پیش‌نویس:ازدواج در افغانستان

ازدواج در افغانستان؛ آداب و رسوم و انواع ازدواج در جامعۀ افغانستان.

ازدواج، در جامعۀ افغانستان به‌عنوان یک نهاد اجتماعی مهم، کارکردهای چندلایه‌ای شامل مشروعیت‌بخشی به روابط جنسی، تولیدمثل و انتقال ارزش‌های فرهنگی را ایفا می‌کند. این پیمان، بر اساس چارچوب حقوقیِ اسلامی و هنجارهای سنتی، ساختار خانواده را سامان می‌دهد و به‌عنوان ابزاری برای حفظ نظم اجتماعی و انسجام گروهی عمل می‌کند. نهاد ازدواج در افغانستان بازتاب‌دهندۀ ساختارهای قدرت (جنسیتی، خانوادگی) و سازوکاری برای بازتولید سرمایه‌های نمادینِ دینی و قومی است.

تعریف ازدواج در افغانستان

ازدواج در بافت اجتماعی افغانستان به‌عنوان یک نهاد اجتماعی-دینی چندبعدی تعریف می‌شود که در ساختار جامعه نقش محوری ایفا می‌نماید. این پدیده در چارچوب نظام ارزشی اسلامی و الگوهای فرهنگی بومی، به‌صورت یک قرارداد حقوقی مشروع بین دو جنس سازماندهی می‌شود. بر اساس این تعریف، کارکردهای اصلی این نهاد شامل مشروعیت‌بخشی به روابط جنسی در چهارچوب شرعی، تضمین تولیدمثل و تداوم ساختار خانواده است. این نهاد واحد بنیادین سازمان اجتماعی بوده که پیوندی ناگسستنی بین نظام دینی، هنجارهای فرهنگی و ساختارهای خویشاوندی در سبک زندگی مردم افغانستان ایجاد می‌کند. همچنین این نهاد همزمان به حفظ نظم اجتماعی، انتقال ارزش‌های فرهنگی و کنترل رفتارهای جمعی یاری می‌رساند و ماهیت این پدیده در جامعۀ افغانستان تلفیقی از عناصر فقه اسلامی، سنت‌های محلی و ضرورت‌های اجتماعی است که در قالب یک سازوکار نهادی‌شده تجلی یافته است.

اهداف ازدواج در افغانستان

پژوهشگران هدف ازدواج در جامعه افغانستان به مثابه یک نهاد اجتماعی را در چند سطح کلان تحلیل کرده‌اند: از جمله، این نهاد به بقای زیستی جامعه از طریق تولیدمثل مشروع و جامعه‌پذیری نسل آینده کمک می‌کند. هدر بُعد کنترل اجتماعی، ازدواج با مشروعیت‌بخشی به روابط جنسی، سازوکاری برای حفظ ارزش‌های نمادین چون عزت، عفت و کرامت انسانی فراهم می‌آورد. این نهاد با تشکیل کانون خانواده، بستری برای همکاری اقتصادی و تقسیم کار جنسیتی ایجاد می‌کند. از دیدگاه روان‌شناسی اجتماعی، ازدواج نیازهای عاطفی و آرامش روانی اعضا را در چارچوبی نهادی‌شده تأمین می‌کند. در سطح کلان، این نهاد به‌عنوان ضامن پایداری ساختارهای اجتماعی عمل کرده و از طریق مکانیسم‌های نظارتی، ناهنجاری‌های رفتاری را مهار می‌کند. هدف تربیتی آن نیز در انتقال سرمایه‌های فرهنگی و هنجاری به نسل بعد تجلی می‌یابد.

قواعد از دواج در افغانستان

ازدواج در افغانستان به‌عنوان یک نهاد اجتماعی متأثر از هنجارهای دینی و فرهنگی، الگوهای خاصی از پیوندهای خانوادگی را شکل می‌دهد. ساختارهای خویشاوندی در این جامعه تحت تأثیر تفسیرهای شریعت اسلامی، مرزهای روشنی بین روابط مجاز و غیرمجاز ازدواج ترسیم می‌کند. برای مثال ممنوعیت‌های ازدواج در چارچوب مفهوم «محارم» تعریف می‌شود. این محدودیت‌ها شامل پیوند با اعضای نزدیک خانواده مانند والدین، فرزندان، خواهران و برادران، همچنین برخی از بستگان سببی مانند مادرزن یا خواهرزن می‌شود. این ممنوعیت‌ها نه‌تنها کارکردی دینی، بلکه نقش اجتماعی در جلوگیری از اختلال در نقش‌های خانوادگی و حفظ سلسله مراتب قدرت درون‌خانوادگی دارد.  

