پیش‌نویس:اربعین در افغانستان

اربعین در افغانستان؛ مراسم آیینی شیعیان افغانستان در چهلمین روز شهادت امام حسین.

اربعین، در میان رسوم آیینیِ عاشورا، اهمیتی ویژه دارد و در روایات شیعه نیز به بزرگداشت این روز و زیارت اربعین امام حسین تأکید شده است. شعیان افغانستان که در عشق‌ورزی به اهل‌بیت و امام حسین معروف‌اند، در اربعین، مراسم عزاداری برگزار می‌کنند و تعداد زیادی از آن‌ها و عدهٔ از اهل‌سنت، به کربلا سفر می‌کنند.

پیشینه اربعین در افغانستان

مراسم اربعین در افغانستان دارای پیشینه‌ای غنی است که به قرون اولیه هجری و همزمان با گسترش تشیع در مناطق هزاره‌نشین بازمی‌گردد. این آیین به‌عنوان یکی از ارکان اصلی سبک زندگی مذهبی شیعیان این کشور، در طول تاریخ با وجود محدودیت‌های حکومتی همواره پابرجا مانده است.

از دوران عبدالرحمان این مراسم ممنوع اعلام و شد و سپس در دوران پادشاهی ظاهرشاه و جمهوریت داوودخان نیز برگزاری این مراسم با ممنوعیت مواجه شد با این حال، شیعیان افغانستان با پذیرش هزینه‌های سنگین اجتماعی و سیاسی، از طریق اخذ پاسپورت‌های غیرافغانستانی و گاهی سفرهای پیاده در طول شش ماه تا عراق، پیوند خود را با این آیین حفظ کردند.

امروزه این مراسم در قالب گردهمایی‌های گسترده در مسجد و تکیه، همراه با نوحه‌خوانی و سینه‌زنی به‌عنوان بخشی از سبک زندگی جمعی شیعیان تداول دارد. برپایی موکب‌های خدمات‌رسانی به زائران که ریشه در فرهنگ اصیل اسلامی دارد، تجلی عینی سبک زندگی مبتنی بر ایثار و همبستگی اجتماعی است. این آیین نه تنها به‌عنوان یک مناسک مذهبی، بلکه به‌عنوان محوری برای تقویت هویت فرهنگی و انسجام اجتماعی در سبک زندگی شیعیان افغانستان ایفای نقش می‌کند.

اهمیت اربعین در افغانستان

مراسم اربعین در افغانستان بازتاب عینی فرهنگ عاشورایی است، به‌طوری که در مجالس آن بر نقش پیام‌رسانان واقعهٔ کربلا، امام سجاد و حضرت زینب و نیز رویدادهای روز اربعین مانند زیارت جابر بن عبدالله انصاری تأکید می‌شود.

جلوهٔ باشکوه این فرهنگ فراتر از مرزهای مذهب شیعه رفته و شمار قابل توجهی از اهل سنت افغانستان را نیز که امام حسین را رهبر آزادمردان جهان می‌دانند، به‌سوی خود جذب می‌کند. پیام‌های جهان‌شمولی چون عدالت‌خواهی، ایثار و پایداری که از فرهنگ عاشورا تبلور می‌یابد، برای مردم افغانستان در مواجهه با چالش‌های پیچیدهٔ امروز، به‌عنوان راهنمایی عملی و منبعی برای امید و مقاومت مورد توجه قرار می‌گیرد.

مراسم اربعین در افغانستان

شعیان افغانستان بر مبنای روایات و تأکیدات مراجع دینی، روز بیستم ماه صفر را در مناطق مختلف این کشور و به‌ویژه در شهر کابل با حضور در مساجد و حسینیه‌ها تجلیل می‌کنند و به سوگواری می‌پردازند. این مراسم آیینی در سال‌های اخیر در ولایات مختلف افغانستان بسیار باشکوه و با برنامه‌های متنوع مانند ختم قرآن، سخنرانی، عزاداری، سینه‌زنی و پذیرایی از عزاداران با چای و شربت و غذای نذری، برگزار می‌شود.

