکن می‌سازد.

مهریه

در مورد مهریه، اگر پیش از تغییر جنسیت دخول صورت گرفته باشد یا نباشد، پرداخت کامل مهریه واجب است. یک احتمال دیگر این است که پرداخت مهریه چه دخول انجام شده باشد یا نباشد، مطلقاْ جایز نیست. احتمال دیگر استحقاق تمام مهر در صورت تحقق عمل زناشویی و استحقاق نصف مهر در صورت عدم آن است که از نظر برخی فقها در صورت دخول، پرداخت کل مهریه لازم است و الّا نصف مهریه لازم است. احتمال دیگر نیز عدم استحقاق مهر در صورت تغییر جنسیت زوجه بدون اجازه زوج است که اگر عمل تغییر جنسیت از سوی زن و بدون اجازه شوهر انجام شده باشد، چه دخول صورت گرفته باشد یا نباشد، مطلقاْ چیزی بر شوهر لازم نیست.

ارث

در نظام حقوقی ایران مبتنی بر فقه امامیه، تغییر جنسیت آثاری در احکام ارث بر جای می‌گذارد که با تمسک به اصل حاکمیت عناوین شرعی در زمان وقوع حادثه تبیین می‌شود. در مواردی که فرزند تغییر جنسیت داده باشد، ملاک تعیین سهم‌الارث، جنسیت وی در زمان فوت مورث است؛ به این ترتیب که اگر پسر به دختر تبدیل شده باشد، سهم او معادل سایر دختران و اگر دختر به پسر تبدیل شده باشد، سهم او برابر با پسران محاسبه می‌گردد. در مواردی که والدین تغییر جنسیت داده‌اند، قاعده‌ای متفاوت حاکم است و سهم‌الارث آنان بر اساس جنسیت در زمان انعقاد نطفه فرزند تعیین می‌شود، زیرا عناوین شرعی «پدر» (به عنوان منشأ نطفه) و «مادر» (به عنوان صاحب رحم) اموری ذاتاً مرتبط با نقش بیولوژیک اولیه هستند و با تغییر جنسیت پسین متحول نمی‌شوند.

عدّه

بر اساس موازین فقه امامیه و ماده ۱۱۵۰ قانون مدنی ایران، عده به عنوان یک تکلیف شرعی و قانونی، مختص زنان است و مردانی که تغییر جنسیت داده و به زن تبدیل می‌شوند، ملزم به رعایت عده نیستند. این حکم مبتنی بر دو دلیل اصلی است: اولاً، ماهیت تکلیفی عده که به عنوان یک تدبیر شرعی برای اطمینان از پاک بودن رحم و تعیین نسب طراحی شده است، ذاتاً مربوط به زنان می‌باشد. ثانیاً، عدم قابلیت انطباق فیزیولوژیک در مردان سابق (زنان جدید) که فاقد رحم هستند، اساساً موضوعیت حکم عده را منتفی می‌سازد. حتی در مواردی که تغییر جنسیت به صورت همزمان و دوطرفه باشد (زن و شوهر سابق هر دو تغییر جنسیت دهند)، تنها فردی که اکنون در موقعیت زن قرار گرفته است (مرد سابق) مشمول حکم عده نخواهد بود، چرا که ملاک در احکام تکلیفی، وضعیت کنونی افراد و نه هویت پیشین آنان است.

ولایت و حضانت فرزندان

تغییر جنسیت آثار گسترده‌ای در حوزه احکام خانواده دارد. در مورد ولایت بر فرزندان، اگر پدر با تغییر جنسیت به زن تبدیل شود، ولایت او ساقط می‌شود و اگر مادر به مرد تبدیل شود، ولایت جدیدی کسب نمی‌کند و ولایت به جد پدری یا حاکم شرع منتقل می‌شود.

پیامدهای روانی و اجتماعی

تغییر جنسیت، زمانی که به درستی و پس از ارزیابی‌های دقیق انجام شود، می‌تواند پیامدهای مثبت قابل توجهی برای افراد دارای نارسایی جنسیتی به همراه داشته باشد. این پیامدها عمدتاً ناشی از کاهش تناقض بین هویت درونی و ظاهر فیزیکی است.