در مقابل، ازدواج درون‌گروهی و پیوند با خویشاوندان دورتر (خارج از دایره محارم) به‌عنوان یک الگوی ترجیحی تلقی می‌شود. این نوع ازدواج‌ها اغلب کارکردهای اجتماعی مهمی مانند تحکیم پیوندهای قومی، حفظ دارایی‌های خانوادگی و تقویت اتحاد بین خویشاوندان را ایفا می‌کند. چنین الگوهایی بازتابی از ساختارهای جامعه افغانستان است که در آن خانواده و شبکه‌های خویشاوندی نقش محوری در سازماندهی روابط اجتماعی دارند.

انواع از دواج در افغانستان

رسم‌کلی در افغانستان همسرگزینی به‌صورت دایمی است. نکاح موقت در میان اهل تشیع و یا نکاح مسیار درمیان اهل سنت، اگرچه از مقبولیت همگانی برخوردار نیست، اما بعد از وقوع نابسامانی‌های سیاسی درافغانستان و مهاجرت‌های‌گسترده، حداقل درمیان اهل تشیع افغانستان رو به فزونی‌گذاشته است. در میان اهل سنت افغانستان که چنین عقدی را جایز نمی‌دانند، نکاح موقت، حتی به‌عنوان یک راه حل اجتماعی برای بخشی از جامعۀ افغانستان که توانایی و یا مقبولیت لازم برای ازدواج دایمی‌ را ندارند، نیز پذیرفته نشده است. هرچند «خانه‌ دامادی» را که داماد در خانه پدر عروس ساکن می‌شود، نزدیک به نکاح مسیار دانسته‌اند. نکاح مسیار نکاح دایمی است‌که زن از برخی حقوق خویش مانند؛ حق هم‌خوابگی، ارث، نفقه و مانند آن صرف نظر می‌کند.

چند همسری در افغانستان

چندهمسری درافغانستان ازگذشته تاکنون مرسوم بوده است. این رسم درمیان قبایل جنوب کشور و در میان اقوام پشتون، بیشتر از سایر اقوام افغانستان رواج داشته و زنان به‌طور سنتی در مورد این‌که با چه کسی یا چه زمانی ازدواج می‌کنند، اجازۀ اظهار نظر نداشته‌اند، به‌همین دلیل ازدواج مجدد میان سران و فرماندهان طالبان شیوع بیشتری داشته است.

چندهمسری در افغانستان به‌ویژه در جوامع پشتونِ جنوبی، به‌عنوان الگویی تاریخی-فرهنگی با کارکردهای اجتماعی-اقتصادی تداوم یافته است. این پدیده در ساختارهای قبیله‌ای مردسالار، ابزاری برای تحکیم اتحادهای خویشاوندی، افزایش سرمایه‌ی اجتماعی و نمایش پایگاه مردانِ صاحب نفوذ محسوب می‌شود. زنان در این نظام به‌طور عموم در انتخاب همسر اختیار ندارند و این امر در گروه‌های سنتی‌گرا مانند طالبان به‌شکل بارزتری مشاهده می‌شود. تداوم این الگو در دوران معاصر، بازتابی از تلفیق هنجارهای شرعی با ساختارهای قومی-سیاسی افغانستان است.

چندهمسری در افغانستان نه بر اساس تمایل فردی، بلکه تحت فشار هنجارهای اجتماعی و الزامات ساختارهای قبیله‌ای شکل می‌گیرد، جایی که مردان و زنان هردو ناگزیر از تبعیت از انتظارات جمعی و حفظ چارچوب‌های عرفی هستند. این پدیده بیش از آنکه بازتابی از خواست شخصی باشد، محصول اجبارهای نهادینه‌شده‌ای است که تخطی از آنها هزینه‌های اجتماعی سنگینی در پی دارد.

بر اساس قانون، ازدواج مجدد مرد مشروط به احراز توانایی مالی برای تأمین نفقه همسران و رعایت عدالت بین آنهاست، همچنین باید مصلحت شرعی مانند عقیم بودن یا بیماری صعب‌العلاج زوجه اول وجود داشته باشد. عدم تحقق این شرایط شرعی و قانونی، ازدواج مجدد را فاقد وجاهت حقوقی می‌سازد.

سن ازدواج در افغانستان

درافغانستان به‌صورت تقریبی، سنین بین 15 تا 20 سال برای دختران و سنین 18 تا 25 سال برای پسران، بیشترین دوره سنی ازدواج است. به‌صورت بسیار محدود، در برخی قبایل و روستاهای دوردست‌، افراد زیادی به تجرد قطعی سوق داده شده‌اند که البته تجرد قطعی دختران بیشتر از پسران است. بر اساس یک تحقیق، 42 درصد خانواده‌های افغانستانی اظهارکرده‌اندکه حداقل یکی از اعضای خانوادۀشان قبل از رسیدن به سن 18 سالگی ازدواج‌کرده است. این آمار در مناطق محروم مانند اردوگاه‌های آوارگان داخلی حتی به 62 درصد می‌رسد. این تحقیق، کاهش امنیت اجتماعی و افزایش فقر و خشونت را باعث افزایش این روند دانسته است.

