پیش‌نویس:کابل

کابل؛ پایتخت افغانستان.

کابل، پایتخت و یکی از بزرگ‌ترین شهرهای افغانستان است که از پانزده ولسوالی (شهرستان) و 18 ناحیه تشکیل ‌شده است. هر ناحیه دارای چندین محله است. کابل به‌عنوان قطب سیاسی، اقتصادی و فرهنگی افغانستان در ارتفاع 5900 فوتی از سطح دریا واقع ‌شده است؛ این شهر در تقاطع جاده‌هایی قرار دارد که از شمال به ازبکستان (از طریق مزار شریف)، از شرق به پاکستان (جلال‌آباد) و از جنوب به قندهار منتهی می-شود، رودخانه کابل در مسیر خود برای پیوستن به سِند از شرق کابل می‌گذرد. علیرغم گسترش شهر کابل در طول زمان، مخصوصاً در دهه 80 و 90 شمسی، اما هسته اولیه و مرکزی آن که در دامنه کوه آسمایی و شیر دروازه در دو طرف رودخانه کابل شکل‌گرفته، تا هنوز باقی است و از آن به کابل کهنه یاد می‌شود. کابل از شمال با پروان و کاپیسا، از شرق با لغمان و ننگرهار، از جنوب با لوگر و از غرب با میدان وردک همسایه است. آب‌وهوای کابل، قاره‌ای نیمه‌خشک است.

نام‌گذاری

نام کابل، ریشه در روایات تاریخی و اسطوره‌ای متعددی دارد. بر اساس یکی از مشهورترین روایات، این نام از «کاپیلا» (از شاهزادگان دودمان کوشانی و وابستگان کانیشکا) گرفته شده و به تدریج به «کابل» تحول یافته است.

از دیدگاه ریشه‌شناسی، نظریات علمی‌تر نیز ارائه شده است. به باور برخی زبان‌شناسان، جزء «کو» در نام باستانی «کوبها» (که به رود کابل اطلاق می‌شده) ریشه در زبان‌های کهن اسکایی دارد و به‌معنای «آب» است. این جزء در نام‌های دیگر رودهای منطقه مانند کونر (کنر) و کورم (کرم) نیز دیده می‌شود. در مقابل، برخی دیگر «کابل» را شکل تحولیافته «کاول» می‌دانند که از ترکیب «کاو» (به معنای بزرگ، پیشوا یا دانا) و «ال» (پسوند مکان) تشکیل شده و به «جایگاه بزرگان» اشاره دارد. این نظریه با نام‌های تاریخی مانند «کیقباد» و «کیخسرو» مرتبط است.  

از نگاه فولکلور، داستانی محلی وجود دارد که بر اساس آن، این شهر در گذشته همچون جزیره‌ای در میان آب قرار داشت و با ساختن پلی از کاه (که به «کاه‌پل» معروف شد) برای عبور یک شاهزاده، نام «کاه‌پل» به مرور به «کابل» تغییر یافت.  

بر اساس متون تاریخی، کابل در آثار یونان باستان به نام «قابوره» و «اورتوسپاته» آمده است. در شاهنامه مکرر از کابل و کابلستان یاد شده است.

تاریخچه

کابل بیش از 3000 سال قدمت دارد. برخی کتب تاریخی، قدمت کابل را به حدود 1500 سال پیش از میلاد بازمی‌گردانند؛ این شهر در 870م توسط اعراب فتح شد و در 1221م در نتیجۀ حمله مغول به‌شدت آسیب دید و پس از یک قرن در دورۀ حکومت تیموریان، رشدی دوباره را آغاز کرد.

در 1504م توسط بابور اشغال شد و ساختمان‌های عمومی و باغ‌های آن بازسازی شد؛ در سال 1738م توسط نادرشاه اشغال شد. حمله‌بریتانیا در سال 1842م منجر به تخریب بیشتر کابل شد و در حمله دوم در 1880م، بالاحصار که تا آن زمان مقر حکومت بود تخریب شد.

کابل در دوران حبیب‌الله، امان‌الله، نادرخان و ظاهرشاه، شاهد تغییرات و گسترش چشمگیری بوده است. امان‌الله خان ساختار جدیدی برای کابل طراحی کرد و ساخت بخش شهری جدیدی به‌نام دارالامان را در پنج کیلومتری کابل آغاز کرد. در 1979م کابل شاهد درگیری مستقیم با شوروی سابق بود، این شهر در سپتامبر 1996م به تصرف طالبان درآمد و در اکتبر 2001م با حملۀ ایالات‌متحده، طالبان کابل را رها کردند. در 20 دسامبر 2001م، کابل پایتخت دولت انتقالی افغانستان شد و نظام جدید به اسم جمهوری اسلامی افغانستان شکل گرفت. در 2021م کابل بار دیگر شاهد فروپاشی جمهوریت و حاکمیت دوبارۀ طالبان بود.

جغرافیایی کابل

ویژگی‌های اقلیمی

کابل به‌عنوان پایتخت افغانستان، از اقلیمی نیمه‌خشک و کوهستانی برخوردار است که تحت تأثیر عوامل جغرافیایی متنوعی قرار دارد. وجود کوه‌های بلند همچون شیردروازه (۲۲۱۸ متر)، آسمایی و پغمان (۴۷۰۰ متر) در اطراف شهر، نقش تعیین‌کننده‌ای در آب‌وهوای این منطقه دارد. این ارتفاعات نه تنها منظره‌ای طبیعی به شهر بخشیده، بلکه باعث تعدیل دما و ایجاد بارش‌های برف و باران در فصول سرد سال می‌شود.  