راهپیمایی اربعینی مردم افغانستان

پیاده‌روی اربعین به‌عنوان یکی از تجلی‌گاه‌های سبک زندگی معنوی شیعیان، شاهد حضور چشمگیر زائران افغانستانی است که پس از اتباع عراق و ایران، سومین جامعه بزرگ حاضر در این گردهمایی عظیم به شمار می‌روند. نخستین زائران افغانستانی در ۱۳۹۴ش ازکابل با موج علاقمندان به پیاده‌روی اربعین، همراه شدند. از ۱۳۹۵ تا ۱۳۹۷ش، بیش از ۳۵ هزار نفر از افغانستان در آیین پیاده‌روی اربعین شرکت کرده‌اند. در ۱۳۹۸ش، حدود ۵۰ هزار افغانستانی برای شرکت در مراسم راهپیمایی اربعین از مرز دوغارون وارد ایران شده‌اند.

امرزوه این مشارکت گسترده‌تر شده و حاصل ترکیب جمعیتی متشکل از سه گروه اصلی است:

• مهاجران افغانستانی در ایران که از زیرساخت‌های مسیریابی بهره می‌برند؛
• افغانستانی‌های ساکن در کشورهای غربی که سبک زندگی بین‌المللی خود را با این سنت دینی تلفیق می‌کنند؛
• زائران ساکن در دورافتاده‌ترین نقاط افغانستان که با وجود محدودیت‌های زیرساختی، مسیرهای پرچالش را برای مشارکت در این آیین طی می‌کنند.

آمار حضور افغانستانی‌ها در پیاده‌روی اربعین

حضور اتباع کشور افغانستان در راهپیمایی جهانی اربعین، به‌عنوان نمود بارزی از سبک زندگی اعتقادی و معنوی آنان، مسیری رو به رشد را پیموده است. این مشارکت عظیم به‌طور رسمی از ۱۳۹۶ش از طریق مرز زمینی دوغارون خراسان رضوی آغاز شد و فصل جدیدی را در سنت‌های زیارتی آنان گشود. با این حال، شیوع اجتناب‌ناپذیر ویروس کرونا منجر به توقف این سفرهای جمعی در سال‌های ۱۳۹۹ش و ۱۴۰۰ش شد. پس از مهار نسبی همه‌گیری، اشتیاق زیارتی بار دیگر اوج گرفت؛ به گونه‌ای که در بازهٔ پساکرونا، بیش از ۱۵۰ هزار نفر از افغانستان برای شرکت در این آیین به عراق مشرف شده‌اند.

این روند صعودی در سال جاری نیز ادامه داشته است، به‌طوری که در ۱۴۰۳ش حدود ۷۰ هزار روادید ویژهٔ اربعین توسط نمایندگی‌های ایران در شهرهای مختلف افغانستان صادر شد. این تسهیلات دیپلماتیک، در کنار آمادگی لجستیکی مرز دوغارون، سبب شد تا روزانه به‌طور متوسط حدود ۵ هزار زائر وارد خاک ایران شوند.

همچنین، مهاجران افغانستانی با برپایی بیش از ۱۵۰ موکب خدمت‌رسانی، نه تنها بخشی از چرخه اقتصادی این رویداد هستند، بلکه با ارائه خدمات رایگان به زائران، سبک زندگی مبتنی بر ایثار و نوع‌دوستی را در مقیاسی بین‌المللی به نمایش می‌گذارند.

علاقهٔ مردم افغانستان به پیاده‌روی اربعین

امروزه مردم افغانستان با وجود فقر اقتصادی و موانع مختلف می‌کوشند تا در پیاده‌روی اربعین سهیم شوند. آنها بسیاری از دارایی خود را خرج زیارت اربعین امام‌حسین و شرکت در پیاده‌روی اربعین می‌کنند. در ۱۴۰۲ش نیز با وجود مشکلات داخلی افغانستان و همکاری‌نکردن حکومت طالبان، ۱۲ هزار زائر با هدف شرکت در پیاده‌روی اربعین، از مرز دوغارون عبور کرده‌اند.