بر اساس قانون مدنی افغانستان، اهلیت ازدواج وقتی‌کامل می‌شود که پسران سن 18 سالگی و دختران سن 16 سالگی را تکمیل‌کرده باشند. ازدواج دختران زیر 16 سال فقط با اجازۀ پدر و رأی محکمه (دادگاه) با صلاحیت، تجویز می‌شود. ‌ازدواج با دختر زیر 15 سال نیز ممنوع است. از سوی دیگر، قانون منع خشونت علیه زن، سن ازدواج برای زن و مرد را 18 سال تمام دانسته و ازدواج در سن پایین‌تر را جرم شمرده است.

مطابق مادۀ ۷۰ قانون مدنی افغانستان، اهلیت نکاح برای ذکور با تکمیل ۱۸سال و برای اناث با اتمام ۱۶سال عمر تحقق می‌یابد. نکاح اناث زیر ۱۶ سال صرفاً با اذن ولی قهری و حکم محکمه ذیصلاح جایز بوده و ازدواج با افراد زیر ۱۵ سال مطلقاً ممنوع می‌باشد. در مقابل، ماده ۳ قانون منع خشونت علیه زن، سن قانونی نکاح را برای طرفین ۱۸ سال شمسی تعیین کرده و هرگونه ازدواج زیر این سن را مشمول مجازات دانسته است.

همترازی زوجین در افغانستان

مفهوم کفویت در نظام حقوقی افغانستان بر مبنای فقه حنفی و عرف اجتماعی، بر ضرورت همطرازی زوجین در ابعاد مختلف تأکید دارد. این اصل عمدتاً شامل تشابه در دین، اصالت نسبی، پایگاه اجتماعی-اقتصادی و حرفه می‌شود حال آنکه در عمل، معیارهای عرفی چون هم‌قبیله‌بودن و همکیشی به‌صورت غالب تعیین‌کننده‌تر از سایر عوامل می‌باشد. با این وجود، رویه‌های قبیله‌ای نظیر ازدواج مردان مسن با دختران جوان، به‌رغم مغایرت با معیارهای سنتی کفویت، کماکان در ساختارهای اجتماعی افغانستان نهادینه شده است.

ازدواج اجباری در افغانستان

ازدواج اجباری در افغانستان ریشهٔ ساختاری دارد و در قالب‌های متعدد، به‌صورت مداوم بازتولید می‌شود. ازدواج اجباری، ازدواجی است که بدون رضایت واقعی یک و یا دو طرف واقع شده ‌است. این نوع ازدواج حق انتخاب همسر را سلب کرده و یکی ‌از مصادیق خشونت‌ خانگی محسوب می‌شود. مادهٔ ۵۰۵ قانون مدنی افغانستان نیز شرط صحت عقد را در رضایت هر دو طرف دانسته است. همچنین قطعنامهٔ ۱۴۶۸ شورای اروپا (۲۰۰۵م)، ازدواج اجباری را شامل تمام ازدواج‌هایی دانسته که حداقل یکی‌ از طرفین، فاقد رضایت کامل و آزادانه باشد.

موارد ازدواج اجباری در افغانستان

1. ازدواج زیر سن قانونی (ازدواج در سن کودکی)؛ مادهٔ ۷۱ قانون مدنی افغانستان، حداقل سن ازدواج برای دختران را شانزده سال دانسته است. بر اساس آمار استراتژی توسعهٔ ملی افغانستان، شصت درصد از دختران این کشور زیر سن ۱۶ سالگی ازدواج کرده‌اند.
2. ازدواج معاوضه‌ای؛ در این رسم کهن، دختری از یک خانواده را با دختری از خانوادهٔ دیگر، با هدف کاهش مصارف ازدواج، مبادله می‌کنند.
3. بَددادن دختران به‌عنوان حل منازعه؛ یکی دیگر از الگوهای رایج ازدواج در افغانستان، دادن دختر به‌عنوان حل‌کنندهٔ مشکلات و منازعات اجتماعی ‌است. بددادن رسمی ‌است که طی آن، منازعات با ازدواج دختر خانوادهٔ مرتکب جرم، با پسری از خانوادهٔ قربانی برطرف می‌شود. اگر مردی از یک قبیله یا خانواده، شخصی از قبیله یا خانوادهٔ دیگر را به قتل برساند، خواهر یا دختر خانوادهٔ او برای حل‌وفصل این مسئله به خانواده دیگر به ازدواج داده می‌شود. با زنی که بدداده می‌شود، در خانوادۀ شوهر، به‌عنوان یک خدمت‌کار برخورد و بدرفتاری می‌شود.
4. ازدواج ارثی با زن بیوه؛ در افغانستان زنان بیوه به‌عنوان ارث خانوادهٔ شوهر پنداشته شده و برادر شوهر با زن بیوهٔ برادر فوت شده ازدواج کرده و ازدواج زن بیوه با دیگران را ننگ اجتماعی می‌پندارند. این نوع ازدواج در بیشتر موارد بدون رضایت یک و یا هر دو طرف انجام می‌شود.
5. چندهمسری؛ در بین گروه‌های قومی افغانستان چند همسری مرسوم است و به‌عنوان منزلت اجتماعی پنداشته می‌شود. قانون مدنی افغانستان برای چند زنی، شرایطی وضع کرده‌ است؛ یکی از این شرایط، وجود رضایت کامل طرفین است.
6. ازدواج غیابی؛ از ازدواج‌های رایج در افغانستان ازدواج غیابی است که در مواردی، بدون رضایت طرفین انجام می‌شود.
7. فروش دختران؛ فروش دختران در بخش‌هایی از افغانستان تبدیل به فرهنگی شده و یکی ‌از راه‌های ازدواج به‌شمار ‌می‌رود. این ازدواج‌ها زمانی رخ می‌دهد که یک زن در عوض میزان مشخصی از اجناس، پول و یا برای بازپرداخت قرض، فروخته می‌شود و به نکاح در می‌آید.
8. نداشتن حق انتخاب؛ در افغانستان یکی از دغدغه‌های پسران و دختران جوان در آستانهٔ ازدواج، نداشتن حق انتخاب همسر مورد علاقه‌ٔ آنها است. اکثر والدین این حق را به ‌خود می‌دهند تا شریک زندگی پسر یا دختر را خود برگزینند. در باورهای عامیانۀ بخشی از مردم افغانستان، عقد پسر عمو و دختر عمو را در آسمان‌ها بسته شده و در این مورد هیچ حقی برای فرزندان قائل نیستند. همچنین این باور فرهنگی که بزرگان خانواده قدرت تصمیم‌گیری دربارۀ ازدواج فرزندان را دارند نیز در امر ازدواج اثرگذار است.

