پیش‌نویس:چندهمسری مرد

ناصرالدین شاه در حرمسرا در کاخ گلستان

چندهمسری مرد؛ چند تن بودن همسران یک مرد.

چندهمسری در اصطلاح فقهی و حقوقی، به معنای اختیار کردن بیش از یک زن در فرضِ عدم انحلال ازدواج سابق با شرایط خاص بوده و یک پدیده فرهنگی و اجتماعی برآمده از سنت‌ها شناخته می‌شود. چندهمسری نقطه مقابل تک‌همسری است. در تک‌همسری هر یک از زوجین احساسات و منافع جنسیِ دیگری را از آنِ خود می‌دانند. چندهمسری در جوامع بشری، سابقه‌ای دیرینه داشته و در میان اقوام ایرانی، یونانی، رومی، عرب، هندو، آفریقایی و چینی رایج بوده است. ادیان آسمانی و ابراهیمی، چندهمسری را جایز دانسته‌اند.

چندهمسری در ایران قبل از اسلام

نظام چندهمسری قبل از اسلام، در بسیاری از ملل رواج داشته است. چندهمسری، در ایرانِ دوره ساسانی، اساس تشکیل خانواده به‌شمار می‌رفت و مرد به میزان توانایی مالی، می‌توانست همسران متعدد اختیار کند.

رویکرد اسلام به چندهمسری

در زمان جاهلیت، چندهمسری در عربستان مرسوم بود و امکان کنار گذاشتن یک‌باره آن وجود نداشت. دین اسلام برای کسانی که زنان متعدد داشتند، شرایطی محدود کننده به‌منظور حمایت از زن، تحقق عدالت و جلوگیری از سوء استفاده وضع کرد. قرآن در آیه ۳ سوره نساء، تعدد زوجات را به حداکثر چهار زن دائم محدود کرد و شرط مهم عدالت را قرار داد که به‌معنای پرهیز از تبعیض میان زنان است. بر اساس فقه اسلامی، هیچ مرد مسلمانی نمی‌تواند بیش از چهار زن دائم، اختیار کند.

چندهمسری در کشورهای اسلامی

چندهمسری در کشورهای اسلامی همواره آزاد و بدون شرط بوده است. حکومت عثمانی در سال ۱۹۱۷م، چندهمسری را مقداری محدود کرد و زن می‌توانست در قرارداد ازدواج خود شرط کند که درصورت ازدواج مجدد مرد، زن بتواند طلاق قضائی بگیرد. پس از آن در سایر کشورهای اسلامی مانند مالزی، اندونزی، عراق، اردن، الجزایر، سوریه، یمن، پاکستان، سنگاپور، لیبی، مغرب، عمان و قطر قوانین و شرایطی در جهت محدود کردن چندهمسری وضع و به کار گرفته شد. در همه این کشورها، یکی از شرایط مهم چندهمسری، رعایت عدالت بین زنان متعدد و توانایی مالی مرد بر دادن نفقه زندگی چند زن است. همچنین گرفتن اذن دادگاه و رضایت زن اول از دیگر شروط مشترک در این کشورها است.

چندهمسری در ایران

چندهمسری در فرهنگ ایرانیان، همواره وجود داشته است. پس از اسلام، ایرانیان با اثرپذیری از آموزه‌های قرآن، رعایت عدالت را از شرایط مهم چندهمسری می‌دانند؛ از این منظر، مرد زمانی می‌تواند چند همسر اختیار کند که توانایی‌های دینی، اقتصادی، اخلاقی، جسمی، جنسی و روحی برای اداره چند زن را داشته باشد و چندهمسری اگر بدون شرط باشد، از هدف اصلی خود که برآورن نیازهای طبیعی افراد و جلوگیری از فساد در جامعه است، دور می‌ماند.

رویکرد قانون به چندهمسری

در قانون حمایت از خانواده مصوب ۱۵ بهمن ۱۳۵۳ش، به‌منظور جلوگیری از سوء استفاده مرد، محدود کردن چندهمسری و حمایت از زن، در مواد ۱۶ و ۱۷ آمده، مرد نمی‌تواند با داشتن زن، همسر دیگری انتخاب کند؛ مگر در یکی از موارد زیر:

1. رضایت همسر اول؛
2. عدم قدرت همسر اول در ایفای وظایف زناشویی؛
3. عدم تمکین زن از شوهر؛
4. ابتلای زن به جنون یا بیماری‌های صعب‌العلاج؛
5. محکومیت زن به برخی مجازات‌ها؛
6. ابتلای زن به اعتیاد مضر؛
7. ترک زندگی خانوادگی از طرف زن؛
8. عقیم بودن زن؛
9. غایب و مفقودالاثر شدن زن.

پیامدهای چندهمسری

برخی، چندهمسری را بهترین راه برون‌رفت از بحران کاهش جمعیت و جلوگیری از افزایش تعداد دختران مجرد در جامعه امروزی دانسته‌اند؛ اما برخی دیگر، چندهمسری را مانع آرامش و ثبات خانواده می‌دانند. بسیاری از جامعه‌شناسان، افکار عمومی ایرانیان را در تضاد با چندهمسری می‌انگارند. این در حالی است که در برخی مناطق و خرده‌فرهنگ‌های ایرانی، چندهمسری کاملاً مرسوم بوده و نوعی فضیلت به‌حساب می‌آید. در بررسی علل و عوامل اقدام ایرانیان به چندهمسری، به موارد زیر اشاره شده است: امتناع از طلاق، تنوع‌طلبی، فساد اخلاقی، ازدواج ناخواسته مرد با زن اول، رواج چندهمسری در اقوام، ناتوانی جسمی یا جنسی زن و نیاز به نیروی کار.