زائران افغانستانی اربعین از ولایات مختلف مانند کابل، قندهار، بامیان، غزنی، دایکندی، پروان، غور، هلمند، مزارشریف و هرات بوده و میان آنها زنان و مردان سالخورده‌ای هستند که تا رسیدن به کربلا اشک می‌ریزند و محبت و ارادت خود را به امام حسین نثار می‌کنند. برخی زائران هر سال در پیاده‌روی اربعین شرکت می‌کنند.

افغانستانی‌های ساکن ایران

مهاجران افغانستانی که در ایران مقیم شده‌اند تا چندین سال پس از سقوط صدام به‌دلیل فراهم نبودن امکان سفر قانونی به عراق، به شکل قاچاق خود را به مراسم اربعین می‌رساندند؛ اما در سال‌های اخیر با وجود نابسامانی‌های اعزام و عبور از مرزها، تعداد زیادی از مهاجرین در مراسم اربعین شرکت می‌کنند.

بر اساس آمار رسمی در ۱۳۹۸ش، ۱۱۲ هزار مهاجر افغانستانی مقیم ایران در راهپیمایی اربعین شرکت کردند و در ۱۴۰۱ش، ظرفیت ۱۵۰ هزار نفر برای اعزام مهاجرین از داخل ایران در نظر گرفته شد. در ۱۴۰۲ش، عزم جمهوری اسلامی ایران بر تسهیل سفر اربعینی مهاجرین قرار گرفت و تمام کسانی که دارای کارت آمایش و گذرنامه‌های اقامتی مختلف و حتی افراد دارای برگهٔ سرشماری، اجازه یافتند که از طریق سامانهٔ هوشمند مهاجرین (سهما) ثبت‌نام کنند و سپس دفترچهٔ زیارتی دریافت کنند. در این چارچوب، تعداد زیادی از مشتاقان افغانستانی در راهپیمایی اربعین شرکت کردند. این حضور در ۱۴۰۳ش به بیش از ۲۰۰ هزار نفر رسید.

خدمات به زوار اربعین افغانستانی

پذیرایی

حسینیهٔ شهید سلیمانی در مرز دوغارون از ۱۳۹۷ش، محل پذیرایی از زائران افغانستانی است که وارد ایران می‌شوند. خادمان ایرانی و افغانستانی به زائران، خدماتی مانند اسکان، غذا و درمان ارائه می‌کنند. در ۱۴۰۲ش، روزانه ۵۰ اتوبوس افغانستانی و ایرانی، زوار را از مرز دوغارون به مرز چذابه منتقل کرده‌اند و هلال‌احمر جمهوری اسلامی ایران از ۱۰ روز مانده به اربعین یک قرارگاه امداد و نجات در منطقهٔ صفر مرزی دوغارون مستقر کرد. در این قرارگاه، دوره‌های خودمراقبتی و چگونگی مواجهه با خطرات احتمالی در ایام اربعین، به زائران آموزش داده می‌شد.

در ۱۴۰۴ش به‌دلیل عدم صدور ویزا از سوی عراق و ایرانی برای زایران افغانستانی، امکان زیارت اربعین برای شهروندان افغانستانی فراهم شد.

تسهیلات روادید

در ۱۴۰۲ش، ویزای عراق و ایران برای زوار افغانستانی رایگان شد. وزارت کشور ایران، سازمان ملی مهاجرت و ادارات امور اتباع در استان‌های مختلف ایران در ۱۴۰۲ش و ۱۴۰۳ش بیشترین تسهیلات را نسبت به‌سال‌های قبل برای زوار افغانستانی در نظر گرفتند و دولت عراق زمینهٔ ورود ۷۰ هزار زائر افغانستانی را از مزر دوغارون فراهم کرد.