عوامل ازدواج اجباری در افغانستان

1. عوامل اجتماعی- فرهنگی: نابرابری جنسیتی، حاکمیت فرهنگ مردسالاری، فرهنگ خشونت، اعتقادات و باورهای اجتماعی و آداب‌ورسوم، از جمله عوامل اجتماعی- فرهنگی ازدواج اجباری در افغانستان است. فعالان حقوق بشری گزارش داده‌اند که بعد از بسته شدن مدارس دخترانه، خانواده‌های سنتی از ترس آسیب دختران، آنها را مجبور به ازدواج کرده و دانش‌آموزان مکاتب در روستاهای دوردست مجبور می‌شوند که زیر سن قانونی ازدواج کنند.

2. عوامل اقتصادی: فقر و تنگ‌دستی افغانستانی‌ها یکی از عوامل اصلی فروش دختران به‌شمار می‌آید. ازدواج با دختران زیر سن قانونی در مناطق مختلف افغانستان یک امر رایج است. خانوادهٔ داماد پولی را برای بستن قرارداد می‌پردازند و دختر کوچک تا پانزده سالگی نزد پدر و مادر خود می‌ماند و بعد از آن مجبور به ازدواج می‌شود. مهاجرت و پناهندگی نیز در بروز ازدواج اجباری در افغانستان تأثیرگذار است.

پیامدهای ازدواج اجباری در افغانستان

پیامدهای اجتماعی

ازدواج اجباری موجب آسیب‌های جسمی و روانی خانواده‌ها شده و جامعه را در سطح بزرگ‌تر دچار مسئله می‌سازد. طلاق عاطفی، فروپاشی خانواده‌ها، خشونت‌های خانوادگی، خودکشی و خودسوزی از جمله مصداق‌های پیامد ازدواج اجباری در افغانستان گزارش شده ‌است.

پیامدهای فردی

حاملگی اجباری، نداشتن اختیار در تعیین تعداد فرزندان و دفعات حاملگی، خودسوزی، از دست دادن حق آموزش، تجاوز، خشونت جسمی، فشارهای روانی، تلاش برای فرار از منزل و طرد ‌اجتماعی و پناه بردن به خانه‌های امن از جمله پیامدهای فردی ازدواج اجباری در افغانستان است. در سال‌های اخیر گزارش‌های زیادی مبنی بر فرار زنان از منزل، خودسوزی آنها و افسردگی‌های شدید به‌عنوان پیامدهای ازدواج اجباری اعلام شده ‌است.

راهکارهای برون‌رفت از معضل ازدواج اجباری

در دوران حکومت جمهوری اسلامی افغانستان، وجود نهادهای مدرنِ حقوقی-قضایی، شبکه‌های حمایتی مدنی و دسترسی زنان به منابع اقتصادی، سازوکارهای مقاومتی در برابر ازدواج اجباری را فراهم می‌ساخت. اما در شرایط کنونی، فروپاشی نهادهای حامی حقوق زنان، تعلیق سیستم آموزشی به‌عنوان ابزار توانمندسازی، و جایگزینی قوانین سخت‌گیرانۀ شرعی با قرائت طالبانی، میدان کنش زنان را به‌شدت محدود ساخته است. طالبان با قرائت سختگیرانۀ خود از شریعیت ساختارهای حقوقی پیشین را تضعیف کرده‌اند و مشروعیت هرگونه مقاومت سازمان‌یافته را نیز از بین برده‌اند. در چنین شرایطی، زنان به‌عنوان کنشگران منفرد، ناگزیر به اتخاذ راهبردهای مقاومت روزمره و غیررسمی شده‌اند.

