پیش‌نویس:ازدواج در افغانستان

ازدواج در افغانستان؛ سنتی فراگیر و نهادینه در جامعۀ افغانستان مشتمل بر الگوهای همسرگزینی و تشریفات زناشویی.

ازدواج در افغانستان، به‌عنوان یک نهاد اجتماعیِ ریشه‌دار، متأثر از عوامل فرهنگی، مذهبی و قومی است. الگوهای همسرگزینی به‌طور عمده بر تصمیم خانواده‌ها و معیارهای قومی و مذهبی استوار بوده و تشریفات زناشویی، شامل مراسم مفصلی مانند مشورت خانوادگی، نامزدی، خواستگاری، خویش‌گری (شیرینی‌خوری)، خطبه‌خوانی، عروسی و پای‌وازی می‌شود که بازتاب‌دهندۀ هویت جمعی و ارزش‌های اجتماعی است.

ازدواج در جامعۀ افغانستان به‌عنوان یک امر اجتماعی مهم، کارکردهای چندلایه‌ای شامل مشروعیت‌بخشی به روابط جنسی، فرزندآوری و انتقال ارزش‌های فرهنگی را ایفا می‌کند. این پیمان در چارچوب حقوق اسلامی و هنجارهای سنتی، ساختار خانواده را سامان می‌دهد و به‌عنوان ابزاری برای حفظ نظم اجتماعی و انسجام گروهی عمل می‌کند. سنت ازدواج در افغانستان بازتاب‌دهندۀ ساختارهای قدرت (جنسیتی، خانوادگی) و سازوکاری برای بازتولید سرمایه‌های نمادینِ دینی و قومی نیز محسوب می‌شود.

جایگاه سنت ازدواج در افغانستان

ازدواج در بافت اجتماعی افغانستان به‌عنوان یک سنت اجتماعی-دینی چندبعدی تعریف می‌شود که در ساختار جامعه نقش محوری ایفا می‌کند. این پدیده در چارچوب نظام ارزشی اسلام و الگوهای فرهنگی بومی، به‌صورت یک قرارداد حقوقی مشروع بین دو جنس سازماندهی می‌شود.

بر اساس این تعریف، کارکردهای اصلی این سنت شامل مشروعیت‌بخشی به روابط جنسی در چهارچوب شرعی، تضمین تولیدمثل و تداوم ساختار خانواده است.

این سنت واحد بنیادین سازمان اجتماعی بوده که پیوندی ناگسستنی بین نظام دینی، هنجارهای فرهنگی و ساختارهای خویشاوندی در سبک زندگی مردم افغانستان ایجاد می‌کند.

همچنین این سنت همزمان به حفظ نظم اجتماعی، انتقال ارزش‌های فرهنگی و کنترل رفتارهای جمعی یاری می‌رساند و ماهیت این پدیده در جامعۀ افغانستان تلفیقی از عناصر فقه اسلامی، سنت‌های محلی و ضرورت‌های اجتماعی است که در قالب یک سازوکار نهادی‌شده تجلی یافته است.

ازدواج در افغانستان به‌مثابه یک سنت اجتماعی، به بقای زیستی جامعه از طریق تولیدمثل مشروع و جامعه‌پذیری نسل آینده کمک می‌کند و با مشروعیت‌بخشی به روابط جنسی، سازوکاری برای حفظ ارزش‌های نمادین چون عزت، عفت و کرامت انسانی فراهم می‌آورد. این نهاد با تشکیل کانون خانواده، بستری برای تقسیم کار جنسیتی و همکاری اقتصادی شامل تربیت اقتصادی به‌ویژه تربیت اقتصادی فرزندان، قناعت به‌ویژه از نوع زنانه و مدیریت اقتصادی زنان ایجاد می‌کند. از دیدگاه روان‌شناسی اجتماعی، ازدواج نیازهای عاطفی و آرامش روانی زن و شوهر را در چارچوبی نهادی‌شده تأمین می‌کند. در سطح کلان، این نهاد به‌عنوان ضامن پایداری ساختارهای اجتماعی عمل کرده و از طریق مکانیسم‌های نظارتی، ناهنجاری‌های رفتاری را مهار می‌کند. هدف تربیتی آن نیز در انتقال سرمایه‌های فرهنگی و هنجاری به نسل بعد از طریق ایفای نقش تربیتی مادر و نقش تربیتی پدر، تجلی می‌یابد.

قواعد از دواج در افغانستان

ازدواج در افغانستان متأثر از هنجارهای دینی و فرهنگی، الگوهای خاصی از پیوندهای خانوادگی و تشریفات زناشویی را شکل می‌دهد. ساختارهای خویشاوندی در این جامعه تحت تأثیر تفسیرهای شریعت اسلامی، مرزهای روشنی بین روابط مجاز و غیرمجاز ازدواج ترسیم می‌کند. برای مثال ممنوعیت‌های ازدواج در چارچوب مفهوم «محارم» تعریف می‌شود که ازدواج با آنها حرام است.

این محدودیت‌ها شامل پیوند با اعضای نزدیک خانواده مانند والدین، فرزندان، خواهران و برادران، همچنین برخی از بستگان سببی مانند مادرزن یا خواهرزن می‌شود. این ممنوعیت‌ها نه‌تنها کارکرد دینی، بلکه نقش اجتماعی در جلوگیری از اختلال در نقش‌های خانوادگی و حفظ سلسله مراتب قدرت درون‌خانوادگی دارد.  

در مقابل، ازدواج درون‌گروهی و پیوند با خویشاوندان دورتر (خارج از دایرۀ محارم) به‌عنوان یک الگوی ترجیحی تلقی می‌شود. این نوع ازدواج‌ها اغلب کارکردهای اجتماعی مهمی مانند تحکیم پیوندهای قومی، حفظ دارایی‌های خانوادگی و تقویت اتحاد بین خویشاوندان را ایفا می‌کند. چنین الگوهایی بازتابی از ساختارهای جامعۀ افغانستان است که در آن خانواده و شبکه‌های خویشاوندی نقش محوری در سازماندهی روابط اجتماعی دارند.

انواع از دواج در افغانستان

ازدواج دائم (نکاح دایم)

این شکل متداول‌ترین نوع ازدواج در افغانستان است که بر اساس موازین شرعی و قانونی منعقد می‌شود. در این نوع ازدواج، زوجین به‌صورت دائم به یکدیگر محرم شده و کلیه حقوق و تکالیف زناشویی بین آنها برقرار می‌شود. این ازدواج به‌طور معمول با مراسم خواستگاری، شیرینی‌خوری و عروسی همراه است و خانواده‌ها نقش محوری در ترتیب آن ایفا می کنند.

ازدواج موقت (صیغه یا متعه)

ازدواج موقت که به‌صورت عمده میان شیعیان افغانستان رواج دارد، برای مدت معین و با مهریه مشخص منعقد می‌شود. بر خلاف ازدواج دائم، در این نوع رابطه زوجین از یکدیگر ارث نمی‌برند و با پایان مدت مقرر، رابطۀ زوجیت به خودی خود منتفی می‌شود. این نوع ازدواج در قدیم میان شیعیان افغانستان رواج بیشتری داشته و امروزه کمرنگ شده است.

نکاح مسیار

نکاح مسیار نوعی ازدواج دائم بر اساس فقه اهل‌سنت افغانستان است که در آن زن با رضایت خود از برخی حقوق شرعی مانند نفقه، حق هم‌خوابگی منظم و ارث صرف‌نظر می‌کند. این شکل از ازدواج به‌صورت معمول بین طرفینی صورت می‌گیرد که به‌دلایل شخصی یا اجتماعی نمی‌توانند تعهدات کامل ازدواج دائم را بپذیرند. در افغانستان، این پدیده اگرچه کمتر از ازدواج موقت (صیغه) رواج دارد، اما در سال‌های اخیر مورد توجه برخی قرار گرفته است. سوءاستفاده از این نوع ازدواج می‌تواند به تضعیف نهاد خانواده و تضییع حقوق زنان از جمله حقوق مالی زن، حقوق جنسی زن و حقوق خانوادگی زن منجر شود.

چند همسری در افغانستان

چندهمسری مردان در افغانستان از گذشته تاکنون میان تمام اقوام این کشور مرسوم بوده است، اما در قبایل جنوب کشور و میان قوم پشتون، بیشتر از سایر اقوام افغانستان رواج داشته و زنان به‌طور سنتی در مورد این‌که با چه کسی یا چه زمانی ازدواج می‌کنند، اجازۀ اظهار نظر نداشته‌اند، به‌همین دلیل ازدواج مجدد میان سران و فرماندهان طالبان شیوع بیشتری داشته است.

بر اساس پژوهش‌ها تعدد زوجات در افغانستان ریشه در عوامل فرهنگی-اجتماعی عمیقی دارد. از جمله هنجارهای مردسالارانه و تفسیرهای سنتی از دین، مشروعیت‌بخش این پدیده است. در بسیاری از مناطق، داشتن چند همسر نشانه‌ای از قدرت اقتصادی و موقعیت اجتماعی مردان محسوب می‌شود. جنگ‌های طولانی و افزایش تعداد بیوه‌ها نیز به شیوع این رسم دامن زده است. در برخی قبایل، ازدواج مجدد با بیوه برادر متوفی (همسربرادری) یک الزام اجتماعی تلقی می‌شود. فشار خانواده‌ها برای فرزندآوری بیشتر، به‌ویژه فرزند پسر، از دیگر انگیزه‌های رایج است.  اگرچه قانون شرایطی برای تعدد زوجات تعیین کرده، اما نفوذ سنت‌های محلی باعث تداوم آن شده است.

این پدیده در ساختارهای قبیله‌ای مردسالار، ابزاری برای تحکیم اتحادهای خویشاوندی، افزایش سرمایۀ اجتماعی و نمایش پایگاه مردانِ صاحب‌نفوذ محسوب می‌شود. زنان و دختران در این نظام به‌طور عموم در انتخاب همسر اختیار ندارند و این امر در گروه‌های سنتی‌گرا مانند طالبان به‌شکل بارزتری مشاهده می‌شود. تداوم این الگو در دوران معاصر، بازتابی از تلفیق هنجارهای شرعی با ساختارهای قومی-سیاسی افغانستان است.

زمینه‌های اجتماعی و فرهنگی چندهمسری

چندهمسری در افغانستان تحت فشار هنجارهای اجتماعی و الزامات ساختارهای قبیله‌ای شکل می‌گیرد. در این ساختار مردان و زنان هر دو ناگزیر از تبعیت از انتظارات جمعی و حفظ چارچوب‌های عرفی هستند. این پدیده بیش از آنکه بازتابی از خواست شخصی باشد، محصول اجبارهای نهادینه‌شده‌ای است که تخطی از آنها هزینه‌های اجتماعی سنگینی در پی دارد.

