پیش‌نویس:تحصیلات عالی افغانستان

تحصیلات عالی افغانستان، نظام آموزش عالی در افغانستان.

نظام تحصیلات عالی افغانستان از بدو تأسیس دانشکدۀ طب در ۱۳۱۱ش تاکنون تحولات گسترده‌ای را تجربه کرده است. این نظام که همواره تحت تأثیر تحولات سیاسی و اجتماعی کشور قرار داشته، در دوران جمهوری اسلامی (۱۳۸۰-۱۴۰۰ش) شاهد رشد کمی و کیفی چشمگیری بود. وزارت تحصیلات عالی به‌عنوان نهاد مرکزی، مسئولیت سیاست‌گذاری، نظارت و توسعه این نظام را بر عهده داشته است. در این دوره تعداد دانشگاه‌های دولتی به ۳۹ و مؤسسات خصوصی به ۱۲۸ مرکز افزایش یافت که پذیرای بیش از ۴۰۰ هزار دانشجو بودند.

تحصیلات عالی افغانستان در سه مقطع لیسانس، فوق لیسانس و دکتری ارائه می‌شود و شورای عالی تحصیلات عالی به‌عنوان عالی‌ترین مرجع تصمیم‌گیری عمل می‌کند. نظام آموزشی در این دوره با بازنگری اساسی در سرفصل‌های درسی و تطبیق آن با نیازهای بازار کار و استانداردهای جهانی همراه بود. حضور زنان در این دوره رشد قابل توجهی داشت و به ۲۸ درصد کل دانشجویان رسید.

با این حال، نظام تحصیلات عالی با چالش‌هایی همچون فساد اداری، کیفیت پایین آموزش، کمبود استادان مجرب و نفوذ گرایش‌های سیاسی و قومی مواجه بوده است. پس از تسلط طالبان در ۱۴۰۰ش این نظام با بحران‌های جدیدی از جمله ممنوعیت تحصیل زنان، تغییرات در محتوای درسی و کاهش شدید تعداد دانشجویان رو به رو شده است.

تاریخچه

تحصیلات عالی دولتی در افغانستان، در تاریخ اول عقرب (آبان) ۱۳۱۱ش، با تأسیس دانشکدۀ طب (پزشکی) در شهر کابل بنیان‌گذاری شد. وزارت تحصیلات عالی افغانستان، در سال ۱۳۵۶ش برای انسجام مؤسسات تحصیلات عالی کشور و گسترش و توسعۀ نهادهای تحصیلی افغانستان به وجود آمد. تحصیلات عالی، یکی از موفق‌ترین بخش‌ها، بعد از روی کارآمدن نظام جمهوری در 1380ش به‌شمار می‌رود. در این دوره، تلاش شد تا سیستم آموزش عالی با معیارهای جهانی هم‌تراز شود. کارهای زیربنایی و روبنایی در جهت تقویت زیرساخت‌ها، بهبود فناوری اطلاعات و ارتباطات، گسترش برنامۀ ماستری (کارشناسی ارشد)، توسعۀ سطح علمی کادر علمي و افزايش دسترسی به تحصيلات صورت گرفته و تحصیلات عالی از نظر کمی و کیفی، رشد چشم‌گیری پیدا کرده است. در 1399ش بیش از چهارصد هزار نفر در 39 دانشگاه دولتی و 128 نهاد تحصیلی خصوصی مشغول به تحصیل بوده‌اند.

ارکان تحصیلات

1. شورای عالی تحصیلات عالی

یکی از ارکان مهم و اصلی نظام تحصیلات (آموزش) عالی افغانستان، «شورای عالی تحصیلات عالی» است. این شورا، عالی‌ترین مرجع تصمیم‌گیری در امور این نظام بوده که تعیین‌کنندۀ کیفیت علمی و تحصیلات عالی در کشور است. برخی از وظایف مهم شورا در این نظام آموزشی عبارت‌اند از: تأیید سیاست‌گذاری‌های استراتژیک (راهبردی) وزارت تحصیلات عالی و پیشنهاد آن برای تصویب به مراجع ذیربط، تصویب سیاست‌گذاری‌های تحصیلات عالی و طرح‌های استراتژیک (راهبردی) مؤسسۀ تحصیلات عالی، تأیید پیشنهاد تأسیس، توسعه، تجزیه، الحاق، ادغام و یا الغای دانشکده و گروه‌های علمی، پیشنهاد حقوق و امتیازات مادی، معنوی، اسناد تحصیلی و رتبه‌های علمی.

2. وزارت تحصیلات عالی

رکن مهم دیگر این نظام در افغانستان، «وزارت تحصیلات عالی» است که مسئولیت عرضۀ تحصیلات عالی و تدوین سیاست‌گذاری و راهبرد برای نظام تحصیلات عالی کشور را بر عهده دارد. برخی وظایف مهم دیگر این نهاد عبارت‌اند از: صدور جواز مؤسسۀ تحصیلات عالی خصوصی به اشخاص حقیقی و حقوقی داخلی و خارجی، فراهم‌آوری زمینه‌های رشد کمی و کیفی و تحقیقات علمی در مؤسسۀ تحصیلات عالی دولتی و خصوصی، تدوین اسناد تقنینی و نظارت بر تطبیق آن، توسعۀ نصاب (سرفصل) تحصیلی، ایجاد ادارۀ مستقل تضمین کیفیت و اعتباردهی و تثبیت قابلیت‌ها، بازسازی، بازنگری و توسعۀ اسناد تقنینی، مدیریت خوابگاه‌ها، توسعۀ زیربناها و برابر جنسیتی در امر آموزش.

راهبرد

در دوران حاکمیت نظام جمهوری، علمکرد تحصیلات عالی افغانستان دچار تحول شد و با ‌توجه به نياز‌هاي ملي و تحولات آموزش عالي در جهان تدوین شد. در برنامۀ جدید این نظام آموزشی، ارتقای کیفیت و فراهم نمودن زمینۀ دسترسی برابر به تحصیلات عالی مد نظر قرار گرفت. همچنین، در این نظام آموزشی، زیرساخت‌های قانونی و مدیریتی ایجاد شد تا نهادهای تحصیلات عالی خلاق، مبتکر و توانمند رشد پیدا کنند و دانش‌آموختگان آنها توان رقابت در عرصۀ اقتصاد جهانی را داشته و در رشد اقتصادی، توسعۀ اجتماعی، وحدت ملی و ثبات در افغانستان سهمی داشته باشند.