ازدواج سرآلیش در افغانستان

ازدواج سرآلیش، الگویی از همسرگزینی در افغانستان است که در آن دو خانواده به صورت متقابل اقدام به وصلت می‌کنند. در این شیوه، خانواده‌ی الف به خواستگاری دختر خانواده‌ی ب می‌رود و خانواده‌ی ب این وصلت را مشروط به پذیرش ازدواج دختر خانواده‌ی الف با پسر خود می‌نماید. این نوع ازدواج، بار مالی سنگینی بر دوش هر دو خانواده تحمیل می‌کند، چرا که هزینه‌های مرتبط با جهیزیه، مهریه و مراسم عروسی برای هر دو زوج به صورت مشترک تقبل می‌شود. در ایران، این نوع ازدواج با عنوان «بده‌بستانی» شناخته می‌شود و عمدتاً در جوامع سنتی رواج دارد.

زمینه‌های اجتماعی ازدواج سرآلیش

فقر مهم‌ترین عامل ازدواج سرآلیش در افغانستان است؛ در این ازدواج هر دو خانواده به‌دلیل دختر‌دادن به همدیگر از پرداخت شیربها معاف می‌شوند و مخارج تشکیل زندگی و برپایی جشن عروسی نیز برای هر دو خانواده با هزینۀ کم تمام می‌شود. با این ازدواج چهار جوان زندگی مشترک را بدون هزینۀ گزاف شروع می‌کنند. ‌به‌نظر محققان هر چه فقر و آمار بیکاری در کشور بالا باشد این نوع از ازدواج نیز افزایش می‌یابد. همچنین ازدواج سرآلیش جزء فرهنگ و از رسم‌های دیرینۀ مردم افغانستان به‌شمار می‌رود و مردم بعضی از مناطق به‌ویژه در روستاها و مکان‌های دوردست علاقه‌مند به این نوع ازدواج هستند.

چالش‌های ازدواج سرآلیش در افغانستان

در توافق خانواده‌ها برای ازدواج سرآلیش، به‌طور بزرگ‌ترها تصمیم نهایی را می‌گیرند و رضایت دختران و پسران در نظر گرفته نمی‌شود؛ در این حالت، دختران و پسران با مشکلاتی در زندگی خانوادگی مواجه می‌شوند و مشکلات هر کدام از زوجین موجب سرایت چالش و دردسر به زوج دیگر نیز می‌شود؛ خانواده‌ای هم که دختر آنها دچار مشکل شده‌، دختر خانوادۀ دیگر را به چشم یک گروگان دیده و مورد اذیت و آزار قرار می‌دهند. در چنین وضعیتی خشونت خانگی به خصومت و دشمنی دو خانواده می‌انجامد و گاهی تا مرحلۀ طلاق‌ اجباری هر دو خانواده پیش می‌رود.

ازدواج بده‌و‌بستان در ایران

ازدواج بده‌وبستان در برخی از نقاط ایران نیز رواج دارد. این خویشاوندی گاهی میان اقوام درجه یک یعنی خواهر و برادر با یکی از فرزندان اعضای درجه دوم خانوادۀ دیگر یعنی دایی، خاله، عمو، عمه و یا بالعکس نیز صورت می‌گیرد.

در این نوع ازدواج‌ نیز ارتباطات خویشاوندی میان دو خانواده بسیار پیچیده شده و مشکلات هر یک از خانواده‌ها تأثیر مستقیم بر خانوادۀ دیگری دارد؛ به‌طوری که اگر یکی از زوج‌ها دچار مشکلاتی از جمله خشونت، بیکاری و بداخلاقی مرد باشد زوج دیگر نیز تحت تأثیر ارتباط عاطفی خواهر و برادری قرار گرفته و خانوادۀ خود را نیز خواسته و یا ناخواسته تحت تاثیر مشکلات خانوادۀ زوج مقابل قرار می‌دهد. از منظر روانشناسان و کارشناسان مسائل خانواده در ایران، ازدواج بده‌وبستان آزادی عمل هر دو زوج را محدود کرده و باید مراقب ارتباط و مشکلات خواهر یا برادر خود و رابطۀ او با همسرش نیز باشند.

ازدواج سرآلیش از منظر فقه اسلامی

از منظر فقه اسلامی، ازدواج سرآلیش مشروعیت دارد، زیرا هر یک از این ازدواج‌ها به‌صورت مستقل منعقد شده و هر زن مهریۀ مشخص خود را دریافت می‌کند. این نوع ازدواج با پدیده‌ی غیرشرعی «شغار» که در آن دو مرد، دختران یا خواهران خود را بدون تعیین مهریۀ مستقل مبادله می‌کنند، تفاوت ماهوی دارد. در شغار، مهریۀ هر زن، همان زن دیگر محسوب می‌شود که این امر با موازین شرعی ناسازگار است.