نوسانات دمایی در کابل قابل توجه است: دمای هوا در تابستان به ۳۴ تا ۴۰ درجه سانتی‌گراد می‌رسد، در حالی که در زمستان تا ۱۵- درجه سانتی‌گراد کاهش می‌یابد. این تغییرات شدید دمایی، زندگی روزمره ساکنان را تحت تأثیر قرار داده و نیاز به سازگاری با شرایط اقلیمی را ضروری می‌سازد.  

بادهای موسمی و موضعی نیز از ویژگی‌های بارز اقلیم کابل هستند. بادهای سرد سیبریایی در زمستان باعث بارش برف می‌شوند، در بهار و تابستان، جریان‌های مرطوب از دریای خزر و خلیج فارس منجر به بارندگی‌های موقت می‌شود. بادهای شدید پس از ظهر در تابستان که همراه با گردوغبار است، گاهی زندگی شهری را با اختلال مواجه می‌کنند.  

کمبود رطوبت در تابستان از دیگر چالش‌های اقلیمی کابل است که میزان تبخیر را تا دو برابر بارندگی افزایش می‌دهد. این شرایط، مدیریت منابع آب و کشاورزی را در منطقه به امری حیاتی تبدیل کرده است.  

ولسوالی‌های کابل

کابل به‌عنوان یک ولایت دارای 15 ولسوالی است که عبارت‌اند از: کابل (مرکز)، میربچه کوت، پغمان، قره‌باغ، شَکَردره، سروبی، بگرامی، دِه‌سبز، چارآسیاب، اِستالیف، کلکان، خاک جبار، فَرزه، موسهی، گُلدره.

اقتصاد

افغانستان به‌عنوان یک گذرگاه جغرافیایی-فرهنگی برای قرون متمادی مرکز مهم تجارت داخلی آسیا و دروازه‌های هند بود. امروزه اقتصاد افغانستان به ترتیب وابسته به تجارت، خدمات و کشاورزی است. زراعت، مهم‌ترین محور اقتصاد پایدار افغانستان و کابل به‌شمار می‌رود. پس از سال‌ها جنگ داخلی، اساس اقتصاد افغانستان، کاملاً ضعیف و شدیداً وابسته به کمک‌های بین‌المللی است. روند بازسازی پس از جنگ‌های داخلی، با تکیه بر کمک‌های جامعۀ جهانی، مسیر اقتصاد را به سمت بخش خدمات تغییر داده است. تولید ناخالص داخلی از 8/37 در سال 2002م به 4/53 در سال 2012م افزایش یافت. با وجود افزایش سهم بخش خدماتی در تولید ناخالص ملی، بخش کشاورزی همچنان به‌عنوان عامل کلیدی رشد اقتصادی در افغانستان باقی‌ مانده است؛ از سویی رشد اقتصادی در برابر عوامل بیرونی آسیب‌پذیر، شکننده و بی‌ثبات باقی‌مانده و کشاورزی نیز به دلیل تغییرات اقلیمی، آسیب‌پذیر است. پس از روی کار آمدن دوباره طالبان در سال 2021م بین 20 تا 30 درصد اقتصاد افغانستان تحلیل رفت و وضع معیشت و شغل بسیاری از افراد تحت تأثیر قرار گرفت.

آداب‌ورسوم

از جمله مراسمی که بسیار باشکوه در کابل برگزار می‌شود بلند کردن «جَندَه» است؛ این مراسم که در سال نو انجام می‌شود بسیار مهم است و در سال‌های اخیر، به‌قدری باشکوه انجام می‌شد که موزیک گارد شاهی که در مراسم مهم اجرا می‌شود در هنگام این مراسم نواخته می‌شد.

در روز نخست سال نو مراسم باشکوهی در «زیارتگاه سخی» برگزار می‌شود که بلند کردن علم امام علی یکی از آن‌ها است، تهیه سمنو (سمنک) که توأم با شعرخوانی است در آغاز شب عید انجام می‌شود. هفت میوه و هفت‌سین، غذای ویژه شب عید نوروز، جشن دهقان و دیدوبازدید، بخشی از مراسم ویژه نوروز هستند. همچنین کشتی پهلوانی، تخم‌مرغ جنگی، بزکشی و گُدی‌پران (بادبادک‌بازی) ازجمله بازی‌های سنتی مردم در ایام عید نوروز است.

بافت جمعیتی کابل

جمعیت کابل در سال 2022م حدود چهار و نیم میلیون برآورد شده است که به نسبت سال 2021 حدود 2.81 درصد افزایش داشته است. اگرچه تمام اقوام افغانستان در کابل حضور دارند، اما بیشترین جمعیت آن از چهار قوم پشتون، تاجیک، هزاره و ازبک تشکیل‌ شده است که غالباً در مناطق جداگانه زندگی می‌کنند. البته اقلیت هندو و سیک نیز در مرکز کابل حضور داشتند که بعد از به قدرت رسیدن مجدد طالبان افغانستان را ترک کردند.

جاذبه‌های گردشگری

موزه ملی: موزه ملی که به آن موزه کابل هم گفته می‌شود در منطقه دارالامان واقع ‌شده، در سال 2004م بازگشایی شد و به دلیل محدودیت فضا، بخش کمی از مجموعۀ غنی مصنوعات آن به نمایش گذاشته ‌شده است. این موزه در سال 1919م در قصر باغ بالا تأسیس شد و در سال 1931م به مکان فعلی منتقل شد؛ به دلیل واقع‌شدن افغانستان در مسیر جاده ابریشم این موزه دارای طیف متنوعی از اقلام باستانی است. در اوایل دهه 1990م موزه، آسیب‌های سختی دید. در سال 2021م این موزه، بازسازی شد.