نصاب (سرفصل) تحصیلی

برنامه‌های درسی تحصیلات عالی در دوران‌های گذشته، تقلیدی، سنتی و کلیشه‌ای بود و با روحِ فرهنگ و سرشت اجتماعی افغانستان و نیازهای روز و معیارهای جهانی فاصلۀ زیادی داشت. به‌همین دلیل، در دوران نظام جمهوری، در نصـاب تحصیلی تحولاتی ایجاد شد. در برنامه‌های درسی جدید ارزش‌هـای اسلامی، ملـی، فرهنگـی، اجتماعـی، معیارهـای بین‌المللـی، نیازمندی‌هـای ادارات دولتـی، نهادهـای خصوصـی، بـازار کار نیازمندی‌هـای جامعـه، جهانی‌شـدن، اقتصاد نویـن و تحول در کیفیـت تحصیلات عالـی در نظـر گرفته شـده و سرفصل ۱۶۵ رشـتۀ تحصیلی مطابق با معیارهـای جهانـی و نیازمندی‌های بازار کار بازنگری و توسعه پیدا کرده است. همچنین سرفصل‌های تحصیلی به‌منظور تقویت توسعۀ تفکر و تحقیـق، رشد مهـارت اسـتفاده از فناوری اطلاعات، تعامل و کار گروهی و روحیـۀ همکاری، خلاقیت و نـوآوری، آگاهـی از فرهنگ‌هـای مختلـف، تعریف شده‌است.

کیفیت و اعتبار

تحصیلات عالی افغانستان همیشه تحت نظارت دقیق، بازنگری و اعتباردهی قرار دارد. در وزارت تحصیلات عالی، بخـش تضمیـن کیفیـت و اعتبـاردهـی به وجود آمد که مسئـولیت جریـان ارتقـای کیفیـت و اعتباردهـی، بازنگـری و مراقبـت را بـه عهـده داشته و تسـهیلات لازم را بـرای طرح معیارهای کیفـی تحصیلات عالـی فراهم می‌کند. همچنـین ایـن اداره، مؤسسـات تحصیلات عالی را بر اسـاس معیارهای پذیرفته شـده در سـطح ملی و بیـن‌المللـی و بـا انطبـاق آن بـه شـرایط و نیازهـای بـازارکار در افغانسـتان مـورد بازنگری قـرار می‌دهد.

نقش و حضور زنان در تحصیلات عالی

زمینه‌ها و فرصت‌های تحصیلی برای زنان، در زمان پادشاهی امان‌الله در سـال ۱۲۹۸ش فراهـم شـده بود. ایـن فرصت‌هـای تحصیلـی همزمـان با تأسـیس دانشگاه کابـل در سـال ۱۳۱۱ش آغاز و تـا سـال ۱۳۷۱ش ادامه یافـت. در جریان سـال‌های ۱۳۶۰ش تا اواخر ۱۳۷۰ش که پسران جوان بـه خدمـت سـربازی می‌رفتند، زنان بیشتـری در تحصیلات عالـی جذب شـدند. این روند، تا سـال۱۳۶۹ش، رو بـه افزایـش بـود؛ اما طـی دهـۀ ۷۰ش کاهـش فزاینـده‌ای یافـت تـا آنکه در دورۀ حاکمیـت طالبـان، مکاتـب (مدارس) و دانشگاه‌هـا به روی زنان بسته شـد. پس از آن و در سـال ۱۳۸۱ش مؤسسـات تعلیمی (آموزش و پرورش) و تحصیلـی (آموزش عالی) بـه روی زنان دوباره بازگشایی شد و روند ورود دختران به مکاتب و مؤسسـات تحصیلات عالی افزایش یافـت. تعـداد دانشجویان دختر از صفـر در ۱۳۸۱ش بـه ۴۹۰۶۷ نفر در نهادهای تحصیلات عالی دولتی در ۱۳۹۷ش رسـید. همچنـین، تعـداد اسـتادان زن از ۲۰۴ نفر در ۱۳۸۱ش به ۸۲۲ نفر در ۱۳۹۷ش افزایش یافت. علاوه بر آن، در نهادهای خصوصی نیز شاهد افزایش چشم‌گیر حضور زنان نه تنها در بخش دانشجویان، بلکه در جایگاه اساتید دانشگاه هستیم. در سال 1399ش نیز بیـش از ۴۰۰ هـزار محصل در تمـام نهادهـای تحصیلات عالی خصوصـی و دولتی مشغول تحصیل بودند کـه ۲۸ درصـد آنها را دختـران تشکیل می‌دادند.

تحصیلات عالی و جنسیت

در دوران حاکمیت نظام جمهوری، جنسیت در برنامه‌های راهبردی تحصیلات عالی به‌صورت جدی مورد توجه قرار گرفته است. زیرساخت‌های قانونی و اداری تحصیلات عالی، حمایت از زنان و توانمندسازی آن‌ها را در اولویت قرارداده‌ است. برخی از برنامه‌های حمایتی عبارت‌اند از: ایجاد کمیتۀ مبـارزه بـا آزار و اذیـت جنسی، ایجـاد مهدکودک در مراکـز و نهادهـای تحصیلـی، ایجـاد تبعیـض مثبـت در آزمون ورودی تحصیلات عالی بـرای دختـران، ایجـاد بخـش جنسیت در نهادهـای تحصیلات عالـی دولتی و خصوصی، فراهم سـاختن وسـایط نقلیه بـرای دختران در دانشگاه‌ها، تجهیـز و سـاخت خوابگاه‌های مستقل بـرای دختـران.

مقاطع تحصیلی

سه مقطع تحصیلی لیسانس (کارشناسی)، فوق لیسانس (کارشناسی ‌ارشد) و دکتری در نظام آموزش عالی افغانستان وجود دارد.

1. در دورۀ کارشناسی، حداقل واحدهای درسی، 136 واحد است و حداکثر آن به طول دورۀ تحصیلی در هر رشته بستگی دارد که از 21 واحد در یک سمستر (نیمسال تحصیلی) بیشتر نیست.
2. مقطع کارشناسی ارشد در افغانستان حدود 2 سال طول می‌کشد. برای تحصیل در این مقطع، متقاضی باید تحصیل در مقطع لیسانس را به اتمام رسانده و ریزنمرات را آماده داشته باشد.
3. دورۀ دکتری در دانشگاه کابل و تنها در دو رشتۀ ادبیات فارسی و پشتو فعال است.