فرایند همسرگزینی در افغانستان

در نظام سنتی همسرگزینی افغانستان، با رسیدن پسران به سن ازدواج، خانواده‌ها طی فرایندی سازمانیافته به انتخاب همسر مناسب اقدام می‌کنند. این فرایند با مشاوره‌های خانوادگی آغاز می‌شود که در طی آن معیارها و اولویت‌های خانواده برای انتخاب عروس آینده تعیین می‌شود.

مراحل جستجوی همسر به‌صورت نظاممند انجام می‌پذیرد، به‌طوری که ابتدا دایره خویشاوندان و آشنایان نزدیک مورد بررسی قرار می‌گیرد و در صورت عدم یافتن گزینۀ مناسب، دامنه جستجو به خانواده‌های غیرآشنا گسترش می‌یابد. در این فرایند، معیارهایی چون تناسب خانوادگی، تشابهات فرهنگی-اجتماعی و ویژگی‌های فردی به دقت مورد ارزیابی قرار می‌گیرد.

تصمیم نهایی درباره پذیرش یا رد خواستگاری پس از بررسی‌های دقیق و مشورت‌های گسترده خانوادگی گرفته می‌شود. این نظام انتخاب، نشاندهنده نقش محوری خانواده در فرایند همسرگزینی و اهمیت حفظ ارزش‌های جمعی در جامعۀ افغانستان است.

1. انتخاب همسر از سوی خانواده

هرچند با ورود رسانه‌های مجازی، تغییرات اساسی در آداب و رسوم انتخاب همسر، به وجود می‌آید؛ اما ریشه‌ها و عمق عنعنات (رسوم) و سلوک اجتماعی مردم در حوزۀ ازدواج، هم‌چنان پابرجا است و خانواده‌ها با همان سبک‌وسیاق سنتی، تصمیم‌های مهم همچون پیشنهاد و حتی انتخاب همسر و عروس ‌را به‌عهده دارند. خانوادۀ داماد، به‌خصوص مادران، خواهران، عمه‌ها و سایر اقوام، با یافتن بیشترین مشابهت و کمترین تفاوت میان هر دو خانواده، به دیدن دختران رفته و گزارشی‌ از کمالات، زیبایی‌ها، هنرهای عروس و ویژگی‌های خانوادگی و شخصیتی آنها، برای داماد و خانوادۀ او، ارائه می‌کنند. دیدن دختران در ابتدا ممکن است در محافل جشن و عروسی و یا نذر و خیرات محلی صورت بگیرد ولی برای بازدید دقیق‌تر، تلاش می‌‏شود تا دختران را در وضعیت‌های عینی‌تری ببینند و از ویژگی‌های شخصیتی، مهارتی و موقعیت‌های اجتماعی و فکری آنها اطلاعات بیشتری به‌دست آورند.

2. تأثیر فضاهای عمومی بر انتخاب‌ همسر

امروزه، عوامل مختلفی مانند فضاهای عمومی و مجازی، دانشگاه‌ها، ادارات دولتی، مکاتب، بالارفتن سطح تحصیلات دختران و پسران و ورود آنها به سیستم‌های ارتباط مجازی و نیز استفاده از تلفن و اینترنت، تغییرات قابل توجهی را در نحوۀ انتخاب همسر ایجاد کرده است. در وضعیت جدید،‌ دختران و پسران رغبت و رضایت بیشتری به گزینش آزادانۀ همسر آیندۀ خود دارند. با حاکمیت دوبارۀ طالبان، فضاهای عمومی برای جوانان محدودیت جدی یافته و از معاشرت‌های و رایج‌ زنان و مردان در موقعیت‌های دانشگاهی و اداری ممانعت به عمل ‌آمده و انتخاب همسران با دشواری‌های زیادی مواجه شده است.

3. خانه بلدی

خانه‌بلدی ترکیبی از دو واژۀ «خانه» و «بلد» است که به‌معنای بلد شدن خانه، یادگرفتن، آموختن و دانا شدن در مورد خانه است. این مراسم، شباهت زیادی به مراسم «خویشی» داشته و گاهی تشریفات بیشتری در آن اعمال می‌شود.

کارکرد خانه بلدی

رسم خانه‌بلدی نوعی مجلس معارفه و آگاهی‌بخشی است. ابتدا خانوادة داماد از خانواده و فامیل عروس دعوت به عمل ‌آورده در مرحلة بعدی، خانوادة عروس از خانوادة داماد دعوت می‌کنند. این دعوت جهت آشنایی با خانواده، دوستان، نزدیکان و سلوک اخلاقی و رفتاری هر دو خانواده است. خانه‌بلدی، آثار خوبی در جهت معارفه و آشنایی دو خانوادة عروس و داماد داشته و زمینه‌های پیوند عاطفی بیشتر، دوستی و آشنایی عمیق‌تر دو خانواده را فراهم می‌کند. امروزه رسم خانه‌بلدی، از فلسفة وجودی خود فاصله گرفته و موجب هزینه‎های سنگینی می‌شود.