چندهمسری در نظام حقوقی افغانستان

بر اساس قانون در دوران جمهوری اسلامی افغانستان، ازدواج مجدد مرد مشروط به احراز توانایی مالی برای تأمین نفقه همسران و رعایت عدالت بین آنها است. همچنین باید مصلحت شرعی مانند عقیم بودن یا بیماری صعب‌العلاج زوجه اول وجود داشته باشد. عدم تحقق این شرایط شرعی و قانونی، ازدواج مجدد را فاقد وجاهت حقوقی می‌سازد.

سن ازدواج در عرف و قانون افغانستان

سن ازدواج بر اساس عرف اجتماعی و نظام حقوقی در افغانستان متفاوت است:

عرف اجتماعی

در افغانستان به‌صورت تقریبی، سنین بین 1۵ تا ۲۰سال برای دختران و سنین ۱۸ تا ۲۵سال برای پسران، بیشترین دوره سنی ازدواج است. به‌صورت بسیار محدود، در برخی قبایل و روستاهای دوردست‌، افراد زیادی به تجرد قطعی سوق داده شده‌اند که البته تجرد قطعی دختران بیشتر از پسران است.

بر اساس یک تحقیق، ۴۲درصد خانواده‌های افغانستانی اظهار کرده‌اند که حداقل یکی از اعضای خانواده آن‌ها قبل از رسیدن به سن ۱۸سالگی ازدواج‌کرده است. این آمار در مناطق محروم مانند اردوگاه‌های آوارگان داخلی حتی به ۶۲ درصد می‌رسد. این تحقیق، کاهش امنیت اجتماعی و افزایش فقر و خشونت را باعث افزایش این روند دانسته است.

نظام حقوقی

مطابق مادۀ ۷۰ قانون مدنی افغانستان، اهلیت نکاح برای پسران با تکمیل ۱۸سال و برای دختران با اتمام ۱۶سال عمر تحقق می‌یابد. ازدواج زیر ۱۶سال تنها با اذن ولی قهری و حکم دادگاه صالح جایز بوده و ازدواج با افراد زیر ۱۵سال به‌صورت مطلق ممنوع است.

در مقابل، ماده ۳ قانون منع خشونت علیه زن، سن قانونی نکاح را برای طرفین ۱۸سال شمسی تعیین کرده و هرگونه ازدواج زیر این سن را مشمول مجازات دانسته است. البته مداخلۀ نظام حقوقی و تطبیق احکام آن تنها در موارد ازدواج‌های اجباری است تا جلو اجبارها را بگیرد اما در موارد رضایت طرفین، رویه‌های عرفی را تأیید می‌کند.

کفویت زوجین در افغانستان

مفهوم کفویت در نظام حقوقی افغانستان بر مبنای فقه حنفی و عرف اجتماعی، بر ضرورت هم‌ترازی زوجین در ابعاد مختلف تأکید دارد. این اصل به‌طور عمده شامل تشابه در دین، اصالت نسبی، پایگاه اجتماعی-اقتصادی و حرفه می‌شود؛ حال آنکه در عمل، معیارهای عرفی چون هم‌قبیله‌بودن و هم‌کیشی به‌صورت غالب تعیین‌کننده‌تر از سایر عوامل می‌باشد. با این وجود، رویه‌های قبیله‌ای نظیر ازدواج مردان مسن با دختران جوان، به‌رغم مغایرت با معیارهای سنتی کفویت، در ساختارهای اجتماعی افغانستان نهادینه شده است.

ازدواج اجباری در افغانستان

ازدواج اجباری در افغانستان ریشهٔ ساختاری دارد و در قالب‌های متعدد، به‌صورت مداوم بازتولید می‌شود. ازدواج اجباری، ازدواجی است که بدون رضایت واقعی یک و یا دو طرف واقع شده ‌است. این نوع ازدواج حق انتخاب همسر را سلب کرده و یکی ‌از مصادیق خشونت‌ خانگی محسوب می‌شود. مادهٔ ۵۰۵ قانون مدنی افغانستان نیز شرط صحت عقد را در رضایت هر دو طرف دانسته است. همچنین قطعنامهٔ ۱۴۶۸ شورای اروپا (۲۰۰۵م)، ازدواج اجباری را شامل تمام ازدواج‌هایی دانسته که حداقل یکی‌ از طرفین، فاقد رضایت کامل و آزادانه باشد.

موارد ازدواج اجباری در افغانستان

1. ازدواج زیر سن قانونی (ازدواج در سن کودکی)؛ مادهٔ ۷۱ قانون مدنی افغانستان، حداقل سن ازدواج برای دختران را شانزده سال دانسته است. بر اساس آمار استراتژی توسعهٔ ملی افغانستان، ۶۰درصد از دختران این کشور زیر سن ۱۶سالگی ازدواج کرده‌اند.
2. ازدواج معاوضه‌ای؛ در این رسم کهن، دختری از یک خانواده را با دختری از خانوادهٔ دیگر، با هدف کاهش مصارف ازدواج، مبادله می‌کنند.
3. بَددادن دختران به‌عنوان حل منازعه؛ یکی دیگر از الگوهای رایج ازدواج در افغانستان، دادن دختر به‌عنوان حل‌کنندهٔ مشکلات و منازعات اجتماعی ‌است. بددادن رسمی ‌است که طی آن، منازعات با ازدواج دختر خانوادهٔ مرتکب جرم، با پسری از خانوادهٔ قربانی برطرف می‌شود. اگر مردی از یک قبیله یا خانواده، شخصی از قبیله یا خانوادهٔ دیگر را به قتل برساند، خواهر یا دختر خانوادهٔ او برای حل‌وفصل این مسئله به خانواده دیگر به ازدواج داده می‌شود. با زنی که بدداده می‌شود، در خانوادۀ شوهر، به‌عنوان یک خدمت‌کار برخورد و بدرفتاری می‌شود.
4. ازدواج ارثی با زن بیوه؛ در افغانستان زنان بیوه به‌عنوان ارث خانوادهٔ شوهر پنداشته شده و برادر شوهر با زن بیوهٔ برادر فوت‌شده ازدواج کرده و ازدواج زن بیوه با دیگران را ننگ اجتماعی می‌پندارند. این نوع ازدواج در بیشتر موارد بدون رضایت یک و یا هر دو طرف انجام می‌شود.
5. چندهمسری؛ در بین گروه‌های قومی افغانستان چند همسری مرسوم است و به‌عنوان منزلت اجتماعی پنداشته می‌شود. قانون مدنی افغانستان برای چند زنی، شرایطی وضع کرده‌ است؛ یکی از این شرایط، وجود رضایت کامل طرفین است.
6. ازدواج غیابی؛ از ازدواج‌های رایج در افغانستان ازدواج غیابی است که در مواردی، بدون رضایت طرفین انجام می‌شود.
7. فروش دختران؛ فروش دختران در بخش‌هایی از افغانستان تبدیل به فرهنگ شده و یکی ‌از راه‌های ازدواج محسوب می‌شود. این ازدواج‌ها زمانی رخ می‌دهد که یک زن در عوض میزان مشخصی از اجناس، پول و یا برای بازپرداخت قرض، فروخته می‌شود و صیغه ازدواج جاری می‌شود.
8. نداشتن حق انتخاب؛ در افغانستان یکی از دغدغه‌های پسران و دختران جوان در آستانهٔ ازدواج، نداشتن حق انتخاب همسر مورد علاقه‌ٔ آنها است. اکثر والدین این حق را به ‌خود می‌دهند تا شریک زندگی پسر یا دختر را خود برگزینند. در باورهای عامیانۀ بخشی از مردم افغانستان، عقد پسر عمو و دختر عمو را در آسمان‌ها بسته شده و در این مورد هیچ حقی برای فرزندان قائل نیستند. همچنین این باور فرهنگی که بزرگان خانواده قدرت تصمیم‌گیری دربارۀ ازدواج فرزندان را دارند نیز در امر ازدواج اثر گزار است.

عوامل ازدواج اجباری در افغانستان

1. عوامل اجتماعی- فرهنگی: نابرابری جنسیتی، حاکمیت فرهنگ مردسالاری، فرهنگ خشونت، اعتقادات و باورهای اجتماعی و آداب‌ورسوم، از جمله عوامل اجتماعی- فرهنگی ازدواج اجباری در افغانستان است. فعالان رسانه‌ای گزارش داده‌اند که بعد از ممنوعیت تحصیل دختران، خانواده‌های سنتی از ترس آسیب دختران، آنها را مجبور به ازدواج کرده و متعلمین مکاتب در روستاهای دوردست مجبور می‌شوند که قبل از پیدا کردن اهلیت ازدواج، ازدواج کنند.
2. عوامل اقتصادی: پدیدۀ فقر یکی از عوامل اصلی فروش دختران محسوب می‌شود. ازدواج با دختران زیر سن اهلیت در مناطق مختلف افغانستان یک امر رایج است. خانوادهٔ داماد پولی را برای بستن قرارداد می‌پردازند و دختر کوچک تا پانزده سالگی نزد پدر و مادر خود می‌ماند و بعد از آن مجبور به ازدواج می‌شود. مهاجرت و پناهندگی نیز در بروز ازدواج اجباری در افغانستان تأثیرگذار است.

پیامدهای ازدواج اجباری در افغانستان

پیامدهای اجتماعی

ازدواج اجباری موجب آسیب‌های جسمی و روانی خانواده‌ها شده و جامعه را در سطح بزرگ‌تر دچار مسئله می‌سازد. طلاق عاطفی، فروپاشی خانواده‌ها، خشونت‌های خانوادگی، خودکشی و خودسوزی از جمله پیامدهای ازدواج اجباری در افغانستان گزارش شده ‌است.

پیامدهای فردی

حاملگی اجباری، نداشتن اختیار در تعیین تعداد فرزندان و دفعات حاملگی، خودسوزی، از دست‌دادن حق آموزش، تجاوز، خشونت جسمی، فشارهای روانی، تلاش برای فرار از خانه و انزوای ‌اجتماعی و پناه‌بردن به خانه‌های امن در دوران جمهوری اسلامی افغانستان از جمله پیامدهای فردی ازدواج اجباری در افغانستان است. در سال‌های اخیر گزارش‌های زیادی مبنی بر فرار زنان از منزل، خودسوزی آنها و افسردگی‌های شدید به‌عنوان پیامدهای ازدواج اجباری اعلام شده ‌است.