تحصیلات عالی خصوصی

تحصیلات عالی خصوصی به دانشگاه‌ها و مؤسسه‌هایی گفته می‌شود که مطابق احکام قانون، جواز فعالیت را به‌منظور تربیت کادرهای تخصصی با درجه‌های تحصیلی لیسانس و بالاتر آن، از وزرات تحصیلات عالی به‌دست می‌آورد.

بعد از شکست حکومت طالبان در 1380ش، مدارس و دانشگاه‌ها، بازگشایی شدند. ده‌ها هزار دانشجوی علاقه‌مند، وارد نهادهای تحصیلات عالی دولتی و خصوصی شدند. اولین نهاد تحصیلات عالی خصوصی، در ۲۰۰۳م، تأسیس شد. گسترش نیازها به آموزش در دورۀ جدید، افزایش میزان فارغ‌التحصیلان آموزش متوسطه در کنار ظرفیت اندک و ضعف آموزشی دانشگاه‌های دولتی، بهبود نسبی درآمد خانواده‌ها و کیفیت بهتر آموزش خصوصی، از دلایل مهم برپایی مراکز تحصیلات عالی خصوصی بوده است. همچنین تحصیلات عالی، مهم‌ترین امکان و سریع‌ترین راه تحرک اجتماعی برای جوانان افغانستان، به‌خصوص زنان بوده است.

توسعه و تجهیز مؤسسات خصوصی آموزش عالی، بیشتر از هر زمان دیگر، در دوران جمهوری اسلامی افغانستان، مورد توجه متولیان فرهنگ و آموزش عالی افغانستان قرار گرفت. در این دوره، ۱۲۷ دانشگاه و مؤسسۀ تحصیلی عالی غیردولتی از طرف وزارت تحصیلات عالی افغانستان جواز فعالیت دریافت کرد و دانشجویان شاغل به تحصیل در این موسسات حدود یکسوم کل دانشجویان کشور را تشکیل می‌دادند که بیش از ۲۵۰ هزار دانشجو در آن‌ها مشغول تحصیل‌اند.

جواز فعالیت

نهاد تحصیلات عالی خصوصی افغانستان، زیر نظر دولت و وزارت تحصیلات است و با گرفتن مجوز رسمی می‌تواند فعالیت کند. براساس قانون دوران جهوری اسلامی افغانستان، اشخاص حقیقی و حقوقی داخلی و خارجی می‌توانند برای ایجاد مؤسسات تحصیلات عالی خصوصی، از وزارت تحصلات عالی، مجوز بگیرند، مشروط به اینکه شرایط زیر را دارا باشند:

1. داشتن محل مناسب، تجهیزات و لوازم مورد نیاز تدریسی
2. داشتن استادان با درجۀ تحصیلی حداقل فوق لیسانس یا بالاتر از آن
3. داشتن برنامه و نصاب درسی
4. داشتن حداقل دو دانشکده با دوگروه علمی
5. داشتن حداقل پنج استاد در هر گروه علمی
6. ارائه تضمین بانکی
7. داشتن مراکز تحقیقات علمی.

نحوۀ پذیرش

ورود به دانشگاه‌ها و مؤسسات تحصیلات عالی خصوصی، از طریق کنکور میسر است که در هماهنگی بین وزارت تحصیلات عالی، موسسات تحصیلات عالی خصوصی و ادارۀ ملی امتحانات، سالی دوبار برای دو نیم‌سال بهاری (کنکور اصلی) و پائیزی (کنکور متفرقه)، برگزار می‌شود.

نحوۀ فعالیت

نهاد تحصیلات عالی خصوصی، در چارچوب قوانین و مقررات وزارت تحصیلات عالی عمل می‌کند و ساختار سازمانی، اداری و دستورالعل‌های تحصیلی آن را راهنمایی‌ها و دستورات این وزارتخانه سامان می‌بخشد. به‌علاوه، یک سازمان غیردولتی به‌نام «اتحادیه دانشگاه‌ها و مؤسسات تحصیلات عالی خصوصی افغانستان» نیز وجود دارد که از این نهاد پشتیبانی و زمینه را برای پیگیری خواست‌های قانونی، منافع، همکاری و تبادل اطلاعات در بارۀ آموزش عالی، فراهم می‌کند.

نقاط قوت

کارشناسان، نهاد تحصیلات عالی خصوصی را در رشد و ارتقای علمی افغانستان منشأ اثر دانسته‌اند. به‌عنوان نمونه، بخشی از مهاجران افغانستانی مقیم کشورهای مختلف جهان، درشته‌های مختلف علوم تجربی، علوم پایه، مهندسی و علوم انسانی در کشوهای میزبان فارغ‌التحصیل شده‌اند که تأسیس دانشگاه‌ها و مؤسسات تحصیلات عالی خصوصی، زمینۀ حضور و فرصت کار برای این نیروها را فراهم و در ارتقاي كيفيت آموزش و رشد علمي و فرهنگي جامعه تا حدودی کمک کرده است. همچنین، بسیاری از افراد، به‌خصوص کارمندان دولت و ارگان‌ها و افراد بازمانده از کنکور دانشگاه‌های دولتی می‌توانند با پرداخت شهریه وارد آموزش عالی شود.

نقاط ضعف

عدم تطابق با نیازهای روز جامعه افغانستان، اولویت سلیقه‌های افراد در تدریس به‌جای اولویت نیازهای علمی جامعه، روش‌های قدیمی تدریس، رویکرد اقتصادمحور به آموزش عالی خصوصی، چند شغله‌بودن اساتید و بسترسازی تبعیض و بی‌عدالتی در جامعه، از جمله ضعف‌هایی است که این مؤسسات با آن درگیر هستند.

وضعیت امروز

بعد از شکست نظام جمهوری و روی ‌کار آمدن دوبارۀ طالبان در 1400ش، دانشگاه‌ها و مؤسسات تحصیلات عالی خصوصی افغانستان، از رونق افتاده و شمار دانشجویان به‌دلیل چالش‌ها و مشکلات اقتصادی و تحولات سیاسی، 50 درصد کاهش پیدا کرده است.

دانشگاه در افغانستان

وزارت تحصیلات عالی افعانستان

در 1311ش، مدرسۀ طب در کابل به دانشکدۀ طب تبدیل شد؛ بعد از آن دانشکده‌های حقوق، علوم سیاسی، اقتصاد، ادبیات (پشتو) و ساینس ایجاد شد. در 1325ش با فرمان ظاهرشاه، دانشگاه کابل با نام «دارالفنون کابل» زیر نظر وزارت معارف افتتاح شد. در 1343ش، دانشگاه ننگرهار و در 1348ش، دانشگاه پولی‌تخنیک کابل تأسیس شد. در 1356ش با تأسیس وزارت تحصیلات عالی، فعالیت دانشگاه‌های افغانستان به‌ویژه دانشگاه کابل رونق پیدا کرد و بیش‌تر از 60 رشته در آن فعال شد. در این دوره افغانستان شاهد ظهور تعداد زیادی افراد تحصیل‌کرده بود.