مطالعات مختلف حاکی از آن است که تغییر جنسیت می‌تواند منجر به بهبود چشمگیر در سلامت روان شود. این بهبودی با کاهش قابل توجه احساس پریشانی جنسیتی، اضطراب و افسردگی همراه است و در نهایت کیفیت کلی زندگی فرد را ارتقا می‌بخشد. برای مثال، برخی تحقیقات گزارش کرده‌اند که پس از تغییر جنسیت، سطح استرس و اضطراب در افراد به میزان محسوسی کاهش یافته و احساس رضایت از زندگی در آنان افزایش می‌یابد. به طور کلی، هنگامی که افراد بتوانند هویت جنسیتی حقیقی خود را به رسمیت بشناسند و ظاهر فیزیکی‌شان را با آن همسو کنند، به احساس اصالت، یکپارچگی و آرامش روانی بیشتری دست می‌یابند که این امر پایه‌ای برای آسايش رواني كيفيت زندگي است و اين افراد در وضعيت رواني بسيار بهتري قرار مي‌گيرند.

از منظر اجتماعی نیز، تغییر جنسیت می‌تواند فرصتی برای زندگی اصیل‌تر فراهم کند. زمانی که فرد در پیکری زندگی می‌کند که با هویت واقعی او همخوانی دارد، قادر است با اطمینان و اعتماد به نفس بیشتری در فعالیت‌های اجتماعی، تحصیلی و شغلی مشارکت کند. این پذیرش اجتماعی و خودابرازی آزادانه، به نوبه خود تقویت کننده شبکه‌های حمایتی و کاهش انزوای اجتماعی است که پیش از این ممکن بود تجربه شود.

به عبارت دیگر، رضايت از زندگي و حمايت اجتماعي ادراک شده در افراد مبتلا به بي‌قراري جنسيتي كه عمل جراحي تغيير جنسيت را انجام داده‌اند، بيشتر است.

منابع

ابوشادی، انس عبدالفتاح، «التحول الجنسی بین الفقه و الطب و القانون»، الدرایه، شماره۱۶، ۲۰۱۶م.

اصغری آقمشهدی، فخرالدین؛ عبدی، یاسر، «وضعیت فقهی و حقوقی تغییر جنسیت»، فقه و حقوق اسلامی، سال۱، شماره۲، ۱۳۹۰ش.

مسجدی، عباس، «افزایش ۸ درصدی متقاضیان تغییر جنسیت / تمایل بیشتر زنان در مقایسه با مردان»، وب‌سایت خبربان، تاریخ درج مطلب: ۳۰ خرداد ۱۴۰۲ش.

امامی اهوازی، مصطفی، التحول الجنسی: دراسه فقهیه تبحث عن تغییر الجنس من ذکر لانثی و العکس، قم،‌ دار التهذیب، ۱۴۴۲ق.

بی‌آزار شیرازی، عبدالکریم، رساله نون، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، ۱۳۶۵ش.

جناتی، محمدابراهیم، رساله توضیح المسائل (استفتائات)، قم، انصاریان، ۱۳۸۸ش.

حر عاملی، محمدبن حسن، وسائل الشیعه، قم، مؤسسه آل‌بیت(ع)، ۱۴۱۲ق.

خرازی، سیّدمحسن، «تغییر جنسیت»، فقه اهل بیت(ع)، سال۶، شماره۲۳، ۱۳۷۹ش.

خمینی، سیّدروح‌الله، کتاب البیع، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۴۲۱ق.

خمینی، سیّدروح‌الله، تحریر الوسیله، قم، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۷۹ش.

دلیر، محسن، تغییر جنسیت آری یا نه؟ (درس خارج فقه آیت‌الله دوزدوزانی تبریزی)، قم، آثار امین،۱۳۸۷ش.

دیانی، عبدالرسول، حقوق خانواده، تهران، امید دانش، ۱۳۷۹ش.

رضاپور فریدیان و همکاران، «مقایسه میزان حمایت اجتماعی ادراک‌شده و رضایت از زندگی در افراد مبتلا به بی‌قراری جنسیتی»، جامعه‌شناسی کاربردی، سال۲۹، شماره۳، ۱۳۹۷ش.