باغ بابر: مقبره بابر شاه فاتح مسلمان در این باغ است. این باغ در اوایل قرن شانزده میلادی در دامنه کوه‌های شیردروازه در جنوب غربی شهر قدیمی کابل ایجاد شد؛ در این باغ مجموعه کاروانسرا، استخر، آلاچیق، مسجد شاه جهان و آرامگاه بابر است؛ همچنین کنده‌کاری چوبی پیچیده، گچ‌بری کنده‌کاری‌شده و فشرده، آجر تزئینی یا سنگ‌تراشی و دیوارهای گل عظیم، بازتابی از سنت معماری افغانستان است. بسیاری از قسمت‌های باغ در طول جنگ‌های داخلی ویران شد اما در سال 2001م بازسازی آن آغاز شد و اکنون به‌عنوان یک منطقه تفریحی مورد استفاده قرار می‌گیرد.

زیارتگاه سخی: زیارتگاه سخی که در دامنه کوه آسمایی واقع ‌شده از اماکن زیارتی و مورد احترام شیعیان و اهل سنت است. خرقۀ منسوب به پیامبر اکرم، مدتی در این مکان نگهداری شده است.

بالاحصار: بالاحصار در جنوب شهر قدیم کابل واقع ‌شده و علاوه بر این‌که یک قصر بوده، کاربری نظامی هم داشته است.

دارالامان: این قصر در زمان امان‌الله خان با همکاری گروه آلمانی در فاصله سال‌های 1304 تا 1306ش ساخته شد. در دهه 60 و 70 طی جنگ‌های داخلی، ویران شد و طی دو دهۀ بعدی بدون استفاده باقی ماند تا اینکه بازسازی آن در 1395ش، آغاز شد.

مسجد عیدگاه: در سال 1893م ساخته شد و دومین مسجد بزرگ کابل است. در این مسجد، دو بار در سال، نماز عید اقامه می‌شود.

مناره‌ چاکاری: دارای صلیب شکسته بودایی ماهایانا و تراوادا بوده و احتمالاً در دوره کوشانی ساخت شده بود و آثاری از هنر یونانی_باختری داشت. این مناره در سال 1998م تخریب شد.

پارک زرنگار: از قدیمی‌ترین پارک‌های کابل است که قدمت آن به دوره امیر عبدالرحمان خان بازمی‌گردد و مقبرۀ او نیز در یکی از ساختمان‌های این پارک به‌نام بوستان سرا واقع شده است.

باغ‌وحش دهمزنگ: باغ‌وحش دهمزنگ در سال 1967م تأسیس شد و در جریان جنگ‌های داخلی خسارات بسیاری دید. بازسازی آن از سال 2001م آغاز شد و توسعه یافت.

قصر پغمان: تپه پغمان منطقه‌ای تفریحی در 25 کیلومتری کابل است که قصر پغمان نیز در آن واقع شده است، به دنبال اعلام روز جهانی نوروز در سال 1393م، دولت تصمیم به ساخت این قصر گرفت تا برای برگزاری مراسم نوروز استفاده شود.

ابوالفضل: از زیارتگاه‌های مورد توجه شیعیان است که در محله مرادخانی واقع‌ شده است و منسوب به حضرت ابوالفضل است.

عاشقان و عارفان: نام زیارت‌گاهی در دامنۀ کوه شیردروازه است که سازه‌ای با معماری سنتی دارد. مردم محلی بر این باور هستند که «خواجه عبدالسلام» (عاشقان) و «خواجه عبدالصمد» (عارفان)، پسران خواجه عبدالله انصاری در آن مدفون هستند.

شهدای صالحین: قبرستانی در جنوب کابل است که شخصیت‌های معروف علمی، فرهنگی و سیاسی همچون میر محمدغبار، خیبر و صلاح‌الدین سلجوقی در آن مدفون هستند.

خانقاه‌های کابل: تصوف و عرفان بخشی از ادبیات فارسی دری است؛ ازاین‌رو شمار زیادی خانقاه در افغانستان و به‌ویژه کابل یافت می‌شود؛ تعدادی از این خانقاه‌ها عبارت‌اند از: خانقاه مرشد سید گلاب، خانقاه خواجه غریب‌نواز، خانقاه پهلوان صاحب، خانقاه علاء‌الدین، خانقاه انچی باغبان، خانقاه دهمزنگ، خانقاه میرواعظ کابلی، صحبت‌خانه کارته پروان، خانقاه قلعه زمانخان، خانقاه بابای خودی، خانقاه کاکری‌ها، خانقاه حضرت ابراهیم خلیل، خانقاه کوله پشته، خانقاه برکی، خانقاه ولوی فیضانی.

رودخانه کابل

رودخانه کابل از دو کمربند اصلی آب و هوایی عبور می‌کند، نواحی بالایی آن دارای آب‌وهوای گرم تابستانی و در پایین‌دست خود در پاکستان از منطقه‌ای با آب‌وهوای بیابانی خشک عبور می‌کند. رودخانه در مسیر خود بیشتر برای آبیاری استفاده می‌شود به‌طوری‌که بخش‌هایی از رودخانه اغلب در تابستان خشک می‌شود. پل-های متعددی از روی رودخانه کابل می‌گذرد که عمده آن‌ها عبارت‌اند از پل شاه دوشمشیره، پل باغ عمومی، پل خشتی و پل محمود. به دلیل تغییرات اقلیمی در بیشتر مواقع سال رودخانه خشک می‌شود و فقط در طول فصل بهار و زمستان پرآب می‌شود.