پوهنتون پولی تخنیک کابل (KPU)

در این دوره کشورهای آمریکا، آلمان و فرانسه به نهادهای آموزش عالی افغانستان کمک می‌کردند و شوروی دانشگاه پولی‌تخنیک را تحت پوشش قرار داد. این کمک‌ها از لحاظ سیاسی و فرهنگی نیز تأثیراتی بر دانشگاه‌های افغانستان گذاشت. با آغاز تحولات سیاسی در افغانستان (1340ش) دانشگاه‌ها نیز تحت تأثیر آن قرار گرفت. با آغاز تجاوز شوروی و جنگ‌های داخلی، دانشگاه‌های افغانستان رونق خود را از دست دادند و اکثر زیرساخت‌های آموزش‌عالی از بین رفت؛ اما برخی احزاب جهادی مقیم در پاکستان، اقدام به تأسیس دانشگاه کردند که در آن رشته‌های مختلف تدریس می‌شد. برخی از این دانشگاه‌ها پس از پیروزی مجاهدین به ولایات افغانستان انتقال یافت. با سقوط طالبان و تشکیل نظام جمهوری اسلامی، در طول بیست سال زیرساخت‌های تحصیلات‌ عالی بازسازی شد و در کنار دانشگاه‌های دولتی که در مراکز ولایات تأسیس شد، دانشگاه‌های خصوصی زیادی شروع به فعالیت کرد و به‌صورت گسترده مورد استقبال نسل جوان قرار گرفت. با قدرت‌گیری دوبارۀ گروه طالبان، دانشگاه‌های افغانستان با بحران جدی رو‌به‌رو شده است. ممنوعیت تحصیل دختران، فارسی‌زدایی، تغییر نصاب تحصیلی و حذف فقه جعفری از آن، جزء برنامه‌هایی است که از سوی گروه طالبان در دانشگاه‌ها اعمال شده است.

جایگاه فرهنگی دانشگاه در افغانستان

بازگشایی دوباره برخی از دانشگاه‌های عمومی در افغانستان به دستور طالبان

هرچند جوانان افغانستان به‌ویژه در دورۀ نظام جمهوری اسلامی از دانشگاه با گرمی استقبال کردند، اما مکاتب جدید و دانشگاه از آغاز یک پدیدۀ وارداتی تلقی می‌شد که فرهنگ خاصی را می‌طلبد. پس از کودتای حزب خلق و پرچم (1978م) و تجاوز شوروی (1979م) مراکز آموزشی به‌ویژه دانشگاه‌ها به مرکز ترویج ایدئولوژی حزبی تبدیل شده بود. از این جهت جامعۀ افغانستان، آموزش مدرن را تهدید جدی برای ارزش‌های اسلامی و افغانی تلقی کردند. پس از آن نهاد‌های آموزشی حتی در دورۀ جمهوری اسلامی، مورد حملۀ گروه‌های مختلف قرار داشته است. طالبان با قدرت‌گیری دوباره، فضای دانشگاه و نصاب تحصیلی دوران جمهوری اسلامی را خلاف شرع دانسته، تحصیل دختران را ممنوع اعلام کردند.

انواع دانشگاه در افغانستان

الف) دانشگاه‌های دولتی

دانشگاه‌هایی که دولت آنها را حمایت و تأمین مالی می‌کند در دوران نظام جمهوری اسلامی از نظر کمی گسترش قابل ملاحظه‌ای پیدا کردند؛ اما پاسخگوی حجم نیازها و تقاضای جامعه نبودند. دانشگاه‌های دولتی افغانستان موفق به کسب رتبۀ جهانی نشده‌ است و سازمان بین‌المللی شفافیت، نظام آموزشی افغانستان را در ردۀ ششم فاسدترین نظام آموزشی جهان قرار داده است. تحصیل در این دانشگاه‌ها تا دورۀ لیسانس (کارشناسی) رایگان است. تمام هزینه‌های آن به‌شمول خوابگاه و غذای دانشجویان بر عهدۀ دولت است. به دانشجویانی که خوابگاه دولتی ندارند، ماهانه مبلغی پرداخت می‌شود. دانشگاه کابل که مهم‌ترین و بزرگ‌ترین نهاد آموزش‌عالی در افغانستان است، دارای 22 دانشکده، 77 رشته در دورۀ لیسانس (کارشناسی)، 22 رشته در دورۀ ماستری (کارشناسی ارشد) و دو رشتۀ (ادبیات دری و پشتو) در دورۀ دکترا است. در دانشگاه‌های پولی‌تخنیک، بلخ، هرات و ننگرهار برنامۀ ماستری دایر است و دانشجویان داوطلب، مکلف به پرداخت فیس/شهریه هستند. برنامه‌های درسی این دانشگاه‌ها در گذشته با سیستم سمستر/ترم بود؛ اما امروزه از سیستم کریدیت پیروی می‌کند. برنامۀ آموزشی این دانشگاه‌ها به‌طور معمول روزانه است؛ اما برخی از آنها برنامۀ شبانه نیز دارند. برخی دانشگاه‌ها از امکاناتی مانند خوابگاه جداگانه برای دختران و پسران، کتابخانۀ مجهز، لابراتوار (آزمایشگاه)، مرکز تحقیقات، سالن کنفرانس/اجتماعات، محیط ورزشی‌تفریحی و دیگر امکانات آموزشی به‌روز برخوردار هستند. استادان نیز به‌صورت دائمی (عضو هئیت علمی) و موقت فعالیت می‌کنند. در دهۀ 60 و 70 قرن بیستم میلادی، دانشگاه‌های دولتی افغانستان از نظر نیروی انسانی دورۀ خوبی را سپری کرده است؛ اما با آغاز تحولات، تنها در دورۀ حاکمیت حزب دموکراتیک خلق بیش از هزار استاد دانشگاه، کشور را ترک کرده‌اند. پس از روی کار آمدن نظام جمهوری اسلامی، در آغاز کمبود استاد یکی از مشکلات جدی دانشگاه‌های افغانستان بود. به‌تدریج از نظر کمی این مشکل برطرف شد اما از نظر کیفی و تحت تأثیر فساد همگانی، بسیاری از استادان، از توانمندی لازم برای تدریس در دانشگاه برخوردار نبودند. با قدرت‌گیری دوبارۀ طالبان، یک‌بار دیگر صدها استاد مجبور به ترک کشور شدند.