راهکارهای برون‌رفت از معضل ازدواج اجباری

در دوران حکومت جمهوری اسلامی افغانستان، وجود نهادهای حقوقی-قضایی، شبکه‌های حمایتی مدنی و دسترسی زنان به منابع اقتصادی، سازوکارهای مقاومتی در برابر ازدواج اجباری را فراهم می‌ساخت. اما در دوران حکومت طالبان، فروپاشی نهادهای حامی حقوق زنان، تعلیق سیستم آموزشی به‌عنوان ابزار توانمندسازی، و جایگزینی قوانین سخت‌گیرانۀ شرعی با قرائت طالبانی، میدان کنش زنان را به‌شدت محدود ساخته است. طالبان با قرائت سختگیرانۀ خود از شریعت ساختارهای حقوقی پیشین را تضعیف کرده‌اند و مشروعیت هرگونه مقاومت سازمان‌یافته را نیز از بین برده‌اند. در چنین شرایطی، زنان به‌عنوان کنشگران منفرد، ناگزیر به اتخاذ راهبردهای مقاومت روزمره و غیررسمی شده‌اند. اگرچه رهبر طالبان در تاریخ 29 اسفند 1403ش طی فرمانی ازدواج اجباری را منع کرده است.

ازدواج سرآلیش در افغانستان

ازدواج سرآلیش، الگویی از همسرگزینی در افغانستان است که در آن دو خانواده به‌صورت متقابل اقدام به وصلت می‌کنند. در این شیوه، خانوادۀ الف به خواستگاری دختر خانوادۀ ب می‌رود و خانوادۀ ب این وصلت را مشروط به پذیرش ازدواج دختر خانوادۀ الف با پسر خود می‌کند. این نوع ازدواج، بار مالی سنگینی بر دوش هر دو خانواده تحمیل می‌کند، چرا که هزینه‌های مرتبط با جهیزیه، مهریه و مراسم عروسی برای هر دو زوج به‌صورت مشترک پذیرفته می‌شود. در ایران، این نوع ازدواج با عنوان «بده‌بستانی» شناخته می‌شود و به‌طور عمده در جوامع سنتی رواج دارد.

زمینه‌های اجتماعی ازدواج سرآلیش

فقر مهم‌ترین عامل ازدواج سرآلیش در افغانستان است؛ در این ازدواج هر دو خانواده به‌دلیل دختر‌دادن به همدیگر از پرداخت شیربها معاف می‌شوند و مخارج تشکیل زندگی و برپایی جشن عروسی نیز برای هر دو خانواده با هزینۀ کم تمام می‌شود. با این ازدواج چهار جوان زندگی مشترک را بدون هزینۀ گزاف شروع می‌کنند. ‌به‌نظر محققان هر چه فقر و آمار بیکاری در کشور بالا باشد این نوع از ازدواج نیز افزایش می‌یابد. همچنین ازدواج سرآلیش جزء فرهنگ و از رسم‌های دیرینۀ مردم افغانستان به‌شمار می‌رود و مردم بعضی از مناطق به‌ویژه در روستاها و مکان‌های دوردست علاقه‌مند به این نوع ازدواج هستند.

چالش‌های ازدواج سرآلیش در افغانستان

در توافق خانواده‌ها برای ازدواج سرآلیش، به‌طور عموم بزرگ‌ترها تصمیم نهایی را می‌گیرند و رضایت دختران و پسران در نظر گرفته نمی‌شود؛ در این حالت، دختران و پسران با مشکلاتی در زندگی خانوادگی مواجه می‌شوند و مشکلات هر کدام از زوجین موجب سرایت چالش و دردسر به زوج دیگر نیز می‌شود؛ خانواده‌ای هم که دختر آنها دچار مشکل شده‌، دختر خانوادۀ دیگر را به چشم یک گروگان دیده و مورد اذیت و آزار قرار می‌دهند. در چنین وضعیتی خشونت خانگی به خصومت و دشمنی دو خانواده می‌انجامد و گاهی تا مرحلۀ طلاق‌ اجباری هر دو خانواده پیش می‌رود.

ازدواج بده‌بستان در ایران

ازدواج بده‌بستان در برخی از نقاط ایران رواج دارد. این خویشاوندی گاهی میان اقوام درجه‌یک یعنی خواهر و برادر با یکی از فرزندان اعضای درجه‌دوم خانوادۀ دیگر یعنی دایی، خاله، عمو، عمه و یا بالعکس نیز صورت می‌گیرد.

در این نوع ازدواج‌ نیز ارتباطات خویشاوندی میان دو خانواده بسیار پیچیده شده و مشکلات هر یک از خانواده‌ها تأثیر مستقیم بر خانوادۀ دیگری دارد؛ به‌طوری که اگر یکی از زوج‌ها دچار مشکلاتی از جمله خشونت، بیکاری و بداخلاقی مرد شود زوج دیگر نیز تحت تأثیر ارتباط عاطفی خواهر و برادری قرار گرفته و خانوادۀ خود را نیز خواسته و یا ناخواسته تحت تاثیر مشکلات خانوادۀ زوج مقابل قرار می‌دهد. از منظر کارشناسان مسائل خانواده در ایران، ازدواج بده‌بستان آزادی عمل هر دو زوج را محدود کرده و باید مراقب ارتباط و مشکلات خواهر یا برادر خود و رابطۀ او با همسر وی نیز باشند.

ازدواج سرآلیش از منظر فقه اسلامی

از منظر فقه اسلامی، ازدواج سرآلیش مشروعیت دارد، زیرا هر یک از این ازدواج‌ها به‌صورت مستقل منعقد شده و هر زن مهریۀ مشخص خود را دریافت می‌کند. این نوع ازدواج با پدیدۀ غیرشرعی «شغار» که در آن دو مرد، دختران یا خواهران خود را بدون تعیین مهریۀ مستقل مبادله می‌کنند، تفاوت ماهوی دارد. در شغار، مهریۀ هر زن، همان زن دیگر محسوب می‌شود که این امر با موازین شرعی ناسازگار است.

فرایند همسرگزینی در افغانستان

در نظام سنتی همسرگزینی افغانستان، با رسیدن پسران به سن ازدواج، خانواده‌ها طی فرایندی سازمان‌یافته به انتخاب همسر مناسب اقدام می‌کنند. این فرایند با مشاوره‌های خانوادگی آغاز می‌شود که در طی آن معیارها و اولویت‌های خانواده برای انتخاب عروس آینده تعیین می‌شود.

مراحل جستجوی همسر به‌صورت نظام‌مند انجام می‌پذیرد، به‌طوری که نخست دایرۀ خویشاوندان و آشنایان نزدیک مورد بررسی قرار می‌گیرد و در صورت عدم یافتن گزینۀ مناسب، دامنۀ جستجو به خانواده‌های غیرآشنا گسترش می‌یابد. در این فرایند، معیارهایی چون تناسب خانوادگی، تشابهات فرهنگی-اجتماعی و ویژگی‌های فردی به دقت مورد ارزیابی قرار می‌گیرد.

تصمیم نهایی درباره پذیرش یا رد خواستگاری پس از بررسی‌های دقیق و مشورت‌های گستردۀ خانوادگی گرفته می‌شود. این نظام انتخاب، نشان‌دهندۀ نقش محوری خانواده در فرایند همسرگزینی و اهمیت حفظ ارزش‌های جمعی در جامعۀ افغانستان است.

انتخاب همسر از سوی خانواده

هرچند با ورود رسانه‌های مجازی، تغییرات اساسی در آداب‌ورسوم انتخاب همسر، به وجود می‌آید؛ اما ریشه‌ها و عمق عنعنات (رسوم) و سلوک اجتماعی مردم در حوزۀ ازدواج، هم‌چنان پابرجا است و خانواده‌ها با همان سبک‌وسیاق سنتی، تصمیم‌های مهم همچون پیشنهاد و حتی انتخاب همسر و عروس ‌را به‌عهده دارند. خانوادۀ داماد، به‌خصوص مادران، خواهران، عمه‌ها و سایر اقوام، با یافتن بیشترین مشابهت و کمترین تفاوت میان هر دو خانواده، به دیدن دختران رفته و گزارشی‌ از کمالات، زیبایی‌ها، هنرهای دختر مورد نظر و ویژگی‌های خانوادگی و شخصیتی آنها، برای کاندیدای دامادی و خانوادۀ او، ارائه می‌کنند. دیدن دختران در ابتدا ممکن است در محافل جشن و عروسی و یا نذر و خیرات محلی صورت بگیرد ولی برای بازدید دقیق‌تر، تلاش می‌‏شود تا دختران را در وضعیت‌های عینی‌تری ببینند و از ویژگی‌های شخصیتی، مهارتی و موقعیت‌های اجتماعی و فکری آنها اطلاعات بیشتری به‌دست آورند.

تأثیر فضاهای عمومی بر انتخاب‌ همسر

در طول بیست سال حاکمیت جمهوری اسلامی افغانستان عوامل مختلفی مانند فضاهای عمومی و مجازی، دانشگاه‌ها، ادارات دولتی، مکاتب، بالارفتن سطح تحصیلات دختران و پسران و ورود آنها به سیستم‌های ارتباط مجازی و نیز استفاده از تلفن و اینترنت، تغییرات قابل توجهی را در نحوۀ انتخاب همسر ایجاد کرده است. در وضعیت جدید،‌ دختران و پسران رغبت و رضایت بیشتری به گزینش آزادانۀ همسر آیندۀ خود دارند. با حاکمیت دوبارۀ طالبان، فضاهای عمومی برای جوانان محدودیت جدی یافته و از معاشرت‌های رایج‌ زنان و مردان در موقعیت‌های دانشگاهی و اداری ممانعت به عمل ‌آمده و انتخاب همسران با دشواری‌های زیادی مواجه شده است.

در سال‌های اخیر، استفاده از شبکه‌های اجتماعی مانند فیسبوک، توییتر و اینستاگرام به‌عنوان بستری برای همسرگزینی در میان جوانان افغانستان رواج یافته است. این پدیده که نشان‌دهندۀ تأثیر فناوری‌های نوین بر سنت‌های اجتماعی است، امکان آشنایی و ارتباط مستقیم بین دختران و پسران را فراهم می‌سازد. اگرچه این روش با تسهیل فرآیند آشنایی و کاهش محدودیت‌های مرسوم همراه بوده، اما نگرانی‌هایی دربارۀ امنیت و صحت اطلاعات مبادله شده وجود دارد. به نظر کارشناسان این تحول اجتماعی نیازمند بررسی دقیق تأثیرات آن بر ساختارهای خانوادگی و فرهنگی جامعه افغانستان است.