چنداول؛ از محله‌های تاریخی و شیعه‌نشین در کابل. چِنداوُل، از محلات بسیار قدیمی شیعه‌نشین در کابل (پایتخت افغانستان) است که تأسیس آن به دورۀ صفویه برمی‌گردد و تا دورۀ معاصر سکونت‌گاه و پایگاه اصلی قزلباشان بوده است. این منطقه دارای شخصیت‌های بزرگ تاریخی، نظامی و سیاسی است که در برخی از تحولات تاریخی افغانستان و کابل نقش اساسی داشته‌اند.

مفهوم‌شناسی

واژۀ ترکی چنداول به گروه و جماعتی گفته می‌شود که از لشکر به راه روند و فرود آيند یا برای حفاظت لشکر از پس آن می‌آيد. این کلمه در اردوی صفویه و نادر شاه افشار رایج بوده است و به مناسبت ساکن‌شدن برخی از افراد لشکر صفوی و سپس عقبۀ لشکر نادری در جنوب‌غرب کابل قدیم، این ناحیه به چنداول مشهور شده که ساکنان اولیۀ آن قزلباشان بازمانده از لشکر صفوی و نادرشاه افشار بوده‌اند.

پیشینه

سابقۀ چنداول به اوایل قرن نهم هجری و دورۀ شاه اسماعیل صفوی می‌رسد. در این دوره سپاه فرغانه، بلخ و قزلباش که از سوی شاه اسماعیل صفوی به کمک بابر شاه شتافته بودند از هندوکش گذشته و در ۹۱۰ق به کابل فرود آمدند. بر اساس فرمان بابر، قزلباش‌ها در این مکان به ساختن قلعه‌ و خانه‌ پرداختند. دو قرن بعد و در ۱۱۵۲ق نادر شاه افشار در بازگشت از تسخیر هندوستان، تعدادی از افراد خود را برای کمک به ادارۀ کابل در این شهر باقی گذاشت که این افراد نیز اغلب در چنداول و دیگر محلات کابل ماندگار شدند. اولین ساکنان منطقۀ چنداول در دورۀ نادر شاه عشایر قوم جوانشیر بوده‌اند. افرادی از عشایر بیات، افشار، شاهسون، شاه‌آقاسی، کردی و بختیاری نیز که عقب لشکر نادر بودند در همین دوره مقیم کابل شدند. در زمان احمدشاه درانی نیز قزلباشان لشکری و کشوری بیش‌تر در چنداول زندگی می‌کردند. ولی‌محمد خان پسر لطف‌علی بیگ جوانشیر در ۱۱۶۹ق، از طرف احمدشاه درانی به‌عنوان چنداول‌باشی به‌معنای سردستۀ چنداولان مقیم کابل، تعیین شد. در آن دوره چنداولی‌ها که بیش‌ترشان قزلباش بودند در کارهای دیوانی و لشکری مشغول فعالیت بودند و اساس اداره و ارتش در پادشاهی درانی را نیز همین قزلباشان تشکیل می‌دادند. در دورۀ تیمور شاه چنداول همچنان مرکز قزلباشان بود. بر اساس گزارش‌های سیاحان خارجی در 1842م، چنداول دارای حدود دو هزار خانه و چندین بازار محصور در دیوارهای بلند بوده است. در دیگر دوره‌های تاریخی نیز این منطقه اغلب قزلباش‌نشین و مردم آن در امور لشکری و کشوری فعال بودند. بعد از دوره عبدالرحمان خان شرایط این ناحیه تغییر کرد و اغلب اهالی به دیگر فعالیت‌های اقتصادی مشغول شدند؛ همچنین شرایط برای سکونت شیعیان غیر قزلباش نیز در این محله فراهم شد ولی تا دورۀ معاصر اکثریت ساکنان این ناحیه قزلباش‌ها بوده‌اند. بعد از سقوط طالبان در 1380ش با مهاجرت گستردۀ مردم به کابل، بیش‌تر جمعیت این ناحیه را مردم هزاره تشکیل می‌دهند. در تاریخ معاصر افغانستان این ناحیه شاهد یکی از مهم‌ترین قیام‌های دینی و ملی افغانستان بوده است. بعد از کودتای حزب دموکراتیک خلق افغانستان در 7 ثور 1357ش، اولین قیام عمومی علیه عوامل آن کودتا در منطقۀ چنداول صورت گرفت. قیام چنداول بزرگ‌ترین و مهم‌ترین قیام عمومی مردم کابل و بعد از قیام 24 حوت (اسفند) 1357ش هرات، دومین قیام مردمی در کشور علیه حکومت حزب دموکراتیک خلق است که در 2 سرطان (تیر) 1358ش اتفاق افتاد. برنامه‌ریزی این قیام از مدت‌ها قبل توسط برخی از افراد و اشخاص مطرح کابل و بر اساس روایتی برخی از احزاب صورت گرفته بود. بر اساس برنامه قرار بود در روز 2 سرطان تمام مردم کابل قیام کرده و دولت وقت را سرنگون سازند، ولی در روز دوم سرطان فقط مردم شیعه کابل و به‌خصوص مردم چنداول بر اساس همان برنامۀ قبلی از خانه‌های خود خارج شده و با شعار «الله اکبر» در جادۀ میوند به حرکت درآمدند. نیروهای دولتی که از قیام مردم آگاهی داشتند، مردم قیام‌کننده را به شدت سرکوب کردند. برخی معتقدند برنامۀ قیام از قبل افشاه و لغو و به تمام محلات کابل اطلاع‌رسانی شده بود ولی با خیانت و یا غفلت برخی از افراد و احزاب مقیم پیشاور مردم چنداول از لغو قیام اطلاع‌ نداشتند. در نتیجۀ این بی‌اطلاعی، مردم چنداول در روز دوم سرطان قیام کرده و بر اثر حملۀ نیروهای دولتی و دستگیری‌های گستردۀ روزهای بعدی، بین 3 تا 10 هزار نفر از مردم شیعۀ کابل به شهادت رسیدند.