ب) دانشگاه‌های خصوصی

این دانشگاه‌ها با روی‌کار آمدن نظام جمهوری اسلامی، با پشتوانۀ مادۀ 46 قانون اساسی در افغانستان رایج شد. این نهادها توسط اشخاص با مجوز وزارت تحصیلات‌ عالی افغانستان، تأسیس می‌شود و مکلف به رعایت تمام معیارهای وزارت تحصیلات عالی است. در این دوره برخی دانشگاه‌های خارجی نیز در قالب دانشگاه‌های خصوصی شعبه‌ای در افغانستان ایجاد کرده‌اند.

تحصیل زنان افغانستانی در دانشگاه

چهره متفاوت دانشگاه های افغانستان پس از روی کار اومدن طالبان

بر اساس آمار 1967م «یونسکو»، 90 درصد زنان افغانستان در این سال بی‌سواد بوده‌اند. در سال‌های 1360-1370ش، جذب دختران در دانشگاه‌ها رو به افزایش بود. آمارها نشان می‌دهد که در 1990م، از ده هزار دانشجوی دانشگاه کابل، 60 درصد آن را دختران تشکیل می‌دادند. در 1370ش، حضور زنان در دانشگاه‌ها کاهش فزاینده‌ای پیدا کرد. در دورۀ حاکمیت اول طالبان حضور زنان به صفر رسید، اما با روی‌ کار آمدن نظام جمهوری اسلامی، در 1381ش، حضور زنان در نهادهای آموزش عالی دولتی از صفر به 49067 دانشجو و 204 استاد افزایش یافت. مطابق آمار وزارت تحصیلات عالی در 1399ش، از 400 هزار دانشجو در نهاد‌های آموزش عالی دولتی و خصوصی 28 درصد آن زنان و دختران بوده‌اند. تعداد استادان زن در دانشگاه‌های دولتی به 822 و در دانشگاه‌های خصوصی 1617 نفر رسیده بود که با قدرت‌گیری دوبارۀ طالبان این آمار به صفر رسید.

دانشگاه‌ها و تحولات افغانستان

از سال 1329ش و پس از فروپاشی «کلوپ ملی» اتحادیۀ دانشجویی در کابل، رویکرد سیاسی میان نسل جوان دانشجو گسترش یافت. از دهۀ 1340ش که به‌ دهۀ دموکراسی شهرت دارد، فعالیت سیاسی دانشگاهیان شدت گرفت و سازمان‌های سیاسی مانند سازمان دموکراتیک زنان، حزب دموکراتیک خلق، افغان ملت، صدای آرمان و جوانان مسلمان که بعدها به حزب اسلامی، جمعیت اسلامی و اتحاد اسلامی تقسیم شدند، به وجود آمد که در تحولات آن دوره و بعد از آن نقش قابل توجهی داشته‌اند. پس از روی کار آمدن نظام جمهوری اسلامی در 1381ش، فعالیت سیاسی در دانشگاه‌ها ممنوع شد؛ اما احزاب سیاسی با گرایش قومی و ارائه امتیازات مانند حمایت، تهیۀ خوابگاه و پرداخت مددمعاش، در پی جذب دانشجویان بوده‌اند. در سال‌های اخیر برخی از دانشگاه‌ها به‌ویژه دانشکده‌های شرعیات به پایگاه فعالیت گروه‌های تندرو مذهبی از جمله داعش، حزب‌التحریر، مجمع احیای سنت و جمعیت اصلاح تبدیل شده‌اند.

چالش‌ها

1. تعصبات قومی و مذهبی؛ نظام آموزشی افغانستان از آغاز با تعصب و تبعیض همراه بوده است. به‌رغم آنکه در قانون اساسی و دیگر قوانین، تعلیم و تحصیل بدون تبعیض پیش‌بینی شده است؛ اما واقعیت‌های اجتماعی و تاریخی افغانستان کاملا در جهت مخالف آن قرار داشته است. مردم هزاره و شیعه همواره از دسترسی به آموزش محروم بوده‌اند و فقط در دورۀ نظام جمهوری اسلامی، تعداد زیادی از این مردم وارد دانشگاه‌ شدند.
2. نزاع‌های سیاسی و فرقه‌ای؛ دانشگاه‌های افغانستان در طول تاریخ خود، مرکز رقابت‌های سیاسی و قومی بوده است. استفادۀ ابزاری از دانشجویان برای گرایش‌های حزبی، قومی و مذهبی، دانشگاه را از مسیر علمی منحرف کرده است. در بیست سال اخیر به‌رغم ممنوعیت فعالیت سیاسی در دانشگاه‌ها، تضادهای فرقه‌ای در این نهادها بیشتر گزارش شده است.
3. ‌فساد؛ بیشتر دانشگاه‌های دولتی، تحت تأثیر فساد، از مسیر آموزش عادلانه خارج شده‌اند.
4. فرسودگی نظام آموزشی؛ نظام استاد محوری و وابستگی استاد و دانشجو به چپتر (جزوۀ درسی) از دیگر مشکلات دانشگاه‌ها در افغانستان است. از نظر تولیدات علمی‌پژوهشی، دانشگاه‌های دولتی در پایین‌ترین سطح قرار دارند.
5. فعالیت گروه‌های رادیکال؛ بسیاری از گروه‌های تندرو مذهبی در دانشگاه‌های افغانستان به‌ویژه دانشکدۀ شرعیات نمایندگانی میان دانشجویان و حتی استادان دارند که با عنوان انجمن و شورا، به تضادهای قومی و مذهبی دامن می‌زنند.
6. تجاری‌شدن آموزش؛ نگاه تجاری مؤسسین دانشگاه‌های خصوصی به آموزش، رقابت‌های منفی، شاگرد محوری بر اساس سود مالی، قانون‌گریزی با استفاده از فساد حاکم در نهادهای ناظر دولتی و نبود یا کمبود امکانات از چالش‌های مهم نهاد‌های آموزش عالی خصوصی در افغانستان است. از سویی منع تحصیل برای دختران، بسیاری از دانشگاه‌های خصوصی را با خطر ورشکستگی رو‌به‌رو کرده است.