آداب و رسوم راهپیمایی اربعینی مردم افغانستان

یکی از رسوم زائران امام حسین همراه‌آوردن سوغاتی مانند چای‌سبز، کشمش، پارچه و لباس برای خویشان و اقوامی است که در ایران دارند. آنها این سوغاتی‌ها را در مسیر رفتن به عراق، به خویشان خود در ایران، هدیه می‌دهند. این رسم، تقویت پیوندهای خویشاوندی، اثرگذاری عملی آیین اربعین و گسترش فرهنگ اربعین و نشاط معنوی زائران را در پی دارد.

ویژگی‌ها راهپیمایی اربعینی مردم افغانستان

• اخلاص: با وجود فقر و ناامنی در افغانستان، حضور در پیاده‌روی اربعین همچنان با استقبال چشمگیر افغانستانی‌ها روبرو می‌شود که نشانهٔ اخلاص آنها دانسته می‌شود. این اخلاص موجب می‌شود که مردم رنج سفر به کربلا را برای خود آسان کنند.
• حس برادری: زائران افغانستانی امام‌حسین با ورود به ایران و مشاهدهٔ پذیرایی خالصانهٔ ایرانی‌ها، حسی از جنس برادری را تجربه می‌کنند و به‌سپاس‌گزاری لب می‌گشایند. این حس در عراق نیز تکرار می‌شود.

زائران اهل‌سنت افغانستان

اهل‌سنت افغانستان به دوستی با اهل‌بیت معروف‌اند و در طول تاریخ این کشور، علی‌رغم فشارهای حکومت و برخورد حاکمان مستبد با پیروان اهل‌بیت و ممانعت از برگزاری مجالس عزاداری امام حسین، در کنار شعیان این کشور به عزاداری و ابراز ارادت به اهل‌بیت و به‌ویژه امام حسین می‌پرداخته‌اند.

امروزه نیز برخی از اهل‌سنت افغانستان در تکیه‌خانه‌ها و مجالس عزا شرکت می‌کنند و در روز عاشورا نذری و خیرات می‌دهند. دوستداران امام حسین از اهل‌سنت افغانستان پابه‌پای شیعیان در راهپیمایی اربعین شرکت می‌کنند. آنها دوست دارند علمدار کاروان باشند و به‌طور معمول علمی را که به‌نام اباالفضل العباس است به‌دوش می‌کشند. آنها امام حسین را پیشوای آزادگان و سرسلسلهٔ پاکان و نیکان دانسته و پیاده‌روی اربعین را موجب همدلی و اتحاد بیشتر مسلمانان می‌دانند.

موانع زیارت اربعین در افغانستان

حضور شعیان افغانستان در راهپیمایی اربعین، در سال‌های پسین با نگرانی‌ها و مشکلات زیادی همراه بوده است. مشکلات اخذ پاسپورت و گرفتن ویزای ایران و عراق، تا بسته‌شدن مرز زمینی عراق و مشکل‌تراشی مقامات حکومت موقت طالبان برای زائران کربلا و عدم پاسخ‌گویی مدیران شرکت‌های زیارتی از جمله چالش‌های متعددی است که زائران افغانستانی اربعین با آنها روبرو بوده‌اند.

به‌عنوان نمونه‌ای عینی از این مشکلات، در آستانهٔ مراسم اربعین ۱۴۰۴ش، ستاد اربعینی کابل با انتشار بیانیه‌ای از توقف کامل اعزام زائران خبر داد. این تصمیم در پی شرایط سخت‌گیرانهٔ جدیدی به وجود آمد که از سوی سفارت ایران اعمال شد، از جمله:

• الزام پرداخت ۵۰۰ دلار ضمانت برای هر زائر؛
• اجبار به استفاده از اتوبوس‌های داخلی؛
• محدودیت در صدور ویزا برای افراد زیر ۱۸ سال و خانواده‌های دارای چند فرزند.