جمعیت‌شناسی

زبان و اقوام

اغلب ساکنان این منطقه قزلباش و هزاره هستند که به زبان فارسی سخن می‌گویند. گرچه قزلباش‌ها در اصل ترک‌زبان بوده و نسل‌های قبلی آنان به زبان ترکی تکلم می‌کرده‌اند، اما نسل‌های جدید آنها ترکی را از یاد برده‌اند. در این منطقه اقوام دیگری نیز به‌صورت پراکنده حضور دارند که آنان نیز به زبان فارسی سخن می‌گویند.

دین و مذهب

ساکنان چنداول همه مسلمان و اغلب آنها پیرو مذهب جعفری هستند. در این منطقه اندکی از پیروان مذهب حنفی نیز در کنار مردم شیعه در آرامش زندگی می‌کنند.

بر اساس اسناد و منابع تاریخی، پیشینه تشیع در ولایت کابل به سده‌های نخستین هجری بازمی‌گردد. این منطقه که بخشی از خراسان بزرگ محسوب می‌شد، از جمله مناطقی است که نشانه‌هایی از حضور پیروان مکتب اهل‌بیت(ع) در آن دیده می‌شود. از جمله شواهد این امر، ذکر لقب «کابلی» برای برخی از اصحاب ائمه(ع) است که نشان‌دهنده وجود تشیع در این ناحیه می‌باشد. از جمله این افراد می‌توان به هارون بن ابی خالد کابلی، وردان ابو خالد کابلی الاصغر و وردان ابو خالد کابلی ملقب به کنکر اشاره کرد که در منابع رجالی از آنان یاد شده است.

همچنین، روایتی درباره فردی با لقب «کابلی» وجود دارد که از طریق کتب پیشینیان همچون انجيل، صحت دین اسلام را درمی‌یابد و از کابل در طلب حقیقت رهسپار می‌شود. وی با راهنمایی یحیی بن محمد عریضی در صریاء، نزدیک مدینه، موفق به درک حضور حضرت حجت(ع) می‌شود. این روایت نیز گواهی بر وجود گرایش‌های شیعی در منطقه کابل در دوران کهن است.

در خصوص میزان ارتباط این ناحیه با سازمان وکالت، اطلاعات چندانی در دست نیست. تنها نقل موجود در این زمینه، روایتی از کشی است که در آن به توقیعی طولانی از سوی ناحیه مقدسه درباره ابو حامد اشاره شده است. این امر نشان می‌دهد که اگرچه ممکن است ارتباطات گسترده‌ای documented نباشد، اما نوعی پیوند و تعامل میان شیعیان این منطقه و مراکز شیعی در دیگر نقاط وجود داشته است.

به طور کلی، می‌توان گفت که ولایت کابل در افغانستان، از دیرباز شاهد حضور و فعالیت شیعیان بوده و این حضور در منابع تاریخی و روایی انعکاس یافته است.

جغرافیا

موقعیت جغرافیایی

چنداول در قسمت جنوب‌غرب شهر قدیم کابل، در جنوب رود‌خانه و دامنه‌ی کوهی با نام «شاه کابل» یا «کابل شاه»، قرار دارد و به دروازه‌ غربی حصار قدیم کابل با نام شاه‌دروازه، متصل است. حدود چنداول قدیم شرق به غرب از دیوار شفاخانۀ گندنا (ابن‌سینا) تا سرک سه دکان (سه دکان پایین) و جنوب به شمال از از بالاجوی و کوه شیردروازه تا دیوار قلعۀ باقر خان (جادۀ میوند و شفاخانه مستورات) بوده است. برخی از دیوار شفاخانه تا محلۀ علی‌رضا خان را چنداول می‌دانند.

مساحت

چنداول قدیم از نظر مساحت نصف شهر کابل قدیم بوده ولی با توجه به گسترش شهر کابل این منطقه امروزه از نواحی بزرگ شهر و مساحت آن بیش از 29 هکتار است.

آب و هوا

کابل از شهرهای مرتفع جهان است و چنداول دردامنه‌ی کوه شاه کابل قرار داشته و از محلات بلند شهر به حساب می‌آید. این ناحیه در تابستان گرم و در زمستان برفگیر و بسیار سرد است.

کوه‌ها

کوه معروف متصل به ناحیۀ چنداول از گذشته‌های دور به شاه کابل مشهور است.

منابع آبی

رود کابل در پایین‌دست چنداول، از قدیم منبع آب آن محله بوده است. بعدها مردم ساکن در چنداول با حفر چاه‌های عمیق آب آشامیدنی خود را تامین می‌کردند. در سال‌های اخیر بخشی از مردم از آب دولتی استفاده می‌کنند، اما مناطق بالا‌دست و مرتفع چنداول گرفتار مشکل تأمین آب هستند.

اقتصاد

امروزه بیش‌تر مردم چنداول در کارهای اداری، کاسبی، شرکت‌های تولیدی، برخی فنون مهارتی، آهنگری و کارهای مشابه مشغول فعال هستند. بازارچه قدیمی‌ در ضلع شمال شرقی محله مشهور به «سرای چنداول» از جمله بازارهای مهم کابل است و بخشی از ساکنان محله در آن بازار به فعالیت اشتغال دارند.

فرهنگ و هنر

مزارات

مشهورترین آرامگاه در این ناحیه متعلق به فیض‌محمد کاتب هزاره، صاحب کتاب معروف سراج‌التواریخ و نویسندۀ مشهور دربار شاه حبیب‌الله خان است که در قسمت بالاجوی چنداول واقع شده است.