مراسم خواستگاری در افغانستان

مراسم خواستگاری اولین اقدام عملی است که از سوی خانوادۀ داماد، جهت پایه‌گذاری زندگی مشترک انجام می‌شود. خواستگاری میان مردم افغانستان، دارای معیارها و سازوکارهایی است که با تشریفاتی خاص برگزار می‌شود.

معیارهای خواستگاری

در فرآیند انتخاب همسر در افغانستان، خانواده‌ها معیارهای مشخصی را مدنظر قرار می‌دهند. مهم‌ترین این معیارها شامل پایگاه اجتماعی، وضعیت اقتصادی، اعتقادات دینی و اخلاقیات است. خانواده‌ها به‌طور عموم به دنبال هم‌ترازی اجتماعی و اقتصادی بین دو خانواده هستند تا سازگاری بیشتری در زندگی زوجین ایجاد شود. در این نظام، خانوادۀ داماد به‌طور معمول به دنبال عروسی است که از نظر اجتماعی هم‌سطح یا پایین‌تر از خانوادۀ خود باشد.

همچنین پایبندی به ارزش‌های دینی و فرهنگی از شاخص‌های مهم انتخاب محسوب می‌شود. از سوی دیگر، خانوادۀ دختر نیز به دنبال دامادی با شغل مناسب، شهرت نیک و وضعیت اقتصادی مطلوب است. ازدواج‌های فامیلی و درون‌گروهی به‌دلیل شناخت قبلی از شرایط خانواده طرفین، از اولویت برخوردار است. در این میان، التزام به اصول دینی و اخلاقی برای هر دو طرف از اهمیت ویژه‌ای برخوردار بوده و به‌عنوان عاملی کلیدی در تصمیم‌گیری‌ها مطرح می‌باشد.

تفاوت‌های جنسیتی در معیارهای انتخاب

بررسی معیارهای انتخاب همسر در میان جوانان افغانستان نشان‌دهندۀ تفاوت‌های معنادار بین دیدگاه‌های پسران و دختران است. درحالی که ۸۸ درصد پسران بر محدودیت روابط اجتماعی دختران تأکید دارند، تنها ۷۰ درصد آنان معیارهای ظاهری مانند پوشش، تناسب اندام و زیبایی را در انتخاب همسر مهم می‌دانند. در مقابل، دختران به‌صورت عمده بر ویژگی‌های اخلاقی، صداقت، پایگاه اجتماعی و سطح تحصیلات پسران تمرکز دارند و معیارهای ظاهری را کم‌اهمیت‌تر ارزیابی می‌کنند.  

همچنین در زمینۀ حریم خصوصی، ۸۰ درصد پسران خواستار شفافیت کامل در زندگی مشترک هستند، درحالی که دختران به حفظ حریم خصوصی همسر خود (به‌جز در موارد حساس مانند چندهمسری یا روابط غیرمتعارف) اعتقاد دارند. این تفاوت‌ها نشان‌دهندۀ نگرش‌های متفاوت جنسیتی به ازدواج در جامعۀ افغانستان است.

آداب خوستگاری

با اولویت‌بندی‌ گزینه‌های مورد نظر از سوی خانوادۀ داماد و جمع‌بندی دیدگاه‌ها، خانوادۀ داماد به خواستگاری می‌رود. به‌صورت معمول، پدر و مادر داماد و در صورت نبود آنها، عمو/ کاکا، عمه و یا برادر و خواهر بزرگتر به خواستگاری دختر می‌روند. در مجلس خواستگاری از اصالت و شایستگی خانواده‌ها تجلیل شده و از اشتیاق خانوادۀ داماد برای وصلت با خانوادۀ عروس سخن گفته می‌شود و از اشتیاق داماد به عروس کمتر سخن به میان می‌آید و آرزوی وصلت داماد در لفافه و تعبیرات پر از رمز و راز و پیچیده در کلمات کنایه‌آمیز بیان می‌شود. خواستگاری برخلاف نامزدی، اگر به نتیجه نرسد و یا بعد از توافق به‌هم زده شود، اثر حقوقی و اجتماعی برای خانواده‌های طرفین در پی ندارد.

موافقت خانوادۀ عروس

خانواده‌هایی‌ که بر روابط خویشاوندی آنها، تفکرات مردسالارانۀ بیشتری حاکم است، بدون در نظر داشتن موافقت دختر در مورد خواستگاری، به رد یا قبول خواستگار می‌پردازند. در مقابل، خانواده‌هایی‌ که مشورت و دیدگاه‌های خانواده و به‌خصوص دختر، برای آنها اهمیت دارد، اجازه می‌گیرند که با فامیل و شخص دختر مشورت کنند. آنها، پس از مشورت و دریافت دیدگاه‌های خانواده و دختر مورد نظر، جواب رد یا قبول به خواستگاران ارائه می‌کنند.

نقش کمرنگ دختران افغانستانی در مراسم خواستگاری

در ساختار سنتی خانواده‌های افغانستانی، دختران به‌طور عموم نقش محدودی در تعیین سرنوشت ازدواج خود دارند. فشارهای خانوادگی و هنجارهای فرهنگی به‌صورت غالب آنان را وادار می‌کند تا برخلاف میل شخصی، به ازدواج‌های ترتیب‌داده‌شده توسط خانواده تن دهند. مخالفت با خواست بزرگان خانواده، رفتاری ناپسند تلقی می‌شود. هرچند در سال‌های اخیر، افزایش سطح تحصیلات، گسترش فضای عمومی و نقش رسانه‌های مجازی تا حدی به تقویت جایگاه دختران در این فرآیند کمک کرده است، اما سلطۀ عام فرهنگ خانوادگی همچنان اصلی‌ترین عامل در تعیین سرنوشت ازدواج محسوب می‌شود. در این نظام، دختران به‌صورت عموم به حاشیه رانده شده و امکان ابراز نظر واقعی و آزادانه در مورد خواستگاران را ندارند.

مراسم نامزدی در افغانستان

نامزدی در افغانستان از مراحل مهم همسرگزینی بوده و به‌عنوان یک رسم اجتماعی ریشه‌دار، از نظر حقوقی فاقد الزام بوده و در عمل از اهمیت فرهنگی و اجتماعی بالایی برخوردار است. این رسم که با عناوین مختلفی مانند «شیرنی‌خوری» یا «نشان کردن» شناخته می‌شود، در قانون مدنی افغانستان به‌عنوان وعدۀ ازدواج تعریف شده است.

آداب نامزدی در افغانستان

مراسم نامزدی با آداب خاص آغاز می‌شود که مهم‌ترین آنها چادراندازی بر سر عروس و پخش شیرینی است. در این دوره، خانوادۀ داماد موظف به تهیه هدایای متعددی بوده که شامل لباس‌های فاخر، طلا و جواهرات، لوازم آرایشی و بهداشتی، کیف و کفش هماهنگ و آجیل و شیرینی‌های مرغوب است. این هدایا در مراسمی با حضور اقوام و همراه با موسیقی به نمایش گذاشته می‌شود.

پیامدهای نامزدی

از دیدگاه اجتماعی، نامزدی پیامدهای مهمی دارد. با انجام این رسم، دختر از نظر عرف تحت حمایت خانوادۀ داماد قرار می‌گیرد. معاشرت زوجین در این دوره به‌صورت معمول در بسیاری از مناطق افغانستان با محدودیت‌های شدید و تحت نظارت خانواده‌ها انجام می‌پذیرد.

فسخ نامزدی در افغانستان

فسخ نامزدی در بسیاری از مناطق با چالش‌هایی همراه است، به‌گونه‌ای که برای دختران دشواری‌های بیشتری در مقایسه با پسران ایجاد می‌کند. بر اساس قانون مدنی افغانستان، در صورت انصراف از نامزدی، هدیه‌دهنده حق دارد عین یا قیمت هدیه را مطالبه کند، مگر اینکه هدیه از بین رفته باشد. با این حال، در عمل تفاوت‌های زیادی بین قانون و عرف وجود دارد. به‌طور معمول اگر نامزدی از طرف دختر فسخ شود، هدایا به خانوادۀ پسر برگردانده می‌شود، در حالی که در موارد فسخ از سوی پسر، این الزام کمتر مشاهده می‌شود.

در سال‌های اخیر، تحولات محسوسی در مراسم نامزدی و الگوهای رفتاری جوانان افغانستانی در دوران نامزدی مشاهده می‌شود که شامل تغییرات در سبک زندگی، روابط اجتماعی و اولویت‌های فردی می‌شود. این دگرگونی‌ها به‌ویژه در زمینۀ افزایش مسئولیت‌پذیری، توجه به ظاهر، حساسیت‌های عاطفی و استفاده از فضای مجازی مانند تغییر عکس پروفایل و استفاده از پیام‌های عاشقانه نمود بارزی داشته است.

مراسم خویشی‌گری در افغانستان

خویشی‌گری یا شیرینی‌خوری، مراسم رسمی عقد در افغانستان است که با رسومات متنوع محلی انجام می‌شود. مراسم خویشی، بعد از نامزدی صورت گرفته و بسیاری از توافقات در موضوعاتی مانند شیوۀ برگزاری مراسم عروسی، گله و شیربها، جهیزیه و از همه مهم‌تر اجرای عقد ازدواج عروس و داماد در این مراسم انجام گرفته و یا به‌صورت علنی اعلام می‌شود.