دانشگاه تعلیم و تربیه کابل

دانشگاه تعلیم و تربیه کابل، از نهاد‌های علمی سابقه‌دار در تربیت معلم در افغانستان است. هستهٔ این دانشگاه در سال 1343ش به‌نام «اکادمی تربیه معلم» با هدف تربیت معلمان مسلکی در افغانستان، شکل گرفت که فارغ‌التحصیلان صنف دوازدهم را به شکل چهارده‌پاس (فوق دیپلم) تربیت می‌کرد. اکادمی تربیه معلم در سال 1361ش به «انستیتوت پیداگوژی کابل» تغییرنام داده و با ایجاد سه دانشکدۀ‌ زبان و ادبیات، علوم طبیعی و علوم اجتماعی به فعالیت خود ادامه داد. در سال ۱۳۶۶ش انستیتوت تربیت بدنی به‌عنوان چهارمین دانشکده و دارالمعلمین روشان به‌عنوان پنجمین دانشکده به ‌این انستیتوت ملحق شدند. بعد از شکل‌گیری حکومت موقت افغانستان درسال 1381ش، انستیتوت پیداگوژی کابل به مقر تعمیر انستیتوت علوم اجتماعی نقل مکان کرده و با توجه به دست‌آوردهای علمی و در اثر تلاش‌های رهبری و استادان این مرکز، در ماه ‌جوزای (خرداد) 1381ش به‌ «دانشگاه تعلیم و تربیه کابل» ارتقا یافت.

ظرفیت های علمی

ایجاد ۹ دانشکده، ۳۱ گروه علمی و برگزاری دوره‌های تکمیلی کارشناسی‌ارشد در رشته‌های زبان و ادبیات فارسی دری، زبان انگلیسی، مدیریت و رهبری آموزشی، تعلیم و تربیۀ اسلامی، تعلیم و تربیه و ادبیات پشتو از جمله دست‌آوردهای علمی این دانشگاه به شمار می‌رود. اولین برنامهٔ کارشناسی‌ارشد در این دانشگاه به‌صورت مشترک با دانشگاه ماساچوست آمریکا در رشتۀ تعلیم و تربیه، دومین برنامه با هماهنگی دانشگاه اندیانا آمریکا در رشتهٔ زبان انگلیسی و سومین برنامهٔ کارشناسی‌ارشد نیز مدیریت و رهبری آموزشی در ذیل پروژة USWDP راه‌اندازی شد. سایر برنامه‌های کارشناسی‌ارشد نیز در هماهنگی با وزارت تحصیلات عالی افغانستان برگزار شده ‌است.

منابع انسانی

براساس آمار سال ۱۳۹۹ش، در مجموع 8210 نفر دانشجوی دختر و پسر در رشته‌های مختلف مصروف (مشغول) فراگیری دانش بوده‌اند که ۶۱ درصد را دختران و ۳۸ درصد را پسران تشکیل داده‌اند. در این نهاد علمی ۳۰۱ استاد زن و مرد، مصروف تدریس بوده‌اند که ۷۰ درصد مردان و ۳۰درصد آن را زنان تشکیل می‌دادند. بیشتر استادان این مرکز آموزشی، تحصیلات دکتری و کارشناسی ارشد دارند.

دانشکده‌ها

دانشگاه‌ تعلیم و تربیه کابل دارای ۹ دانشکدهٔ زبان و ادبیات، علوم ‌طبیعی، علوم ‌‌اجتماعی، کامپیوتر ساینس، روانشناسی، علوم ‌تربیتی و مسلکی، تعلیمات اختصاصی، تربیت بدنی و علوم ‌اسلامی است. همچنان ۳۱ گروه آموزشی شامل زبان و ادبیات فارسی، زبان و ادبیات پشتو، زبان و ادبیات عربی، زبان و ادبیات انگلیسی، زبان و ادبیات روسی، زبان و ادبیات ترکی، ریاضی، کیمیا، بیولوژی، فیزیک، تاریخ، جامعه‌شناسی، جغرافیه، روانشناسی عمومی، مشاوره، IT (تکنولوژی معلوماتی)، IS (سیستم اطلاعاتی)، تعلیم و تربیة عمومی، مدیریت آموزشی، تعلیم و تربیة قبل از مکتب، روانشناسی و تعلیم و تربیهٔ ناشنوایان، تعلیم و تربیهٔ نابینایان، روانشناسی و تعلیم و تربیهٔ عقب‌مانده‌های ذهنی، تفسیر و حدیث، فقه و عقیده، ثقافت اسلامی (معارف)، تربیت بدنی عمومی، مدیریت ورزشی، مربی‌گری و طب ورزشی است. امکانات

مجلهٔ علمی

مجلهٔ علمی -تحقیقی پیام معرفت در سال ۱۳۸۳ش تأسیس شده و مقاله‌های پژوهشی کادرهای علمی دانشگاه‌های افغانستان را منتشر می‌کند. این مجله در سال ۱۴۰۰ش به دست‌آوردهای زیر نایل شده است.

• طراحی و فعال‌سازی سایت اینترنتی استاندارد برای نشر الکترونیکی مقالات و آثار علمی استادان و پژوهشگران.

• آموزش و راهنمایی نویسندگان برای تولید محتوای علمی قابل قبول با معیارهای علمی.

• تهیه و استفاده از نرم افزارهای مشابهت‌یاب برای حفظ اخلاق نشر و کاپی رایت.

• افزایش کیفیت مجلهٔ چاپی و توزیع آن به دانشکده‌ها و گروه‎های دانشگاه و مراکز علمی خارج از دانشگاه.

• ثبت مجله در پایگاه‌های استاندارد بین‌المللی و دریافت کد استاندارد نشریات(ISSN).

کتابخانه

کتابخانهٔ دانشگاه تعلیم و تربیه کابل در سال ۱۳۸۱ش تأسیس شد که دارای 10707جلد کتاب در رشته‌های مختلف است. کتابخانه‌های گروه‌ جامعه‌شناسی، زبان و ادبیات دری، علوم طبیعی، کتابخانهٔ بخش کارشناسی‌ارشد نیز از جمله مراکزی هستند که دارای منابع فراوان در رشته‌های مختلف بوده و زیرمجموعهٔ کتابخانهٔ دانشگاه تعلیم و تربیه به‌شمار می‌روند.