هدایای خانه‌بلتی

مهمانان خانوادة عروس در مراسم خانه‌بلدی که از سوی داماد برگزار شده، هدایایی چون کمپل (پتو)، لُنگی (عمامه)، چپن (عبای افغانی)، لباس، زیرپیراهن‌های‌ خامک‌دوزی و دستمال‌های گُل‌دوزی شده، دریافت می‌کنند. پدر، برادران، عموها و سایر اقوام عروس در مراسم خانه‌بلدی، به ترتیب اهمیت، در اولویت دریافت هدایا قرار می‌گیرند. خانوادة عروس نیز در مهمانی خانه‌بلدی، هدایایی را برای اقوام، دوستان و نزدیکان خانوادة داماد در نظر می‌گیرند. چپن (عبای افغانستانی)، لُنگی (عمامه)، کمپل (پتو)، لباس دوخته‌نشده، زیرپیراهن و دستمال گل‌دوزی شده از هدایای خانه‌بلتی است که خانوادة عروس به خانوادة داماد اهدا می‌کند. هزینة مراسم و هدایای خانه بلدی که از سوی خانوادة داماد برای فامیل عروس تدارک دیده شده بر عهدة داماد است. هزینة خانه بلدی که از سوی خانوادة عروس برای فامیل داماد ترتیب داده می‌شود نیز به‌صورت غیرمستقیم به عهدة داماد است که از «شیربها» (گله) تهیه می‌شود.