آداب و رسوم خویشی‌گری

1. مراسم خویشی‌گری با تشریفاتی خاص برگزار می‌شود که در آن خانوادۀ داماد با همراهی نزدیکان و هدایای ویژه به منزل پدر عروس می‌روند. در بعض مناطق خانوادۀ عروس با آماده‌سازی تخت مخصوصی به نام «تخت شاه» برای داماد و «تخت قودغو» برای مادر، خواهر یا خاله داماد از مهمانان استقبال می‌کند. پذیرایی با شیرینی‌های محلی مانند بوسراغ همراه با موسیقی و رقص انجام می‌شود. بر روی تخت‌ها دستمال‌های دست‌دوزی گرانبها قرار می‌گیرد که داماد و همراهان برمی‌دارند و در مقابل هدایایی به آماده‌کنندگان تقدیم می‌کنند. این مراسم با فضایی شاد و همراه با موسیقی محلی ادامه می‌یابد.
2. در این مراسم، خانوادۀ داماد پس از پذیرایی رسمی، هدایای ازدواج شامل شیربها و تحفه‌های ویژه را به خانوادۀ عروس تقدیم می‌کند. این هدایا به‌طور عمده شامل  پرداخت کامل یا بخشی از شیربها در حضور مهمانان اهدای هدایای خاص برای عروس و مادر وی، تقدیم تحفه‌هایی به نزدیکان داماد است. تمامی این هزینه‌ها بر عهدۀ خانوادۀ داماد بوده و از محل شیربها یا منابع مالی داماد تأمین می‌شود. خانوادۀ عروس به‌صورت عموم سهم مالی قابل توجهی در این مراسم ندارد.
3. در این بخش از مراسم، خانوادۀ عروس لباس‌های تهیه‌شده برای داماد را به وی می‌پوشانند. هدایایی شامل لوازم بهداشتی، ساعت، عینک و دستمال عرق‌چین نیز به داماد تقدیم می‌شود. پدر عروس با بستن دستمال گل‌دوزی‌شده حاوی پول به کمر داماد، این رسم را تکمیل می‌کند.
4. حاضران با انداختن حلقه‌های گل به گردن داماد، ازدواج وی را تبریک می‌گویند. مهمانان نیز هدایای نقدی اندکی در سینی مخصوص می‌گذارند. سپس روحانی دعوت‌شده، صیغه عقد را جاری می‌سازد که به معنی رسمیت یافتن ازدواج است. خانوادۀ داماد نیز هدیه‌ای ویژه به عاقد تقدیم می‌کنند.

مراسم خانه‌بلدی در افغانستان

خانه‌بلدی ترکیبی از دو واژۀ «خانه» و «بلد» است که به‌معنای بلدشدن خانه، یادگرفتن، آموختن و دانا شدن در مورد خانه است. رسم خانه‌بلدی یکی از مراسم مهم در فرآیند ازدواج در افغانستان محسوب می‌شود که به‌عنوان مجلس معارفه و آگاهی‌بخشی میان خانواده‌های عروس و داماد برگزار می‌گردد. این مراسم پس از مرحلۀ خویشی‌گری (توافق اولیه) و پیش از برپایی جشن عروسی انجام می‌پذیرد. در خلال این مجلس، جزئیات مراسم عروسی از جمله زمان و مکان برگزاری، همچنین هزینه‌ها و ترتیبات مالی میان طرفین مورد بحث و توافق قرار می‌گیرد. این رسم علاوه بر تثبیت قراردادهای اجتماعی، نقش مهمی در هماهنگی و برنامه‌ریزی نهایی مراسم ازدواج ایفا می‌کند.  

آداب و رسوم خانه‌بلدی

مراسم خانه‌بلدی از آداب مهم پیش از عروسی در افغانستان محسوب می‌شود که طی آن دو خانواده به تبادل هدایا می‌پردازند. در این مراسم که توسط خانوادۀ داماد برگزار می‌شود، اقوام عروس شامل پدر، برادران و عموها به ترتیب اهمیت، هدایایی همچون پتو، عمامه، چپن (عبای افغانی)، لباس و دستمال‌های گل‌دوزی شده دریافت می‌کنند. در مقابل، خانوادۀ دختر نیز هدایای مشابهی را برای اقوام داماد تهیه می‌کند.

تمامی هزینه‌های مراسم و هدایای ارائه شده توسط خانوادۀ داماد بر عهده داماد است. همچنین هزینه‌های مربوط به هدایای خانوادۀ عروس نیز به‌صورت غیرمستقیم از محل شیربها تأمین می‌شود. این مراسم نشان‌دهندۀ تعهدات متقابل و پیوندهای خانوادگی میان دو خانواده است.

کارکردهای اجتماعی خانه بلدی

خانه‌بلدی در افغانستان کارکردهای اجتماعی مهمی دارد. این مراسم با تبادل هدایا، پیوند بین دو خانواده را تقویت و به شناخت متقابل کمک می‌کند. اما امروزه، این سنت تحت تأثیر فشارهای اقتصادی قرار گرفته و به نمایشی از وضعیت مالی تبدیل شده که به نظر کارشناسان این تغییر نشان‌دهندۀ تنش بین ساختارهای سنتی و واقعیت‌های جدید در جامعه افغانستان است.

سنت عیدی‌بردن در افغانستان

در افغانستان، رسم عیدی‌بردن به‌عنوان بخشی جدایی‌ناپذیر از فرآیند ازدواج، در مناسبت‌هایی مانند عید فطر، قربان، نوروز و شب یلدا اجرا می‌شود. خانوادۀ داماد موظف است هدایایی شامل لباس‌های فاخر، زیورآلات طلا، وسایل آرایشی و خوراکی‌های متنوع را با بسته‌بندی‌های تجملی به خانه عروس تقدیم کند. این آیین که ریشه در سنت‌های دیرینه دارد، با حضور جمعی از اعضای خانوادۀ داماد و همراهی موسیقی و رقص انجام می‌شود. خانواده عروس نیز متقابلاً هدایایی مانند لباس‌های محلی دست‌دوز را به خانواده داماد اهدا می‌کند.  

در سال‌های اخیر، این رسم از کارکرد اولیه خود فاصله گرفته و به عرصه‌ای برای رقابت‌های اقتصادی و نمایش پایگاه اجتماعی تبدیل شده است. خانواده‌های متمول با خرید هدایای گران‌قیمت مانند جواهرات و لباس‌های متعدد، سعی در تأثیرگذاری بر خانواده عروس دارند، در حالی که خانواده‌های کم‌درآمد با محدودیت‌های مالی مواجه هستند. این رقابت‌ها منجر به افزایش هزینه‌های ازدواج شده و فشار اقتصادی قابل توجهی بر خانواده‌ها، به ویژه دامادها، وارد می‌کند.  

پیامدهای این تجمل‌گرایی شامل افزایش بدهی‌های خانوادگی، تأخیر در ازدواج جوانان و حتی بروز افسردگی در میان آنها شده است. با این حال، در مناطق محروم، خانواده‌ها با ساده‌سازی این رسم، سعی در حفظ تعادل مالی دارند. این سنت، علی‌رغم چالش‌های اقتصادی، همچنان به‌عنوان نمادی از احترام و پیوند اجتماعی در فرهنگ افغانستان باقی مانده است.

جشن عروسی در افغانستان

جشن عروسی در مناطق مختلف و خرده‌فرهنگ‌های سراسر افغانستان، متفاوت است. در مناطق مرکزی و هزاره‌جات به این مراسم «طُوی» گفته می‌شود و از غنی‌ترین و پیچیده‌ترین آیین‌های اجتماعی این مردم محسوب می‌شود. این مراسم که نقطه اوج فرآیند ازدواج است، به‌طور معمول در سه تا هفت روز به طول می‌انجامد و شامل مراحل متعددی می‌شود. این مراسم در مناطق مرکزی با آداب و رسوم ویژه همراه است:

دعوت و استقبال از مهمانان

فرآیند عروسی با «دعوتنامه» آغاز می‌شود که در مناطق روستایی به‌صورت شفاهی و توسط قاصدان خانوادۀ داماد یا تلفنی انجام می‌گیرد. مهمانان عروسی که به قُوده معروفند، ترکیبی از بزرگان قوم، جوانان و کودکان هستند. نقش «قُودغُو» (معمولاً مادر یا خواهر داماد) در هدایت مراسم بسیار کلیدی است.

مسابقات و بازی‌های سنتی

جشن عروسی با انواع مسابقات و سرگرمی‌های محلی همراه است:

• «اٌوشد»: مسابقه تیراندازی با تفنگ که بین تیم‌های خانواده عروس و داماد برگزار می‌شود؛
• «سنگیرگ»: بازی پرتاب سنگ به نشانه‌های دور دست؛
• «بُزکشی»: مسابقه سوارکاری که در عروسی‌های بزرگ ترتیب داده می‌شود. برندگان این مسابقات به‌طور معمول از سوی خانوادۀ داماد جایزه دریافت می‌کنند.

موسیقی و رقص محلی

هر یک از اقوام افغانستان دارای موسیقی و رقص‌های محلی منحصربه‌فردی است که بیانگر هویت فرهنگی محسوب می‌شود. این تنوع فرهنگی از رقص‌های پشتون‌ها (مانند اتن) و موسیقی هزارگی تا آوازهای تاجیک‌ها و مراسم سنتی ازبک‌ها، غنای فرهنگی افغانستان را به نمایش می‌گذارد. برای مثال در مناطق هزاره‌جات ساز دَمبوره به‌عنوان یکی از اصلی‌ترین سازهای موسیقی محلی، فضای جشن را غنا می‌بخشد. این آیین فرهنگی که ریشه در سنت‌های دیرین منطقه دارد، با اجرای نغمه‌های اصیل و اشعار محلی، حال و هوای خاصی به مراسم عروسی می‌بخشد. در میان هزاره‌ها هنرمندان محلی با اجرای رَفت‌های مختلف مانند شیخ علی، تَگوبَرگ و مالستانی فضای شادی ایجاد می‌کنند. «دی‌دوخوانی» یا ترانه‌سرایی جمعی زنان و مردان از بخش‌های جذاب مراسم است. در گذشته منقبت‌خوانی و مداح یا مدیحه‌خوانی نیز رواج داشته است.

آیین‌های شب عروسی

شب اصلی عروسی با چندین مراسم خاص همراه است:

• «نان شَو»: مهمانان با غذای محلی مانند «نان بُته» یا «شوروا» پذیرایی می‌شوند؛
• «تخت خینه» (حنابندان): داماد و عروس در مراسمی خاص حنا می‌گذارند؛
• «ملیده‌خوری»: صرف غذای مخصوص عروسی که از نان فتیر و روغن حیوانی تهیه می‌شود.

مراسم روز عروسی

صبح روز عروسی با چند آیین مهم همراه است:

• آرایش عروس به سبک سنتی «چتر زلف»؛
• پوشیدن لباس داماد که شامل لباس محلی کامل با تمام لوازم جانبی است؛
• مراسم «بیری بورکدو» (بدرقۀ عروس) که با تشریفاتی خاص انجام می‌شود؛

آداب پس از عروسی

• «روی دیدون بیری»: دیدار زنان فامیل و همسایه با عروس نو عهد؛
• «پاتختی»: نمایش دستمال عروسی به مهمانان ویژه به نشانۀ پاکدامنی؛
• «پای‌وازی»: بازدید عروس و داماد از خانۀ پدر عروس پس از چند روز.