آداب و رسوم

• نوروز: از مهم‌ترین جلوه‌های فرهنگی و باستانی چنداول تجلیل از عید نوروز است که هر ساله از روز اول ماه حمل (فروردین) مردم محله با آداب و رسوم خاصی آن را گرامی می‌دارند.
• عزاداری: عزاداری به‌خصوص در ایام محرم از سنت‌های مردم است. در این ایام بسیاری از مردم با دادن نذری و حضور در مساجد و تکایا در ماتم شهدای کربلا به سوگ می‌نشینند و در روز عاشورا اجتماع بزرگ عزاداران در تکیه‌خانه چنداول تشکیل شده و مردم به سینه‌زنی می‌پردازند.
• یلدا: شب یلدا (شب چله) از آیین‌های باستانی مردم است که توسط مردم گرامی داشته می‌شود. در این شب مردم چنداول رسم دارند در کنار یکدیگر جمع شده با خوردن انار و تربوز (هندوانه) شب را به قصه‌گویی، افسانه‌سرایی، شاهنامه‌خوانی و خاطره‌گویی سپری می‌کنند.
• اعیاد: عید فطر و قربان از مهم‌ترین اعیاد دینی مردم افغانستان است. در ایام عید قربان در این ناحیه مردم با خریدن شیرینی، تهیۀ غذاهای متنوع، اقامۀ نماز عید، قربانی‌کردن گاو و گوسفند و توزیع آن بین اقوام و همسایگان، عید را گرامی می‌دارند. در عید فطر (عید روزه) مردم در آخر ماه رمضان با پوشیدن لباس‌های نو، تهیۀ انواع آجیل، میوه و شیرینی و غذاهای متنوع بعد از اقامۀ نماز عید، افطار کرده و به دید و بازدید اقوام، خویشان و همسایگان می‌روند.

صنایع دستی

با وجود تحولات جدید، در این ناحیه قالی‌بافی، دسترخوان‌بافی، گلیم‌بافی و تولید برخی دیگر از صنایع‌ دستی توسط خانواده‌ها مرسوم است.

مشاهیر

برخی از شخصیت‌های چنداول عبارتند از: امیر اصلان‌خان جوانشیر، جعفرخان قزلباش، حسین‌علی خان سپه‌سالار (وزیر حربیۀ شیرعلی خان)، سردار نور‌محمد خان، سید محمد‌کاظم بلبل، حیدر‌قلی خان سردار کابلی، میر‌علی‌احمد حجت، شیخ محمدرضا سهیل، عزیز‌الله غزنوی، میرزا‌محمد‌مهدی خان (مشاور و منشی امان‌الله خان)، محمد‌ایوب خان (سرمنشی حبیب‌الله خان)، میرزا‌عبدالغفار خان، لطف‌علی بیگ جوانشیر، ولی‌محمد خان (چنداول‌باشی)، گل‌محمد خان جوانشیر، صادق‌محمد خان جوانشیر، امیر‌محمد خان جوانشیر، میرزا‌فقیر‌حسین شیون، فیض‌محمد کاتب هزاره، میر‌علی‌اصغر شعاع و محمد‌حسین نهضت.

مکاتب

با تأسیس مکاتب جدید و دانشگاه‌ها تعدادی از جوانان این محله به دروس جدید روی آوردند. در سال‌های اخیر بسیاری از کودکان و نوجوانان این ناحیه در مکاتب جدید مشغول به تحصیل بوده‌اند. سطح سواد در بین مردم ناحیه حدود 60 درصد است.

تکیه‌خانه‌ها

تکیه‌خانۀ عمومی چنداول در 1317ش و در دورۀ محمد‌نادر شاه با هدف ساماندهی امور شیعیان توسط میرعلی‌احمد حجت تاسیس شد. این مکان در ابتدا خانۀ نورالدین خان جوانشیر بود. مراسم عزاداری مخفیانه در آن برگزار می‌شد. در ابتدا این محل هم تکیه‌خانه، هم مسجد و هم مدرسه بود. نخستین نماز جماعت رسمی شیعه و پخش اذان شیعی در کابل از این تکیه‌خانه صورت گرفته است. در این تکیه‌خانه بسیاری از بزرگان شیعه منبر رفته و سخنرانی کرده‌اند که مشهورترین آنها سید اسماعیل بلخی است. تکیه‌خانۀ چنداول از مهم‌ترین مراکز فرهنگی و روشنگری در کابل بوده است. این تکیه‌خانه دارای کتابخانه و غسّال‎خانه است. جدا از این تکیه‌خانه، چنداول دارای 22 تکیه‌خانۀ دیگر است که بسیاری از آنها قدمت زیادی دارند.

مدارس علوم دینی

با تأسیس تکیه‌خانۀ چنداول ابتدا از آن محل به‌عنوان مدرسۀ علوم دینی نیز استفاده می‌شد. بعدها مدرسۀ علمیۀ چنداول در کنار آن تکیه‌خانه تأسیس شد.

کتابخانه‌ها

با بازسازی مسجد همت‌یاری‌خان، کتابخانۀ امام صادق در کنار آن مسجد ساخته شد. بعدها کتابخانه‌های دیگری در چنداول تأسیس شد که کتابخانۀ تکیه‌خانۀ چنداول از جملۀ آنها است.

گذرها (محلات)

چنداول در گذشته به گذرهای مختلفی تقسیم می‌شد که در هر گذر یک طایفۀ خاص زندگی می‌کردند. این گذرها عبارت بودند از: گذر جوان‌شیرها، گذر چارسوق، گذر خافی‌ها، گذر شائین‌چی‌ها، گذر شاهسون‌ها، گذر قرت‌ها (کردها)، گذر قلعۀ باقرخان، گذر قلعۀ هزاره‌ها، گذر قلعۀ کبرلوها، گذر کله‌خود و گذر کوچرلوها. امروزه جدا از آن گذرها اسامی دیگری به این ناحیه اضافه شده است.