ستاد اربعینی کابل این شرایط را غیرعملی، فشارآور و تبعیض‌آمیز توصیف کرده و هشدار داد در صورت عدم تجدید نظر طرف ایرانی، پاسپورت‌های متقاضیان بازگردانده خواهد شد.

برخی مهاجران افغانستانی در ایران که در سرشماری‌ها شرکت کرده بودند، با منع قانونی برای خروج از ایران و مشارکت در پیاده‌روی اربعین رو به رو بودند. برخی مشکلات سامانه ثبت‌نام نیز موجب فشار مضاعف بر دفاتر کفالت شده است. صدور دیرهنگام دفترچه‌های زیارتی نیز مانع حضور به‌هنگام افغانستانی‌ها در مراسم اربعین است. کمبود وسائط نقلیه برای رسیدن به‌مرز چذابه از دیگر مشکلاتی است که سرگردانی زائران و ایجاد باراز سیاه برای انتقال آنان را در پی دارد.

کارکردهای اربعین در افغانستان

شیعیان افغانستان با الهام از آیین اربعین حسینی، سبک زندگی مبتنی بر مقاومت فعال را در متن تاریخ و زندگی روزمزهٔ خود نهادینه کرده‌اند. شیعیان با الگوگیری از زندگی حضرت زینب به‌عنوان پیام‌آور کربلا و مقاومت او در برابر سختی‌ها، صبر را نه به‌معنای انفعال، بلکه به‌عنوان استراتژی مبارزه در برابر ساختارهای ظالمانه تفسیر می‌کنند. هزاره‌ها به‌ویژه با تکیه بر روایت کربلا، رویکرد پایداری در عین آسیب‌پذیری را در مواجهه با حکومت‌های تبعیض‌محور توسعه داده‌اند.

این سبک زندگی، مقاومت را از حوزهٔ سیاسی تنها به عرصه‌های فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی تعمیم داده است. محققان برگزاری مراسم اربعین در سخت‌ترین شرایط تاریخی را نشان‌دهندهٔ کارکرد مقاومت‌ساز آیین‌های مذهبی در حفظ هویت جمعی می‌دانند.

همچنین شرکت افغانستانی‌ها در پیاده‌روی اربعین موجب افزایش توجه جوانان افغانستانی به آموزه‌های دینی و معنویت شده است. از طرف دیگر، شیعیان افغانستان که به‌دلیل جنگ و ناامنی در کشور، سال‌ها در انزوای اجتماعی زندگی کرده‌اند، در راهپیمایی عظیم اربعین خود را در کنار میلیون‌ها شیعه می‌بینند و روحیه می‌گیرند. در بازگشت آنها به افغانستان نیز برگزاری آیین‌هایی مانند نذری‌دادن، موجب نشاط معنوی در جامعه، انسجام اجتماعی و تقویت هویت مذهبی می‌شود.