به نظر کارشناسان این مراسم پیچیده و پرجزئیات، نه تنها یک واقعه اجتماعی، بلکه نمایشی از فرهنگ غنی و ریشه‌دار مردم افغانستان است که نسل به نسل منتقل شده و با وجود تغییرات اجتماعی، بسیاری از عناصر اصلی آن حفظ شده‌اند.

در سال‌های اخیر، گسترش تالارهای مجلل عروسی در شهرهای افغانستان به‌عنوان یک پدیدۀ اجتماعی دیده می‌شود. این مراکز پذیرایی که بیشتر در مناطق مرکزی شهرها ساخته شده، به یکی از گزینه‌های اصلی برای برگزاری مراسم ازدواج تبدیل شده‌ است. همزمان، در مناطق روستایی، سنت برگزاری مراسم در منازل شخصی رایج است. بر اساس مشاهدات میدانی، استفاده از این تالارها با هزینه‌های قابل توجهی همراه بوده که این امر در برخی موارد منجر به تغییر الگوهای سنتی برگزاری مراسم شده است.

مراسم پایوازی در افغانستان

پایوازی به‌عنوان یکی از رسوم پس از عروسی در افغانستان، چند روز پس از مراسم اصلی انجام می‌شود. در این آیین، عروس و داماد به همراه خویشاوندان به خانۀ پدر عروس و سپس دیگر بستگان دعوت می‌شوند. این رسم در برخی مناطق ایران با عنوان «پاگشا» شناخته می‌شود.

آداب و تشریفات پایوازی

در این مراسم، ابتدا خانوادۀ پدر عروس با پذیرایی مفصلی از مهمانان استقبال می‌کند. عروس هدایایی مانند لباس، چادر و زیورآلات دریافت می‌کند. هدایای تقدیمی در مراسم پایوازی که با عناوین پاگشایانه، رونما و پیش‌رو شناخته می‌شوند، تحولات قابل توجهی را در طول زمان تجربه کرده‌ است. در گذشته، در بعض مناطق، گاهی پدر عروس متناسب با توان مالی خود، حیوانات مفیدی مانند گاو یا گوسفند شیرده و حتی اسب کره‌زا به دختر خود هدیه می‌داد. این هدایا علاوه‌بر ارزش مادی، نشان‌دهنده دلبستگی و حمایت خانواده از عروس جوان بود. در دوران معاصر، این سنت به شکل مدرن‌تری تداوم یافته و هدایا به‌طور عمده شامل لباس کامل برای زوجین و زیورآلات طلا برای عروس است.

مدت اقامت در پایوازی از چند روز تا یک ماه متغیر است. در گذشته، عروس و داماد گاهی تا یک ماه در خانه پدر عروس می‌ماندند. با تصویب قانونی در سال ۱۳۹۴ش توسط مجلس سنا، برگزاری این مراسم در هتل‌ها ممنوع شده است.

کارکردهای اجتماعی پایوازی

پایوازی موجب تقویت پیوندهای خانوادگی و آشنایی بستگان دو خانواده می‌شود. همچنین از نظر اقتصادی به تأمین برخی نیازهای زوج جوان کمک می‌کند. با این حال، تجمل‌گرایی در این مراسم گاهی موجب فشار مالی بر میزبانان می‌شود.

عروسی دسته‌جمعی در افغانستان

در عروسی دسته‌جمعی، مراسم ازدواج تعدادی از زوج‌های جوان به‌صورت گروهی و در یک سالن برگزار می‌شود. این کار با هدف تسهیل در امر ازدواج و پایین‌آمدن هزینه‌های سنگین مراسم عروسی از سوی نهادهای خیریه همراه با اهدای جهیزیه و لوازم منزل انجام می‌شود. تاریخچۀ عروسی دسته‌جمعی به عصر تیموریان برمی‌گردد و از سوی گوهرشادبیگم همسر میرزا شاهرخ؛ حاکم تیموری رواج یافته است. در آن زمان این نوع مراسم سالی یک‌بار در روضۀ سخی مزارشریف برگزار می‌شد و عبدالرحمن جامی به ‌دعوت حاکم تیموری خطبۀ عقد عروسی‌های دسته‌جمعی را جاری می‌ساخت. مراسم عروسی دسته‌جمعی بعد از مدت‌ها وقفه، دوباره درسال‌های اخیر بین تعدادی از افراد جامعۀ افغانستان مرسوم شده است. در ۱۳۹۱ش اولین مراسم ازدواج دسته‌جمعی از سوی خیرین در مسجد فاطمیۀ قندهار برگزار شد.

نهادهای برگزارکنندۀ عروسی دسته‌جمعی

مدارس دینی، دفاتر مراجع تقلید، بنیاد فرهنگی خیریۀ امام علی، کمیتۀ امداد امام خمینی، وزارت اطلاعات و فرهنگ افغانستان، انجمن فرهنگی وصال کوثر، کوثرالقرآن، نهاد خیریۀ حبیب‌یار، بنیاد خیریۀ ابوالفضل و بنیاد خیریۀ شهدای افغانستان، نهادهایی هستند که تا کنون در برپایی مراسم عروسی دسته‌جمعی مشارکت کرده‌اند.

آداب و رسوم برگزاری عروسی دسته‌جمعی

این نوع عروسی در مناسبت‌هایی مانند سالروز تولد بزرگان دینی چون میلادالنبی، روز مبعث، سیزدهم رجب به‌مناسبت میلاد امام علی و روز پدر، سالروز ازدواج امام‌ علی و فاطمۀ زهرا، نیمۀ شعبان و اعیاد اسلامی، برگزار می‌شود. مؤسسات خیریۀ مردم‌نهاد برای برگزاری مراسم عروسی دسته‌جمعی، ابتدا از متقاضیان عروسی ثبت‌نام انجام می‌دهند؛ سپس به‌تعداد زوج‌ها لباس‌های یک‌دست و یک‌رنگ مخصوص عروسی و مواد اولیۀ پذیرایی را تدارک می‌بینند و دعوت مهمانان به‌تعداد مشخص انجام می‌شود.

انجمن‌های برگزارکنندۀ این نوع مراسم از سه ‌بخش عمده تشکیل می‌شوند: انتظامات، تدارکات و فرهنگی، این سه ‌بخش هرکدام در تالار عروسی که معین شده است کارهای تزیین و مجلس‌آرایی مانند آماده‌کردن استیژ، گل‌آرایی، نورپردازی زیبا و حرفه‌ای و نظم مراسم، پذیرایی و اجرای برنامه‌های متنوع جذاب و شاد را به‌عهده دارد.

عوامل زمینه‌ساز و اهداف برگزاری عروسی دسته‌جمعی

هزینه‌های سنگین، رقابت‌های منفی، ناتوانی زوج‌ها در برگزاری مراسم عروسی، فقر و بیکاری، فاصله‌گرفتن از فرهنگ اسلامی، عوامل اصلی روی‌آوری زوج‌های جوان به این‌گونه مراسم هستند. فرهنگ‌سازی ازدواج آسان و اسلامی، کمک به زوج‌های بی‌بضاعت، جلوگیری از اسراف و مقابله با تجمل‌گرایی و مصرف‌گرایی از اهداف برپایی این نوع مراسم عروسی به‌شمار می‌روند.

کارکردهای برگزاری عروسی دسته‌جمعی

عروسی دسته‌جمعی در افغانستان دارای کارکردهای اجتماعی و اقتصادی متعددی است که از مهم‌ترین آنها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

1. کاهش هزینه‌های سنگین ازدواج؛ که با اشتراک‌گذاری مخارج بین چندین زوج، فشار مالی را به‌طور قابل توجهی کاهش می‌دهد. این روش از بدهکاری جوانان در آغاز زندگی مشترک جلوگیری می‌کند.
2. تقویت همبستگی اجتماعی؛ از طریق گردهمایی اقوام مختلف در یک مراسم مشترک که موجب تحکیم پیوندهای اجتماعی می‌شود.
3. حفظ فرهنگ اصیل؛ با جلوگیری از نفوذ الگوهای فرهنگی بیگانه و ترویج سنت‌های بومی در مراسم ازدواج.
4. تسهیل امر ازدواج برای جوانان؛ که با حذف موانع مالی، امکان تشکیل خانواده در سنین مناسب را فراهم می‌سازد و از بسیاری مشکلات اخلاقی و اجتماعی پیشگیری می‌کند.
5. سلامت اجتماعی؛ با ایجاد فضایی عاری از رقابت‌های ناسالم و چشم‌وهم‌چشمی‌های مرسوم در عروسی‌های فردی.
6. انطباق با موازین اسلامی؛ از طریق برگزاری مراسمی که با تلاوت قرآن، ذکر صلوات و برنامه‌های فرهنگی جایگزین موسیقی‌های مبتذل شده است. این شیوه به‌طور کامل با فرهنگ ازدواج آسان در سبک زندگی اسلامی، همخوانی دارد.

گسترۀ عروسی دسته‌جمعی

تاکنون این نوع عروسی در ولایات مختلفی مانند کابل، مزارشریف، غزنی، بامیان، دایکندی، هلمند، نیمروز، فراه، قندهار، بغلان و پروان برگزار شده است و انتظار می‌رود در سال‌های آتی این فرهنگ در ولایات دیگر نیز گسترش پیدا کند.

آسیب‌شناسی مراسم عروسی دسته‌جمعی

رقابت‌های خانوادگی و ننگ اجتماعی از مسائلی است که باعث می‌شود عده‌ای از مردم و جوانان، مراسم عروسی خود را به‌صورت دسته‌جمعی برگزار نکنند. این افراد گمان می‌کنند این‌شکل برگزاری عروسی درشأن آنها نیست و باعث می‌شود از سوی دیگران تحقیر شوند، در صورتی که این رسم به‌دلیل کاهش هزینه و جلوگیری از اسراف، رضایت بیشتر زوج‌ها و خانواده‌های آنها را به‌دنبال دارد.

ازدواج دسته‌جمعی افغانستانی‌ها در ایران

مراسم ازدواج دسته‌جمعی فقط به افغانستان محدود نمی‌شود، بلکه بین مهاجران افغانستانی در ایران نیز رواج دارد. برای مثال در ۱۴۰۱ش، این نوع مراسم در مشهد از سوی نیکوکاران و ادارۀ کل امور اتباع و مهاجرین برای تعدادی زوج جوان افغانستانی برگزار شد.