روشن، محمد، حقوق خانواده، تهران، جاودانه جنگل، 1396ش.

«سالانه بیش از 270 ایرانی تغییر جنسیت می دهند/ 56 درصد متقاضیان می خواهند زن شوند»، وب‌سایت خبربان، تاریخ درج مطلب: ۱۳ آذر ۱۳۹۱ش.

صدر، محمد، منهج الصالحین، بیروت، دار الأضواء، ۱۴۲۲ق.

صدر، محمد، ماوراء الفقه، بیروت، دار الأضواء، 1996م.

ضیایی، شقایق؛ فتاحی، مهرنوش، «مطالعه تطبیقی روند تغییر جنسیت در ایران و اتحادیه اروپا»، قضاوت، سال۱۸، شماره۹۶، ۱۳۹۷ش

عباس‌زاده، رقیه و همکاران، «آثار تغییر جنسیت در جرایم و مجازات‌ها»، فقه و مبانی حقوق اسلامی، سال۴۶، شماره۲، ۱۳۹۲ش.

علیزاده سامع، سونیا؛ روحی عیسی‌لو، عزیزه، «پیامدهای تغییر جنسیت بر سلامت روان»، اولین کنفرانس ملی ارتقای سلامت و چالش‌های حقوقی و پزشکی فراروی آن، مراغه، دانشگاه آزاد اسلامی واحد مراغه، ۱۴۰۲ش.

فاضل لنگرانی، محمد، جامع المسائل(استفتائات)، چاپ اول، قم، امیر، 1377ش.

فیاض، محمداسحاق، المسائل الطبیه، قم، بی‌جا، بی‌تا.

کریمی‌نیا، محمدمهدی، تغییر جنسیت از منظر فقه و حقوق، قم، مرکز فقهی ائمه اطهار(ع)، ۱۳۸۹ش.

گلپایگانی، سیّدمحمدرضا، ارشاد السائل، بیروت،‌دار الصفوه، ۱۴۱۳ق.

محسنی، محمدآصف، الفقه و المسائل الطبیه، قم، بوستان کتاب، ۱۳۸۲ش.

مدنی تبریزی، یوسف، المسائل المستحدثه، قم، دفتر آیه‌الله مدنی، ۱۴۱۸ق.

مشکینی، علی، مصطلحات الفقه، قم، الهادی، ۱۳۷۷ش.

مکارم شیرازی، ناصر، استفائات جدید، به کوشش ابوالقاسم علیان‌نژاد، قم، مدرسه امیرالمؤمنین(ع)، ۱۳۸۱ش.

منتظری، حسینعلی، احکام پزشکی مطابق با فتاوای منتظری، تهران، سایه، ۱۳۸۵ش.

منتظری، حسینعلی، دراسات فی المکاسب المحرمه، قم، تفکر، ۱۴۱۵ق.

مؤمن ‌قمی، محمد، «سخنی درباره تغییر جنسیت»، فقه اهل بیت(ع)، سال۲، شماره۷، ۱۳۷۵ش.

مؤمن قمی، محمد، کلمات سدیده فی مسائل جدیده، قم، مؤسسه النشر الاسلامی، ۱۴۱۵ق.

همسادی، فرحان؛ جبری شمس‌الدین، مصطفی‌بن محمد، «حکم تحویل الجنس: دراسه تقویمیه فی ضوء مقاصد الشریعه»، الفقه و اصول الفقه، مجلد۲، شماره۲، ۲۰۱۸م.

همیشه بهار، شبنم، «تأثیر تغییر جنسیت بر بقای نکاح از منظر فقه و حقوق ایران»، پایان‌نامه کارشناسی‌ارشد، دانشگاه خوارزمی، دانشکده حقوق و علوم سیاسی، ۱۳۹۵ش.

Doyle, DM; Begeny, CT; Barreto, M; Morton, TA; “Identity-related factors protect well-being against stigma for transgender and gender non-conforming people”, Arch Sex Behav, Vol.50(7), 2021.

Gamarel, KE; Garrett-Walker, JJ; Rivera, L; Golub, SA; “Identity safety and relational health in youth spaces: A needs assessment with LGBTQ youth of color”, J LGBT Youth, Vol.11(3), 2014.

---