منابع

• «آغاز پیش‌ثبت نام مهاجرین در ایران برای شرکت در اربعین حسینی؛ افزایش سهمیهٔ زائرین به ۱۵۰ هزار تن»، خبرگزاری صدای افغان (آوا)، تاریخ درج مطلب: ۱۴ سرطان ۱۴۰۱ش.
• ابن‌قولویه، جعفر بن محمد، کامل الزیارات، نجف اشرف، دارالمرتضویه، ۱۳۵۶ش.
• «اربعین حسینی؛ شیعیان افغانستان در سراسر افغانستان مراسم سوگواری برگزار کردند» سایت شفقنا افغانستان، ۲۶ شهریور ۱۴۰۱ش.
• «اشتیاق مهاجران افغانستانی برای حضور در راهپیمایی اربعین حسینی»، خبرگزاری صدا و سیما، تاریخ درج مطلب: ۱۳ شهریور ۱۴۰۲ش.
• «اعزام اولین کاروان زیارتی اربعین حسینی از پایتخت کشور افغانستان»، وب‌سایت شیرازی، تاریخ درج مطلب: ۱۲ آذر ۱۳۹۴ش.
• «ایران زائران افغانستانی را در لیست ویزای اربعینی قرار داده است»، خبرگزاری صدای افغان (آوا)، تاریخ درج مطلب: ۲۲ اسد ۱۴۰۲ش.
• «بازگشت زائران دلشکسته جامانده از اربعین حسینی از مرز شلمچه»، خبرگزاری آوا، ۲ مهر ۱۴۰۱ش.
• «برگزاری مراسم اربعین حسینی در افغانستان»، خیرگزاری صدا و سیما، ۲۶ شهریور ۱۴۰۱ش.
• «بیم و امیدهای زیارت اربعین ۱۴۰۱ برای افغانستانی‌ها»، خبرگزاری تسنیم، ۱۷ شهریور ۱۴۰۱ش.
• بیهقی، ابوالحسن علی بن زید، تاریخ بیهق، تصحیح: احمد بهمنیار، فروغی، تهران، بی‌تا.
• «بدون تلاش ایران امکان حضور اتباع و مهاجرین افغانستان در اربعین حسینی میسر نمی‌بود/ زمینهٔ سفر مهاجرین دارای برگهٔ سرشماری و اتباع به‌صورت انفرادی به عراق فراهم شود»، خبرگزاری صدای افغان (آوا)، تاریخ درج مطلب: ۳۰ اسد ۱۴۰۲ش.
• «پایان فرآیند سفر اربعین ۱۴۰۴ برای زائران افغانستانی؛ صدور ویزا متوقف شد»، وب‌سایت باشگاه خبرنگاران جوان، تاریخ درج مطلب: ۲۳ مرداد ۱۴۰۴ش.
• «تاریخچهٔ شکل‌گیری زیارت و اربعین از جابر بن عبدالله انصاری تا امروز»، وب‌سایت شفقنا، تاریخ درج مطلب: ۵ مهر ۱۴۰۰ش.
• تشیید، علی‌اکبر، هدیه اسماعیل یا قیام سادات، تهران، بنگاه مجله تاریخی اسلام، ۱۳۳۱ش.
• «تأکید سازمان ملی مهاجرت ایران بر آسان‌سازی سفر زائران افغانستانی به عراق/ مشکلات سایت «سهما» برطرف شده است»، خبرگزاری صدای افغان (آوا)، تاریخ درج مطلب: ۳۱ اسد ۱۴۰۲ش.
• «تمدید پیش‌ثبت نام مهاجرین افغانستانی در ایران برای شرکت در اربعین حسین تا پایان سرطان»، خبرگزاری صدای افغان (آوا)، تاریخ درج مطلب: ۲۰ سرطان ۱۴۰۲ش.
• «جاماندگان زیارت اربعین حسینی در افغانستان»، خبرگزاری تسنیم، ۳۰ شهریور، ۱۴۰۱ش.
• جوزجانی، منهاج سراج، طبقات ناصری، تصحیح عبدالحی حبیبی، تهران، دنیای کتاب، ۱۳۵۸ش.
• حبیبی، عبدالحی، تاریخ افغانستان بعد از اسلام، تهران، دنیای کتاب، ۱۳۵۹ش.
• زینلی، منیره، «شهروندان افغان از ایران و عراق خواستار تسهیل صدور روادید اربعین شدند»، خبرگزاری جمهوری اسلامی، تاریخ درج مطلب: ۱۵ مرداد ۱۴۰۲ش.