هزینه‌های ازدواج در افغانستان

شیربها

شیربها که در خرده‌فرهنگ‌های افغانستان با نام‌های دیگری مانند گَله، قلین، ولور، طویانه و پیشکش نیز یاد می‌شود مبلغی است که داماد به خانوادۀ عروس پرداخت می‌کند. این مبلغ گاه صرف تهیۀ جهیزیه می‌شود اما بیشتر به‌طور مستقیم به خانوادۀ عروس داده می‌شود. علاوه‌بر شیربها، هزینه‌های دیگری مانند لباس، مراسم نامزدی و عروسی نیز بر عهدۀ داماد است. دولت افغانستان با تصویب قانونی، پرداخت شیربها را ممنوع اعلام کرده است. در این قانون، پرداخت پول با عنوان شیربها، گَله، قلین، ولور، طویانه و پیشکش‌، ممنوع شده است.

مهریه

مهریه بر اساس سنت اسلامی، در خانواده‌های افغانستانی مرسوم است، اما این سنت دینی از چارچوب‌های شرعی فاصله گرفته و تاحد زیادی تابع مقررات و سنن عرفی و آداب و رسوم اجتماعی‌ شده است. مطالعات نشان می‌دهد که اغلب زنان از مهریۀ خود، نوع و مقدار آن اطلاع نداشته‌اند و مانند اصل عقد ازدواج، خواست آنها در نظرگرفته نشده و یا در تصمیم‌گیری‌های بزرگان فامیل شریک نبوده‌اند.

در عرف اجتماعی افغانستان، مالکیت زن بر مهریه به رسمیت شناخته نمی‌شود و زنان نیز مهریۀ خود را مطالبه نمی‌کنند. هزینه‌هایی ‌که تحت عنوان شیربها از داماد گرفته می‌شود به‌طور کامل تحت مالکیت پدر عروس قرار می‌گیرد، اما از تعیین مهر قابل توجه که به‌عنوان ضمانت مالی و اجرایی پیوند زوجیت، چشم‌پوشی می‌شود.

جهیزیه

جهیزیه از لوازم اصلی ازدواج در خانواده‌های افغانستانی‌ها است. جهاز عروس بر اساس فرهنگ و نیازمندی‌های هر منطقه، تدارک می‌شود. جهیزیه به‌طور معمول به همان وسایل مورد نیاز خانۀ عروس‌ گفته می‌شود که از سوی داماد و یا خانوادۀ عروس (در صورت گرفتن اخذ شیربها یا گَله از داماد)، تهیه می‌شود. ظروف مورد نیاز غذاخوری، وسایل آشپزی، بسترخواب (رخت‌خواب)، کمد یا بکس (صندوق)، فرش از جنس‌ گلیم یا قالی، وسایل تزیین اتاق عروس، چند دست لباس برای عروس، زیورآلات، و سایر وسایل مورد نیاز، مجموعۀ اقلامی است که جهاز عروس ‌را تشکیل می‌دهد. البته در برخی مناطق روستایی، گوسفند و یا گاو شیری را نیز به‌عنوان جهاز عروس در نظر می‌گیرند. در موارد نادری، عروس را بدون جهاز به خانه شوهر می‌فرستند. در چنین مواردی بر اساس توافق خانواده عروس و داماد، گَله و یا شیر بهای ‌کمتر، از داماد گرفته می‌شود و در عوض، عروس را با دایرکردن جشن کوچک عروسی و بدون تدارک جهاز، به خانه شوهر می‌فرستند.

نفقه

نفقه شامل تأمین نیازهای اساسی زن مانند خوراک، پوشاک، مسکن و درمان است. قانون مدنی افغانستان نفقه را متناسب با توان مالی شوهر تعیین کرده است. در فرهنگ جامعۀ افغانستان نیز نفقۀ زوجه براساس نوع درآمد و سطح زندگی شوهر و خانواده او فراهم می‌شود. هزینه‌های درمانی زن به‌طور کامل بر عهدۀ شوهر است و در ازدواج‌های چندهمسری به‌طور معمول چند همسر در یک خانه زندگی می‌کنند که این امر، گاهی موجب تنش می‌شود.