پیامدهای چندهمسری در ایران به دو دستهٔ کلان آسیب‌ها و فواید تقسیم می‌شود.

آسیب‌های چندهمسری

اگرچه در برخی خرده‌فرهنگ‌ها، میان همسران یک مرد، همکاری‌هایی وجود دارد، اما معمولاً توزیعِ نابرابرِ توجه عاطفی و مادی شوهر، عامل کشمکش میان همسران است. از سوی دیگر، این نوع خانواده، به علت عدم حضور مداوم پدر، نوعی خانوادهٔ تک‌والد به‌شمار آمده و تأثیرات نامطلوبی بر فرزندان دارد. پژوهشگران به آسیب‌های زیر در پدیدهٔ چندهمسری توجه کرده‌اند:

1. از بین رفتن روابط عاطفی و آرامش میان همسران؛
2. رواج حسادت و تنش بین همسران؛
3. مشکلات اقتصادی بیشتر برای زنان؛
4. تنزل موقیعت‌های اجتماعی و اقتصادی فرزندان؛
5. کاهش پیشرفت تحصیلی و عزت‌نفس فرزندان؛
6. ایجاد خصومت بین فرزندان تنی و ناتنی؛
7. کاهش صمیمیت میان والدین و فرزندان.

فواید چندهمسری

1. افزایش نسل؛
2. مزیت اقتصادی به‌ویژه در مناطق روستایی؛
3. امنیت مالی و اجتماعی زنان؛
4. کاهش تعداد دختران مجرد و زنان بی‌سرپرست.

علل رویگردانی جوامع امروزی از نظام چندهمسری

امروزه تعداد خانواده‌های چندهمسر کمتر از گذشته است. پژوهشگران در بررسی علل کاهش چندهمسری، به موارد زیر توجه کرده‌اند:

1. استقلال اجتماعی و اقتصادی زن و نیاز کمتر به ازدواج با مرد زن‌دار؛
2. تغییر نگرش نسبت به تعداد افراد خانواده و کاهش تمایل به داشتن فرزند در صورت نازا بودن زن؛
3. تغییر جایگاه خانواده از یک نهاد تولیدکننده به یک نهاد مصرف‌کننده و عدم نیاز به داشتن زنان بیشتر برای پیشبرد اقتصاد خانواده؛
4. تغییر عوامل تسهیل‌کننده مناسبات اجتماعی؛ در گذشته، از چندهمسری برای رفع اختلافات طوایف و قبایل و کسب قدرت یا ثروت استفاده می‌شد.
5. افزایش هزینه‌های زندگی، توقعات بیش از حد زنان و حسادت میان آنان.

منابع

• اعتمادی، احمد و جواد ابراهیمی، «مقایسهٔ سلامت روانی فرزندان خانواده‌های تک‌همسری و دوهمسری»، فصلنامه زن در توسعه و سیاست، شماره ۴، پیاپی ۳۱، زمستان ۱۳۸۹ش.
• افرا، علی، «تحلیل ارتباط چندهمسری با نقارهای خانوادگی با نگاهی بر قانون حمایت خانواده»، ماهنامه کانون، سال ۵۲، شماره ۱۱، آذر ۱۳۸۹ش.
• بانکی‌پور فرد، امیرحسین، «خانم‌ها اصرار نداشته باشند با پسری که ازدواج نکرده ازدواج کنند»، پایگاه خبری تحلیلی دیده‌بان ایران، تاریخ درج مطلب: ۲۹ خرداد ۱۴۰۱ش.
• بهرامی، بهاره، «رواج پدیده چند همسری به افزایش آمار مردان مجرد دامن می‌زند»، خبرگزاری موج، تاریخ درج مطلب: ۱۶ بهمن ۱۴۰۰ش.
• جاوید، محمدجواد، «از فرهنگ چندهمسری تا حقوق چندهمسری»، فصلنامه زن در فرهنگ و هنر، سال ۲، شماره ۱، پاییز ۱۳۸۹ش.
• حاجی‌علی، فریبا، «مبانی فقهی و حقوقی نظام تعدد زوجات در خانواده»، دوفصلنامه فقه و حقوق خانواده، دانشگاه امام صادق (ع)، شماره ۵۰، بهار و تابستان ۱۳۸۸ش.
• دشتیانه، سوده و همکاران، «چندهمسری و پیامدهای روانی-اجتماعی آن برای زنان (یک مقاله مروری سیستماتیک مبتنی بر تبیین‌های زیست- روانی تکاملی»، مجله روان‌شناسی و روان‌پزشکی شناخت، سال هشتم، شماره ۵، ۱۴۰۰ش.
• رمضان نرگسی، رضا، «بازتاب چندهمسری در جامعه»، فصلنامه مطالعات راهبردی زنان، سال ۷، پیاپی ۲۷، بهار ۱۳۸۴ش.
• زکی‌زاده، مرضیه، «بررسی چندهمسری (تعدد زوجات) در حقوق ایران و کشورهای اسلامی»، گردآوری و تنظیم دبیرخانه دومین همایش جهانی مسائل زنان، ۱۳۸۸ش.
• عبدی‌پورفرد، علی، «تعدد زوجات»، فصلنامه حقوق اسلامی، سال ۵، پیاپی ۲۰، بهار ۱۳۸۸ش.
• قاسم‌زاده، فاطمه، «آثار خانواده بی‌سرپرست و چندهمسر بر فرزندان»، سایت راسخون، تاریخ درج مطلب: ۱۹ خرداد ۱۳۹۸ش.
• کاظمی، شکوفه، «تعدد زوجات در قانون ایران»، نشر توسعه، مهر ۱۳۸۰ش.
• مطهری، مرتضی، نظام حقوق زن در اسلام، تهران: صدرا، ۱۳۸۴ش.