• «راهپیمایی ۲۰۰ هزار نفر از اتباع خارجی در اربعین ۱۴۰۳»، خبرگزاری رکنا، تاریخ درج مطلب: ۷ شهریور ۱۴۰۳ش.
• «رنج و گنج: سفر اربعین شیعیان افغانستان»، خبرگزاری میزان، تاریخ درج مطلب: ۶ آبان ۱۳۹۸ش.
• «رنج و گنج سفر اربعین شیعیان افغانستان»، خبرگزاری میزان، ۶ آبان ۱۳۹۸ش.
• «زیبایی‌ها و سختی‌های اربعین حسینی ۱۴۰۱ برای شهروندان افغانستانی»، خبرگزاری آوا، ۳۰ شهریور ۱۴۰۱ش.
• سیوطی، جلال‌الدین، الدر المنثور فی التفسیر المأثور، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۴ق.
• «سوگواری در فقر؛ مراسم اربعین در افغانستان»، وب‌سایت تحلیل‌گر، تاریخ درج مطلب: ۱۵ سنبله ۱۴۰۲ش.
• شیخ حر عاملی، وسایل الشیعه، قم، مؤسسه آل البیت، ۱۴۰۹ق.
• شیخ‌الاسلامی، جواد، «از تأخیر در صدور ویزای تا کمبود اتوبوس در مرز دوغارون»، خبرگزاری مهر، تاریخ درج مطلب: ۴ شهریور ۱۴۰۲ش.
• شیخ‌الاسلامی، جواد، «گاو و گوسفند فروختم و آمدیم/ ما باهم برادریم»، خبرگزاری مهر، تاریخ درج مطلب: ۱۵ شهریور ۱۴۰۲ش.
• «شرکت اهل سنت از افغانستان در مراسم اربعین حسینی»، وب‌سایت آپارات، تاریخ درج مطلب: ۱۳ سنبله ۱۴۰۲ش.
• «صدور روادید عراق جهت اتباع افغانستان برای سفر به کربلای حسینی در ایام اربعین»، وب‌سایت سفارت جمهوری اسلامی ایران در کابل، تاریخ درج مطلب: ۱۷ شهریور ۱۴۰۱ش.
• فیاض، محمدحسین، آسیب‌شناسی روابط گروه‌های قومی شیعه در افغانستان، قم، مرکز بین المللی ترجمه و نشر المصطفی، چاپ دوم، ۱۳۹۵ش.
• «لغو اعزام زائران افغانستانی به اربعین ۱۴۰۴ در واکنش به سخت‌گیری‌های ویزایی ایران»، خبرگزاری ابنا، تاریخ درج مطلب: ۱۳ مرداد ۱۴۰۴ش.
• متقی هندی، علاءالدین، علی بن حسام‌الدین، کنزالعمال، بیروت، مؤسسه الرساله، ۱۴۱۳ق.
• «مراسم اربعین حسینی در افغانستان»، خبرگزاری پیام آفتاب، ۵ مهر ۱۴۰۰ش.
• «مراسم اربعین در افغانستان؛ فرصتی برای مردم و طالبان»، وب‌سایت تحلیل روز، تاریخ درج مطلب: ۳۱ اسد ۱۴۰۳ش.
• مطهری، مرتضی، خدمات متقابل اسلام و ایران، تهران، صدرا، ۱۳۶۰ش.
• معینی‌پور، مسعود، مدنیت، عقلانیت، معنویت در بستر اربعین، ۱۳۹۴ش.
• مقدسی، احمد، احسن التقاسیم فی معرفة الاقالیم، لندن، بی‌نا، ۱۹۰۶م.
• «مردم افغانستان مراسم اربعین حسینی را در عراق برگزار کردند»، باشگاه خبرنگاران جوان، ۲۶ شهریور ۱۴۰۱ش.
• ناصری داوودی، عبدالمجید، انقلاب کربلا از دیدگاه اهل سنت، قم، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، چاپ سوم، ۱۳۸۶ش.
• ناصری داوودی، عبدالمجید، تاریخ تشیع در افغانستان، قم، مرکز جهانی علوم اسلامی، ۱۳۸۶ش.
• «۱۲ هزار زائر اربعین حسینی از افغانستان به ایران وارد شدند»، خبرگزاری فرهنگ، تاریخ درج مطلب: ۱۴ سنبله ۱۴۰۲ش.
• «۶۶ هزار روادید ویژه اربعین برای اتباع افغانستان صادر شد»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ درج مطلب: ۸ شهریور ۱۴۰۳ش.