منابع

• قرآن کریم
• «آیین ازدواج در افغانستان»، خبرگزاری جمهوری اسلامی ایران (ایرنا)، دفتر کابل، تاریخ انتشار: 7 مهر 1397ش.
• «آیین ازدواج در افغانستان، فرایندی دشوار برای مردان»، خبرگزاری جمهوری اسلامی، تاریخ درج مطلب: 4 مهر 1307ش.
• احسانی، میرزاحسین، «رسم و رسوم غلط و هفت‌خوان ازدواج در افغانستان»، خبرگزاری فارسی، تاریخ درج مطلب: 21 بهمن 1394ش.
• «ازدواج اجباری یا تحمیلی و انواع آن»، وب‌سایت بنیاد وکلا، تاریخ درج مطلب: ۱۵تیر ۱۴۰۱ش.
• «ازدواج اجباری»، وب‌سایت مصاحب، تاریخ درج مطلب: 25 مهر 1400ش.
• «ازدواج دسته‌جمعی در افغانستان به همت کمیتۀ امداد امام خمینی»، وب‌سایت ساتین، تاریخ درج مطلب: 1 اردیبهشت 1393ش.
• «ازدواج از طريق فيسبوک چه پيامدهايى دارد؟»، خبرگزاری پژواک، تاریخ درج مطلب: 20 ژانویۀ 2016م.
• «ازدواج‌های اجباری و زیر سن همچنان عامل افزایش خشونت در جامعه افغانستان»، خبرگزاری شفقنا، تاریخ درج مطلب: ۱۲ جولای ۲۰۱۹م.
• اشرفی، نبیلا، «برگزاری عروسی دسته‌جمعی در کابل»، طلوع‌نیوز، تاریخ درج مطلب: 22 ثور (فروردین) 1396ش.
• اشنایدر، ایرنه، پیشرفت‌های اخیر در قانون خانوادة افغانستان، ترجمه کوهی‌فر و کاظمی، مجله حقوقی دادگستری، سال ۷۴، شمارۀ ۱۷، زمستان ۱۳۸۹ش.
• «افزایش ازدواج اجباری به‌علت بسته شدن مکاتب دخترانه»، طلوع نیوز، تاریخ درج مطلب: ۱۷ سرطان ۱۴۰۱ش.
• اکبری، زهرا، «ازدواج موقت چالشی فراروی خانواده»، وب‌سایت روزنامه صبح کابل، تاریخ درج مطلب: 3 جولای 2020م.
• امید، غلام‌رضا، «رسم و رواج‌های مردم جاغوری»، وبلاگ اگر به یاد جاغوری افتادی، تاریخ درج مطلب: 27 اردیبهشت 1391ش.
• امیری، سکینه، «تشکیل خانواده جدید؛ از معیارهای انتخاب همسر خانواده پسر تا نوع نگاه خانواده دختر در افغانستان»، وب‌سایت خبرنامه، تاریخ درج مطلب: 19 فروردین 1396ش.
• «اولین مراسم ازدواج دسته‌جمعی در قندهار»، شبکۀ اطلاع‌رسانی افغانستان، تاریخ درج مطلب: 23 دی 1392ش.
• بختیاری، عزیز، شیعیان افغانستان، بی‌تا، شیعه‌شناسی، 1385ش.
• «برگزاری مراسم ازدواج دسته‌جمعی در بامیان؛ 17 زوج به گونۀ دسته‌جمعی عروسی‌شان را جشن گرفتند»، خبرگزاری زنان افغانستان، تاریخ درج مطلب: 18 جوزا (خرداد) 1402ش.
• «برگزاری مراسم عروسی دسته‌جمعی 37 زوج در بامیان»، وب‌سایت افغان‌ایرکا، تاریخ درج مطلب: 30 عقرب (آبان) 1396ش.
• «برگزاری عروسی دسته‌جمعی 230 زوج جوان در بلخ»، خبرگزاری صدای افغان (آوا)، تاریخ درج مطلب: 14 میزان (مهر) 1401ش.
• «برگزاری مراسم عروسی دسته‌جمعی (60) زوج جوان در غرب کابل»، تلویزیون راه فردا، وب‌سایت یوتیوب، تاریخ بازدید: 1 آبان 1402ش.
• «برنامه محور: بررسی فرهنگ بد دادن دختران در افغانستان»، طلوع نیوز، تاریخ درج مطلب: ۲ آبان ۱۳۹۵ش.
• بلوکباشی، علی، «پاگشا»، دانشنامه فرهنگ مردم ایران در وب‌سایت مرکز دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی، تاریخ درج مطلب: 12 دی 1398ش.
• پوپل، کریم، «رسوم ازدواج در افغانستان» وب‌سایت پژواک، تاریخ درج مطلب: 8 اکتوبر 2017م.
• «تغییرات رفتاری در دوران نامزدی دختران و پسران افغانستانی»، خبرگزاری میزان، تاریخ درج مطلب: 27 خرداد 1395ش.
• «جشن ازدواج دسته‌جمعی 12 زوج جوان بامیانی در ایام غدیر»، خبرگزاری تسنیم، تاریخ درج مطلب: 2 مرداد 1401ش.
• «جشن عروسی دسته‌جمعی 56 زوج شیعه در کابل»، وب‌سایت فرارو، تاریخ درج مطلب: 9 آذر 1401ش.
• «جشن عروسی دسته‌جمعی هفتاد زوج در کابل»، خبرگزاری فرهنگ، تاریخ درج مطلب: 25 جوزا (خرداد) 1401ش.
• جمعی از نویسندگان، «رابطه عملکرد شبکه‌هاي اجتماعی مجازي با شیوه‌هاي همسرگزینی»، پژوهشنامه مددکاری اجتماعی، سال ششم، شمارۀ 19، بهار 1398ش.
• حسینی، مرضیه، «معیارهای گزینش خانواده‌ها برای انتخاب عروس و داماد»، خبرگزاری بانوان افغانستان، تاریخ درج مطلب: 30 آبان 1401ش.
• «حکم نکاح به نیت طلاق و نکاح مسیار چیست»، اسلام کوئست نت، تاریخ درج مطلب: 22 اردیبهشت 1392ش.
• خاوری، محمدتقی، مردم هزاره و خراسان بزرگ، بی‌تا، مؤسسۀ عرفان، 2006م.
• دیبرا ج اسمیت، تصاميم، علايق و تنوع: رسوم ازدواج درافغانستان، واحد تحقیق و ارزیابی افغانستان، کابل، 1387ش.
• «رجب وگل‌اندام، زوجی از قوم هزاره و پشتون، در زندان طالبان»، اندیپیندینت فارسی، تاریخ درج مطلب: 16 تیر 1401ش.
• دیبرا ج اسمیت، تصاميم، علايق و تنوع: رسوم ازدواج درافغانستان، واحد تحقیق و ارزیابی افغانستان، کابل، 1387ش.
• رحمانی، سید عبدالوهاب، «راهنمای حقوق خانواده در افغانستان ازدیدگاه قانون مدنی و عرف افغانستان»، کمیته دفاع از حقوق زنان افغانستان (روزنه)، 1383ش.
• «رسم عیدی‌بردن برای نامزدها در افغانستان؛ از تجمل‌گرایی تا رقابت»، وب‌سایت فارس افغانستان، تاریخ درج مطلب: 22 شهریور 1395ش.
• رضایی، مهری، «چالش‌های ازدواج در افغانستان»، هفته‌نامه نیمرخ، تاریخ بارگذاری: ۲۷ سرطان ۱۴۰۰ش.
• «رقابت‌های خانواده‌گی؛ دلیل چند‌همسری و نرخ بلند فرزند‌آوری در افغانستان»، وب‌سایت روزنامۀ 8 صبح، تاریخ درج مطلب: 13 خرداد 1403ش.
• «رونق عروسی‌های دسته‌جمعی در افغانستان»، وب‌سایت صاحب‌خبران، تاریخ درج مطلب: 21 اسفند 1401ش.
• «رهبر طالبان: اجبار دختران به ازدواج، خیرات رواجی برای اموات و مصارف گزاف پس از حج منع است»، وب‌سایت روزنامه اطلاعات روز، تاریخ بارگزاری: 29 اسفند/ حوت 1403ش.
• الزحیلی، وهبه، فقه خانواده در جهان معاصر، ترجمة عبدالعزیز سلیمی، تهران، احسان، 1383ش.
• سرخسی، شمس‌الدین محمد بن سهل، المبسوط، مصر، مطبعه السعاده، بی‌تا.
• سلطانی، زهرا، «برگزاری جشن عروسی جمعی ده‌ها زوج جوان در کابل»، وب‌سایت پارس‌تودی، تاریخ درج مطلب: 20 حوت (سفند) 1401ش.
• سلیم، سلیمه، «مجلس سنا قانون برگزاری مراسم عروسی را تصویب کرد، طویانه بند می‌شود»، وبلاگ زنان صالح، تاریخ درج مطلب: 24 اردیبهشت 1396ش.
• سیدی، ویستا «ازدواج اجباری و سیر صعودی آن پس از به قدرت رسیدن طالبان در افغانستان»، روزنامۀ 8 صبح، تاریخ درج مطلب: ۲۱ سنبله ۱۴۰۱ش.
• «شب زفاف در کشور افغانستان»، وب‌سایت سماتک، تاریخ بازدید: 25 مهر 1402ش.
• شریعتی، حفیظ‌الله، فرهنگ ازدواج در هزارستان، مرکز تحقیقات رایانه‌ای قائمیه اصفهان (نشر دیجیتالی)، 1392ش.
• شریعتی، حفیظ‌الله، «آداب‌ورسوم خواستگاری و ازدواج در دایکندی»، وب‌سایت پیام دایکندی، تاریخ درج مطلب: 24 آذر 1392ش.
• «شکایت یک مادر از بی‌توجهی به اختطاف و ازدواج اجباری نواسه خردسالش»، طلوع نیوز، تاریخ درج مطلب: ۲۷ حوت ۱۳۹۶ش.
• شهرستانی، علی‌اکبر، قاموس لهجه هزارگی، کابل، پوهنتون کابل، 1361ش.
• صادقی، فیروز، «ازدواج زیر سن هنوز در افغانستان قربانی می‌گیرد»، خبرگزاری خامه‌پرس، تاریخ درج مطلب: 13 نوامبر 2021م.
• عابدوف، دادا جان، ترجمه بهرام امیراحمدیان، آداب، آیین­ها و باورهای مردم افغانستان، کابل، انستیتوت مطالعات استراتژیک افغانستان، 1393ش.
• عبدالله، نظام‌الدین، شرح قانون مدنی افغانستان (حقوق فامیل)، کابل، مطبعه میوند، چاپ سوم، 1391ش.
• عدالت‌خواه، عبدالقادر، حقوق فامیل، کابل، مطبعه میوند، چاپ اول، 1387ش.
• «عروسی دسته‌جمعی در دشت برچی»، وب‌سایت فرخنده، تاریخ درج مطلب: 1 قوس (آذر) 1401ش.
• «عروسی گروهی به کمک یک نهاد خیریه در بغلان»، وب‌سایت ماندگار، تاریخ بازدید: 25 مهر 1402ش.
• «عروسی‌های دسته‌جمعی گزینۀ بدیل پرهیز از مصرف گزاف»، وب‌سایت ریاست روزنامه‌های دولتی، تاریخ درج مطلب: 3 اکتبر 2023م.
• عظیمی، زرمینه، «چند همسری در نظام حقوقی افغانستان»، مؤسسه حقوق بشر و محو خشونت، تاریخ بازدید: ۱۴ آبان ۱۴۰۱ش.
• علی‌زاده مالستانی، عزیزالله، نامۀ اعمال: زندگی‌نامۀ خود نوشت، کابل، بنیاد اندیشه، 1400ش.
• «فرزندان؛ اولین قربانیان چندهمسری»، خبرگزاری آفتاب، تاریخ درج مطلب: 22 آبان 1398ش.
• فرهنگ گنجواژه، وب‌سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 3 آذر 1402ش.
• «فروش علنی زنان در بخش‌های شرقی کشور»، طلوع نیوز، تاریخ درج مطلب: ۱۰ حمل ۱۳۹۲ش.
• «فروش کودکان برای غذا»، خبرگزاری کبنا، تاریخ درج مطلب: ۱۶ تیر ۱۴۰۱ش.
• فروغی، محمد، «فرهنگ و عنعنات مردم دایکندی»، وبلاگ پیام دایکندی، تاریخ درج مطلب: 24 آذر 1392ش.
• قانون مدنی افغانستان، شماره مسلسل 353، مصوب 1355ش.
• «قانون مدنی افغانستان»، وب‌سایت خبرگزاری پیام آفتاب، تاریخ درج مطلب: ۳۰ آبان ۱۳۸۶ش.
• قانون منع خشونت علیه زن، شماره مسلسل 989، مصوب 1388ش.
• کریمی، مرتضی، «مراسم عروسی 35 زوج جوان در نیمروز برگزار شد»، خبرگزاری پیام آفتاب، تاریخ درج مطلب: 22 عقرب (آبان) 1396ش.
• «گزارش تصویری/ برگزاری عروسی دسته‌جمعی 60 زوج جوان در کابل»، خبرگزاری صدای افغان (آوا)، تاریخ درج مطلب: 31 جوزا (خرداد) 1402ش.
• «گزارش سوم حقوق اقتصادی و اجتماعی در افغانستان»، روزنامۀ ۸ صبح، تاریخ درج مطلب: ۱۵ جوزا ۱۳۸۸ش.
• «گفت‌وگو با عالمی بلخی عضو پارلمان افغانستان در مورد تصویب قانون احوال شخصیه اهل تشیع»، خبرگزاری پیام آفتاب، تاریخ درج مطلب: 7 اسفند 1387ش.
• ماهرخ مقدم، مژده، «صدور 31 فرمان علیه زنان در امارت اسلامی»، اقتصاد نیوز، تاریخ درج مطلب: 26 شهریور1401ش.
• محبوبی، فرشته، «چرایی افزایش رقم مجردان در کشور»، روزنامه صبح کابل، تاریخ درج مطلب: 3 جولای 2020م.
• محمدی، فریحه، «تاریخچۀ دقیق مراسم‌های عروسی دسته‌جمعی در افغانستان»، آشیانه، وب‌سایت یوتیوب، تاریخ بازدید: 1 آبان 1402ش.
• محمدی، مهری، «افرادی که برای ازدواج با یکدیگر مناسب نیستند»، مشاورآنلاین، تاریخ بازدید: 20 آذر 1402ش.
• «مراسم ازدواج دسته‌جمعی 44 زوج در کابل برگزار شد»، خبرگزاری معمار، تاریخ درج مطلب: 18 سرطان (تیر) 1402ش.
• «مراسم ازدواج دسته‌جمعی 125 زوج جوان در مزار‌شریف»، وب‌سایت پارس‌تودی، تاریخ درج مطلب: 7 میزان (آبان) 1402ش.
• معین، محمد، فرهنگ فارسی، وب‌سایت آبادیس، تاریخ بازدید: 22 بهمن 1401ش.
• مقدسی، محمدباقر و عامری، زهرا، «ازدواج اجباری؛ از ممنوعیت‌انگاری تا جرم‌انگاری»، آموزه‌های حقوق کیفری، دانشگاه علوم اسلامی رضوی، شماره ۱۲پاییز- زمستان ۱۳۹۵ش.
• منتظری ‌مقدم، حامد، «گونه‌های ازدواج در عصر جاهلی»، پرتال جامع علوم انسانی، تاریخ درج مطلب: تابستان 1384ش
• منجم‌زاده، محمود، «شیوع پدیده چندهمسری در میان سران طالبان»، شبکه اطلاع‌رسانی افغانستان، تاریخ درج مطلب: 14 شهریور 1401ش.
• نظری، فروزان، «ازدواج دسته‌جمعی؛ چرا این سبک عروسی به فرهنگ عمومی در افغانستان تبدیل نشده است؟»، وب‌سایت خبرنامه، تاریخ درج مطلب: 2 شهریور 1398ش.
• «نگرانی کمیسیون حقوق بشر افغانستان از افزایش آمار ازدواج دختران خردسال»، روزنامۀ ماندگار، تاریخ درج مطلب: ۱۹ میزان ۱۳۹۲ش.
• هدایتی، طاهره، «زنان بیوه ارثی برای خانوادة شوهر»، روزنامۀ صبح کابل، تاریخ درج مطلب: ۱۰ جولای ۲۰۱۹م.
• «هرساله 12 میلیون دختر زیرسن 18 وادار به ازدواج اجباری می‌شود»، خبرگزاری دید، تاریخ درج مطلب: 18 قوس 1401ش.
• یاس، افسانه، «ازدواج بدل و آرزوهای برباد رفتة دو زوج»، روزنامۀ صبح کابل، تاریخ درج مطلب: ۱۳ اکتوبر ۲۰۱۹م.
• «21 زوج افغانستانی در مشهد پیوند مشترک خود را جشن گرفتند»، وب‌سایت پارس‌تودی، تاریخ درج مطلب: 19 حوت (اسفند) 1401ش.