منابع

• قرآن کریم
• «آیین ازدواج در افغانستان»، خبرگزاری جمهوری اسلامی ایران (ایرنا)، دفتر کابل، تاریخ انتشار: 7 مهر 1397ش.
• احسانی، میرزاحسین، «رسم و رسوم غلط و هفت‌خوان ازدواج در افغانستان»، خبرگزاری فارسی، تاریخ درج مطلب: 21 بهمن 1394ش.
• «ازدواج اجباری یا تحمیلی و انواع آن»، وب‌سایت بنیاد وکلا، تاریخ درج مطلب: ۱۵تیر ۱۴۰۱ش.
• «ازدواج اجباری»، وب‌سایت مصاحب، تاریخ درج مطلب: 25 مهر 1400ش.
• «ازدواج‌های اجباری و زیر سن همچنان عامل افزایش خشونت در جامعه افغانستان»، خبرگزاری شفقنا، تاریخ درج مطلب: ۱۲ جولای ۲۰۱۹م.
• اشنایدر، ایرنه، پیشرفت‌های اخیر در قانون خانوادة افغانستان، ترجمه کوهی‌فر و کاظمی، مجله حقوقی دادگستری، سال ۷۴، شمارۀ ۱۷، زمستان ۱۳۸۹ش.
• «افزایش ازدواج اجباری به‌علت بسته شدن مکاتب دخترانه»، طلوع نیوز، تاریخ درج مطلب: ۱۷ سرطان ۱۴۰۱ش.
• اکبری، زهرا، «ازدواج موقت چالشی فراروی خانواده»، وب سایت روزنامه صبح کابل، تاریخ درج مطلب: 3 جولای 2020م.
• «برنامه محور: بررسی فرهنگ بد دادن دختران در افغانستان»، طلوع نیوز، تاریخ درج مطلب: ۲ آبان ۱۳۹۵ش.
• جمعی از نویسندگان، «رابطه عملکرد شبکه‌هاي اجتماعی مجازي با شیوه‌هاي همسرگزینی»، پژوهشنامه مددکاری اجتماعی، سال ششم، شماره 19، بهار 1398ش.
• حسینی، مرضیه، «معیارهای گزینش خانواده‌ها برای انتخاب عروس و داماد»، خبرگزاری بانوان افغانستان، تاریخ درج مطلب: 30 آبان 1401ش.
• «حکم نکاح به نیت طلاق و نکاح مسیار چیست»، اسلام کوئست نت، تاریخ درج مطلب: 22 اردیبهشت 1392ش.
• دیبرا ج اسمیت، تصاميم، علايق و تنوع: رسوم ازدواج درافغانستان، واحد تحقیق و ارزیابی افغانستان، کابل، 1387ش.
• «رجب وگل‌اندام، زوجی از قوم هزاره و پشتون، در زندان طالبان»، اندیپیندینت فارسی، تاریخ درج مطلب: 16 تیر 1401ش.
• دیبرا ج اسمیت، تصاميم، علايق و تنوع: رسوم ازدواج درافغانستان، واحد تحقیق و ارزیابی افغانستان، کابل، 1387ش.
• رحمانی، سید عبدالوهاب، «راهنمای حقوق خانواده در افغانستان ازدیدگاه قانون مدنی و عرف افغانستان»، کمیته دفاع از حقوق زنان افغانستان (روزنه)، 1383ش.
• رضایی، مهری، «چالش‌های ازدواج در افغانستان»، هفته‌نامه نیمرخ، تاریخ بارگذاری: ۲۷ سرطان ۱۴۰۰ش.
• سرخسی، شمس‌الدین محمد بن سهل، المبسوط، مصر، مطبعه السعاده، بی‌تا.
• سیدی، ویستا «ازدواج اجباری و سیر صعودی آن پس از به قدرت رسیدن طالبان در افغانستان»، روزنامۀ 8 صبح، تاریخ درج مطلب: ۲۱ سنبله ۱۴۰۱ش.
• «شکایت یک مادر از بی‌توجهی به اختطاف و ازدواج اجباری نواسه خردسالش»، طلوع نیوز، تاریخ درج مطلب: ۲۷ حوت ۱۳۹۶ش.
• شهرستانی، علی‌اکبر، قاموس لهجه هزارگی، کابل، پوهنتون کابل، 1361ش.
• صادقی، فیروز، «ازدواج زیر سن هنوز در افغانستان قربانی می‌گیرد»، خبرگزاری خامه‌پرس، تاریخ درج مطلب: 13 نوامبر 2021م.
• عبدالله، نظام‌الدین، شرح قانون مدنی افغانستان (حقوق فامیل)، کابل، مطبعه میوند، چاپ سوم، 1391ش.
• عدالت‌خواه، عبدالقادر، حقوق فامیل، کابل، مطبعه میوند، چاپ اول، 1387ش.
• عظیمی، زرمینه، «چند همسری در نظام حقوقی افغانستان»، مؤسسه حقوق بشر و محو خشونت، تاریخ بازدید: ۱۴ آبان ۱۴۰۱ش.
• فرهنگ گنجواژه، وب‌سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 3 آذر 1402ش.
• «فروش علنی زنان در بخش‌های شرقی کشور»، طلوع نیوز، تاریخ درج مطلب: ۱۰ حمل ۱۳۹۲ش.
• «فروش کودکان برای غذا»، خبرگزاری کبنا، تاریخ درج مطلب: ۱۶ تیر ۱۴۰۱ش.
• قانون مدنی افغانستان، شماره مسلسل 353، مصوب 1355ش.
• «قانون مدنی افغانستان»، وب‌سایت خبرگزاری پیام آفتاب، تاریخ درج مطلب: ۳۰ آبان ۱۳۸۶ش.
• قانون منع خشونت علیه زن، شماره مسلسل 989، مصوب 1388ش.
• «گزارش سوم حقوق اقتصادی و اجتماعی در افغانستان»، روزنامۀ ۸ صبح، تاریخ درج مطلب: ۱۵ جوزا ۱۳۸۸ش.
• «گفت‌وگو با عالمی بلخی عضو پارلمان افغانستان در مورد تصویب قانون احوال شخصیه اهل تشیع»، خبرگزاری پیام آفتاب، تاریخ درج مطلب: 7 اسفند 1387ش.
• ماهرخ مقدم، مژده، «صدور 31 فرمان علیه زنان در امارت اسلامی»، اقتصاد نیوز، تاریخ درج مطلب: 26 شهریور1401ش.
• محبوبی، فرشته، «چرایی افزایش رقم مجردان در کشور»، روزنامه صبح کابل، تاریخ درج مطلب: 3 جولای 2020م.
• محمدی، مهری، «افرادی که برای ازدواج با یکدیگر مناسب نیستند»، مشاورآنلاین، تاریخ بازدید: 20 آذر 1402ش.
• مقدسی، محمدباقر و عامری، زهرا، «ازدواج اجباری؛ از ممنوعیت‌انگاری تا جرم‌انگاری»، آموزه‌های حقوق کیفری، دانشگاه علوم اسلامی رضوی، شماره ۱۲پاییز- زمستان ۱۳۹۵ش.
• منتظری ‌مقدم، حامد، «گونه‌های ازدواج در عصر جاهلی»، پرتال جامع علوم انسانی، تاریخ درج مطلب: تابستان 1384ش
• منجم‌زاده، محمود، «شیوع پدیده چندهمسری در میان سران طالبان»، شبکه اطلاع‌رسانی افغانستان، تاریخ درج مطلب: 14 شهریور 1401ش.
• «نگرانی کمیسیون حقوق بشر افغانستان از افزایش آمار ازدواج دختران خردسال»، روزنامۀ ماندگار، تاریخ درج مطلب: ۱۹ میزان ۱۳۹۲ش.
• هدایتی، طاهره، «زنان بیوه ارثی برای خانوادة شوهر»، روزنامۀ صبح کابل، تاریخ درج مطلب: ۱۰ جولای ۲۰۱۹م.
• یاس، افسانه، «ازدواج بدل و آرزوهای برباد رفتة دو زوج»، روزنامۀ صبح کابل، تاریخ درج مطلب: ۱۳ اکتوبر ۲۰۱۹م.