بورسیه‌های تحصیلی در افغانستان

یکی از بخش‌های مهم و اثرگذار در رشد و توسعۀ کمی و کیفی تحصیلات عالی افغانستان، بورسیه‌های تحصیلی است که از سوی کشورهای مختلف اعطا می‌شوند. وزارت تحصیلات عالـی، مسئول اصلی تنظیم روابط علمی با مراکز تحصیلی بین‌المللی و گرفتن بورسیه است. در پنج سال اخیر، در حدود 15 هزار محصل (دانشجو) در مقاطع لیسانس، فوق لیسانس و دکترا به خارج از کشور جهت تحصیل فرستاده شده‌اند.

منابع

• «آمریت لیلیه‌ها»، وب‌سایت دانشگاه کابل، تاریخ بازدید: 22 آبان 1403ش.  
• «آمریت مجله علمی»، وب‌سایت دانشگاه تعلیم و تربیه کابل، تاریخ بازدید: ۷آذر۱۴۰۱ش.  
• «آغاز دوره ماستری رشته حقوق در دانشگاه ننگرهار»، وب‌سایت خاورمیانه، تاریخ بازدید: 23 آبان 1403ش.  
• «آموزش عالی چالش امروز و آینده افغانستان» وب‌سایت روزنامه همشهری، تاریخ بازدید: شهریور 1400ش.  
• اصغری، محمدجواد، «تعلیم و تربیت در افغانستان»، فصل‌نامۀ پژوهش‌های منطقه‌ای، شمارۀ 7، تابستان 1390ش.  
• افضلی، سیدمهدی، «آسيب‌شناسی نظام تحصيلات‌عالی خصوصی در افغانستان»، مجلۀ اندیشۀ معاصر، شماره یازدهم، سال سوم، بهار 1397ش.  
• اندیشمند، محمداکرم، معارف عصری افغانستان 1282-1389ش، کابل، میوند، 1389ش.  
• «اطلاعیه برنامه ماستری پوهنتون پولی‌تخنیک کابل»، وب‌سایت وزارت تحصیلات عالی، تاریخ بازدید: 23 آبان 1403ش.  
• «اطلاعیه برنامه‌ های ماستری پوهنتون کابل برای سال 1400 هجری شمسی»، وب‌سایت وزارت تحصیلات عالی، تاریخ بازدید: 23 آبان 1403ش.  
• «اطلاعیه جذب دانشجویان برای دوره کارشناسی ارشد»، وب‌سایت دانشگاه تعلیم و تربیه کابل، تاریخ انتشار: ۸آبان ۱۴۰۱ش.  
• «انگیزه مخالفت طالبان با تعلیم و تحصیل دختران»، وب‌سایت روزنامۀ 8 صبح، تاریخ درج مطلب: 5 دی 1401ش.  
• «بدل اعاشه دانشجویان در هرات بانکی می‌شود»، خبرگزاری آوا، 1 خرداد 1396ش.  
• بیانی، حسین، «آموزش عالی خصوصی افغانستان»، مجلۀ اندیشۀ معاصر، شماره 11، سال 3، بهار 1397ش.  
• «برنامه‌های دکتورا»، وب‌سایت دانشگاه کابل، تاریخ بازدید: آبان 1401ش.  
• «برنامه‌های ماستری پوهنتون‌های خصوصی»، وب‌سایت وزارت تحصیلات عالی، تاریخ بازدید: 30 آبان 1403ش.  
• «پذیرش دانشجو در دورۀ ماستری در دانشگاه هرات آغاز شد»، خبرگزاری شفقنا، تاریخ درج مطلب: 23 اردیبهشت 1402ش.  
• پلان استراتیژیک دانشگاه تعلیم و تربیه کابل، ۱۳۸۸ش.  
• پلان استراتیژیک ملی تحصیلات عالی، کابل، کابل، وزارت تحصیلات عالی، 1396ش.  
• «پوهنتون کابل»، کتلاگ معلوماتی پوهنتون کابل 1401ش.  
• «پیشینۀ تاریخی وزارت تحصیلات عالی»، وبسایت وزارت تحصیلات عالی، 20 آبان 1401ش.  
• «پیشینۀ وزات تحصیلات عالی»، وب‌سایت وزارت تحصیلات عالی افغانستان، تاریخ بازدید: 20 آبان 1403ش.  
• «تاریخچه و اهداف دانشگاه تعلیم و تربیه کابل»، وب‌سایت دانشگاه تعلیم و تربیه کابل۱۴۰۱ش.  
• «تحصیل در افغانستان»، وب‌سایت GO2TR، تاریخ بازدید: آبان 1401ش.  
• تنزه‌ای، محمدطاهر، «چالش‌های نظام آموزش تحصیلات عالی در افغانستان»، فصل‌نامۀ علمی تحقیقی علوم اجتماعی پوهنتون غالب، سال دوازدهم، شمارۀ چهارم، زمستان 1402ش.  
• «تغییر نصاب آموزشی؛ طالبان نصاب تحصیلی را مطابق خوانش خود از شریعت عیار می‌سازد»، وب‌سایت روزنامۀ 8 صبح، تاریخ درج مطلب: 3 آبان 1401ش.  
• «تفاوت‌ها در دانشگاه‌های خصوصی و دولتی»، خبرگزاری جمهوری، تاریخ درج مطلب: 3 جدی 1390ش.  
• توسلی، غرجستانی، «مؤسسات تحصیلات خصوصی، فرصت‌ها و چالش‌ها»، وب‌سایت شبکۀ اطلاع‌رسانی افغانستان، 8 مرداد 1391ش.  
• جیروف، «وضعیت تحصیلات عالی در افغانستان پس از جنگ»، وبسایت روزنامۀ افغانستان، تاریخ درج مطلب: 17 دی 1297ش.  
• جیوستوزی، انتونیو، قیمومیت و تمرد فعالیت سیاسی دانشجویان در افغانستان، کابل، واحد تحقیق و ارزیابی افغانستان، 1388ش.  
• حضوری، شریف، «طالبان و ممنوعیت فقه جعفری در مکاتب و دانشگاه‌ها»، وب‌سایت روزنامۀ 8 صبح، تاریخ درج مطلب: 7 شهریور 1403ش.  
• «در باره اداره ملی امتحانات»، وب‌سایت اداره ملی امتحانات، تاریخ بازدید: آبان 1401ش.  
• داوودپور، سیف‌الله، «فرار مغزها و پیامدهای اقتصادی آن در افغانستان»، وب‌سایت روزنامۀ 8 صبح، تاریخ درج مطلب: 29 شهریور 1401ش.  