جاذبه‌های گردشگری

مناظر دیدنی

چنداول در دامنۀ کوه جنوب (شیردروازه) کابل قرار دارد و از این جهت از دیدنی‌های آن شهر به حساب می‌آید. از طرف دیگر آن محله از محلات بسیار قدیمی کابل است و در درون خود خانه‌های قدیمی، گذرها و بازار بسیار مهم محلی دارد که افراد زیادی را برای بازدید به آن محله می‌کشاند.

آثار تاریخی

بخشی از ساختمان‌ها و ابنیۀ چنداول بسیار قدیمی و آثار تاریخی به شمار می‌روند. مسجد سه دکان بسیار قدیمی و دارای تزئینات گچ‌بری و کنده‌کاری چوب بوده که در جنگ‌های اخیر (احزاب) ویران شده است. مسجد جعفریه نیز از مساجد قدیمی شهر کابل است که در این منطقه واقع شده است. تکیه‌خانه، مسجد قاضی شهاب و مسجد همت‌یاری خان نیز بسیار قدمت دارند.

مشکلات محیط زیستی

گسترش شهرسازی در چنداول به‌خصوص در 20 سال اخیر آسیب زیادی به منابع طبیعی وارد کرده که گسترش آلودگی هوا و آلودگی صوتی، نابودی زمین‌های کشاورزی، تغییر جریان هوا و گرمی هوا از جمله عوارض آن است. چنداول به‌دلیل موقعیت خاص جغرافیایی خود تحت تاثیر حوادث مختلفی چون گرمای بی‌سابقه و سرمای شدید قرار دارد. فرسوده بودن اماکن و رها بودن فاضلاب شهری از دیگر مخاطرات طبیعی این محله است. اکثر ساختمان‌های محله یک طبقه هستند که مصالح به کار رفته در آنها اغلب اسکلت‌ آجر و چوبی است. عدم وجود مدیریت یكپارچه شهری و نگاه سیستمی ‌به محله، عدم هماهنگی بین سازمان‌های مختلف درجهت انجام كارهای مشترك در محله، عدم وجود چشم‌انداز پایدار برای محله، عدم حمایت مسوولان از صنایع بومی‌محله، امكان تخریب بافت سنتی و فرسوده محله و وقوع تلفات انسانی در هنگام زلزله، جذب جمعیت سواره فراوان از سایر محلات به‌دلیل وجود بازار اصلی، افزایش روزافزون استفاده از وسایط شخصی، عدم رسیدگی و نظارت لازم در مورد پوشش گیاهی معابر از سوی سازمان‌های زیربط و از بین رفتن آسفالت كوچه‌ها به علت شرایط آب و هوایی نامساعد از جمله مشکلات طبیعی موجود در چنداول است.

زیر ساخت‌ها

آب و برق

برق محله بیش‌تر از شبکه سراسری کشور تامین می‌شود و با مشکلات زیادی همراه است. آب آشامیدنی از آب دولتی و از چاه‌ها تأمین می‌شود. تأمین آب آشامیدنی سالم از نیازهای اساسی چنداول است که در این زمینه مشکلات زیادی وجود دارد.

بهداشت و سلامت

با توجه به فعالیت بخش مهمی از بهداشت کشور در کابل وضعیت زندگی مردم و دسترسی آنها به دارو و درمان نسبت به گذشته ارتقا یافته و مرگ و میر کودکان و مادران کمتر شده است.

حمل و نقل

چنداول بیش‌تر متکی به وسایل نقلیه عمومی و به‌خصوص سرویس تاکسی و ملی‌بس (اتوبوس‌ها و ون‌های عمومی) است. بخشی از مردم نیز دارای وسایل شخصی هستند.

بازار

در گذشته در اطراف سرک‌های چنداول دکان‌های زرگری، مسگری، سراجی، آهنگری، تفنگ‌سازی، بنیه‌گری، قفل‌سازی، عطاری، سیمساری، نانوائی، نجاری، فالوده‌پزی، ماهی و جلبی، حلیم‌پزی سماوارچی، قصابی، ترکاری، سلمانی و سایر ضروریات مردم موجود بود. در طبقات بالایی دکان‌ها نیز انواع کارگاه‌ها فعالیت داشتند. در گذشته به‌خصوص بافندگان این محله به بافتن شال و لنگی چنداولی (که در زمان خود نام پرآوازه‌یی داشت) اشتغال داشتند. امروزه سرای چنداول به‌عنوان یکی از بازارهای بزرگ کابل به عرضه کالاهای دست دوم اختصاص دارد و افراد زیادی را به خود جلب می‌کند.

قصر دارالامان، از بناهای تاریخی افغانستان متعلق به دورۀ امان‌الله خان.

قصر دارالامان، اثری تاریخی در جنوب غرب کابل است و یک شاخص هویت‌بخش برای این شهر به شمار می‌رود.

نام‌گذاری

دارالامان، به‌معنای محل صلح و امان است. این قصر در زمان حکومت کوتاه حبیب‌الله کلکانی به‌نام «دارالحبیب» و بعدها «دارالفنون» شناخته می‌شد. در سال 1333ش توسط هیئت شهرداری کابل به‌نام قصر دارالامان نامیده شد.