• دولت‌آبادی، بصیر احمد، شناسنامه افغانستان، تهران، عرفان، چاپ دوم 1382ش.  
• «دانشگاه‌های افغانستان در معرض ورشکستگی قرار گرفتند»، باشگاه خبرنگاران جوان، تاریخ درج مطلب: 7 دی 1401ش.  
• «دانشکده‌ها»، وب‌سایت دانشگاه تعلیم و تربیه کابل، تاریخ بازدید: ۷آذر۱۴۰۱ش.  
• رنجبر، غلامیحی، «نگاهی به وضعیت دانش و دانشگاه در افغانستان؛ قالبگرایی و نتیجه‌محوری، نبود عقلانیت و اندیشهورزی»، خبرگزاری آوا، تاریخ درج مطلب: 24 دی 1397ش.  
• «رد پای حزب التحریر در دانشگاه های کشور»، وب‌سایت کلکین، تاریخ درج مطلب: 25 آبان 1399ش.  
• روف، دوید جی، «تحصیلات عالی افغانستان»، ترجمۀ عبدالله غفاری، مجلۀ اندیشۀ معاصر، شماره یازدهم، سال سوم، بهار 1397ش.  
• «شرایط آموزش عالی افغانستان یک سال پس از حضور طالبان»، خبرگزاری ایسنا، تاریخ درج مطلب: 17 خرداد 1401ش.  
• «شروع به کار دوره ماستری در دانشگاه هرات»، خبرگزاری پیام آفتاب، 23 اردیبهشت 1402ش.  
• طاهری، خلیل‌الله، «سیر تاریخی مکاتب دولتی در افغانستان با تأکید بر مناطق هزارجات»، فصل‌نامۀ انجمن علمی تخصصی تاریخ اسلام، سال سیزدهم، شمارۀ 15-16، پاییز و تابستان 1398ش.  
• علی‌آّبادی، علی‌رضا، جامعه و فرهنگ افغانستان، تهران، الهدا، 1395ش.  
• فرزان، محمدحنیف، «نظام تحصیلی امروز افغانستان؛ دریچهای تازه به سوی فرداهای روشن»، وبسایت روزنامۀ 8 صبح، تاریخ درج مطلب: 7 اسفند 1398ش.  
• قانون اساسی 1381ش.  
• «قوانین»، وب‌سایت وزارت تحصیلات عالی، تاریخ بازدید: آبان 1401ش.  
• «کاهش ۵۰ درصدی دانشجویان در دانشگاه‌های خصوصی افغانستان»، خبرگزاری فارس، تاریخ درج مطلب: 4 آبان 1401ش.  
• «کتلاگ دانشگاه‌ها و موسسات تحصیلات عالی دولتی»، وب‌سایت وزارت تحصیلات عالی افغانستان، تاریخ انتشار: حمل ۱۳۹۹ش.  
• «لایحۀ تأسیس مؤسسات تحصیلات عالی خصوصی»، وب‌سایت دانشگاه جامی، تاریخ بازدید: 27 آبان 1403ش.  
• «لایحه‌ی سیستم کریدت مؤسسات تحصیلات عالی برای دورۀ تحصیلی لیسانس»، وب‌سایت وزارت تحصیلات عالی، تاریخ بازدید: 23 آبان 1403ش.  
• لعل‌زاد، عبدالخالق، «پیشینه کاربرد واژه‌های دانشگاه و پوهنتون در کشور»، وب‌سایت انجمن پارسی، تاریخ درج مطلب: فبروری 2017م.  
• «لیست عمومی پوهنتون‌ها و مؤسسات تحصیلات عالی خصوصی»، وب‌سایت وزارت تحصیلات عالی، تاریخ بازدید: 28 آبان 1403ش.  
• مجموعه قوانین افغانستان، کابل، وزارت عدلیه جمهوری اسلامی افغانستان، 1388ش.  
• «مجمع احیای سنت و جمعیت اصلاح؛ دو کانون تروج افراط گرایی و تکفیری در افغانستان»، خبرگزاری آوا، تاریخ درج مطلب: 14 تیر 1397ش.  
• «معرفی»، وب‌سایت اتحادیه پوهنتون‌ها و مؤسسات تحصیلات عالی خصوصی افغانستان، تاریخ درج مطلب: آذر 1401ش.  
• «معرفی پوهنتون هرات»، وب‌سایت پوهنتون هرات، تاریخ بازدید: 23 آبان 1403ش.  
• «معرفی برنامه‌های فوق لیسانس پوهنتون بلخ»، وب‌سایت پوهنتون بلخ، تاریخ بازدید: 23 آبان 1403ش.  
• نادری، حامیه، «وضعیت نظام آموزشی و تحصیلی زنان»، شبکۀ اطلاعرسانی افغانستان، تاریخ درج مطلب: 15 آذر 1402ش.  
• نظری، محمدعلی، «نگاه آسیب‌شناسانه به نظام تحصیلات عالی افغانستان، با تکیه بر رویکرد تعلیم و تربیت انتقادی»، دوفصل‌نامۀ یافته‌های علوم تربیتی، شمارۀ 1، شهرویور 1400ش.  
• نظری، محمدعلی، «نگاهی آسیب‌شناسانه به نظام تحصیلات عالی افغانستان با تکیه بر رویکرد تعلیم و تربیت انتقادی»، دوفصل‌نامۀ یافته‌های علوم تربیتی، دورۀ 1، شمارۀ 1، شهریور 1400ش.  
• «نبود هیچ دانشگاهی از افغانستان در فهرست هزار دانشگاه برتر جهان»، وب‌سایت روزنامۀ 8 صبح، تاریخ درج مطلب: 23 شهریور 1398ش.  
• «نگاهی به دست‌آوردهای وزارت تحصیلات عالی در سال 1399ش»، گزارش وزارت تحصیلات عالی، 1399ش.  
• نگاهی به دستاوردهای وزارت تحصیلات عالی در سال 1399، کابل، وزارت تحصلات عالی افغانستان، 1399ش.  
• «نهادهای تحصیلی دولتی»، وب‌سایت وزارت تحصیلات عالی، تاریخ درج مطلب: 1402ش.  
• «نهادهای تحصیلی دولتی»، وب‌سایت وزارت تحصیلات عالی، تاریخ بازدید: آبان 1401ش.  
• «نهاد‌های تحصیلی خصوصی»، وب‌سایت وزارت تحصیلات عالی، تاریخ درج مطلب: آبان 1401ش.  
• «وضعیت نهادهای خصوصی تحصیلات عالی در افغانستان»، مرکز مطالعات استراتژیک و منطقوی، تاریخ درج مطلب: 23 مارچ 2019م.