تاریخچه

قصر دارالامان، توسط امان‌الله خان در سال 1920م ساخته شد. دارالامان در ابتدا قرار بود مقر پارلمان جدید افغانستان باشد اما این اتفاق هرگز نیفتاد. زمان ساخت دارالامان روابط حسنه‌ای میان افغانستان و آلمان برقرار بود، به‌همین‌دلیل در امور شهرسازی و تعمیرات شهریِ افغانستان گروه 22 نفرۀ معماران آلمانی فعالیت داشتند. ساخت قصر دارالامان در سال 1304ش نیز تحت نظر مهندس والتر هارتنِ آلمانی آغاز شد و در سال 1306ش پایان یافت. ساخت قصر دارالامان بخشی از یک طرح بزرگ‌تر برای نوسازی و اصلاح افغانستان بود و بنا بود این قصر بخشی از پایتخت تاریخی باشد که هرگز محقق نشد و حتی برنامه‌هایی برای اتصال آن به کابل توسط یک راه‌آهن وجود داشت.

موقعیت جغرافیایی

این قصر در 16 کیلومتری مرکز کابل بر روی افشار تپه و نزدیک قصر دیگری به‌نام تاج‌بیگ قرار دارد.

معماری

دارالامان، قصری سه‌طبقه است که بر اساس سبک معماری نئوکلاسیک اروپایی ساخته ‌شده و توسط باغ‌های نامرتب به سبک ونیزی احاطه ‌شده است. عده‌ای از کارشناسان عقیده دارند که سبک معماری قصر دارالامان، مربوط به دورۀ رنسانس و معماری آلمان شرقی است اما شماری دیگر از کارشناسان، معماری قصر را ترکیب هنر معماری آلمان شرقی و فرانسه می‌دانند. گنبد قصر شبیه به مراکز مذهبی فرانسوی و پایه و قوس آن شبیه به کاخ‌های آلمان است. این قصر از جمله اولین ساختمان‌های افغانستان بود که دارای سیستم گرمایش مرکزی بود. سقف دارای چهار برج گنبدی است، پله‌های مارپیچ مرمری هر سطح را به هم وصل می‌کند و گالری طبقه سوم نمای جنوبی را تزئین می‌کند. این قصر دارای 150 اتاق بزرگ و کوچک است که تمامی دستگاه‌های حکومتی عصر امان‌الله خان از آن استفاده می‌کردند. همچنین، دارالامان، دارای یک کتابخانۀ بزرگ و 32 سرویس بهداشتی است.

مرمت و بازسازی

قصر دارالامان، در سال 1969م، با آتش‌سوزی عظیمی مواجه شد که صدمات بسیاری را به این بنای تاریخی وارد کرد. پس از بازسازی‌های لازم، این قصر به مرکز وزارت دفاع افغانستان تغییر کاربری داد. در جریان کودتای 1978م، دارالامان، هدف بمباران قرار گرفت. این قصر، دوباره مرمت شد و این‌بار از آن برای مدت کوتاهی، به‌عنوان موزه استفاده شد. دارالامان، در دهۀ 1990م توسط مجاهدین ویران و در 2012م نیز مورد هدف طالبان قرار گرفت. به‌همین دلیل، این قصر را «زمین زخمی» نیز می‌خوانند. در سال 2016م رئیس‌جمهور اشرف غنی به‌صورت رسمی، دستور بازسازی دارالامان را صادر کرد و هدف از این بازسازی را «بازگشت به گذشته برای پایه‌گذاری آینده» خواند. برای بازسازی دارالامان، از مواد و مصالح داخلی افغانستان (سنگ مرمر هرات، چوب کنر) و مشاور، مهندس و کارگران افغانستانی استفاده شد. علاوه بر آن، هزینۀ این بازسازی نزدیک به دو درصد از مبلغ پیش‌بینی شده توسط شرکت‌های خارجی، کمتر شد. در پروژۀ بازسازی دارالامان از همان معدن سنگ دهۀ 1920م استفاده شد.

منابع

• «آشنایی با پارک تفریحی زرنگار در کابل»، آی فیلم2، تاریخ بارگذاری: 26 حمل 1399ش.
• جباری، محمدرضا، سازمان وکالت و نقش آن در عصر ائمه (علیهم السلام)، قم، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمينی، ۱۳۸۲ش.
• دولت‌آبادی، بصیراحمد، شناسنامه افغانستان، چ2، تهران، عرفان، 1382ش.
• رجاء، محمدسرور، احیاگر شیعه در افغانستان، چ1، قم، افق فردا، 1382ش.
• «زیارتگاه منسوب به حضرت ابوالفضل در کابل»، وب‌سایت افغان تراول، تاریخ بارگذاری: 6 آبان 1397ش.
• «شهدای صالحین افغانستان کجاست؟»، خبرگزاری میزان، تاریخ بارگذاری: 22 شهریور 1395ش.
• صافی، ضمیر، «زیارت عاشقان و عارفان؛ بنایی با معماری سنتی در کابل»، طلوع نیوز، تاریخ بارگذاری: 16جدی 1400ش.
• صدقی، محمدعثمان، شهرهای آریانا، چ1، کابل، بیهقی، 1354ش.
• «طالبان تنها باغ‌وحش افغانستان را از رونق انداخت»، وب‌سایت خبربان، تاریخ بارگذاری: 27 شهریور 1401ش.
• عثمان، حبیب، «اهمیت تاریخی شهر کابل»، وب‌سایت دانشنامۀ افغان، تاریخ بازدید: ۳۰ مرداد ۱۴۰۴ش.
• «کاخ پغمان کجاست؟»، باشگاه خبرنگاران جوان، تاریخ بارگذاری: 28 مهر 1400ش.
• کوشان، محمدقوی، «کابل»، وب‌سایت کابل نته، تاریخ بازدید: ۳۰ مرداد ۱۴۰۴ش.
• «گزارش وضعیت فقر در افغانستان»، جمهوری اسلامی افغانستان، وزارت اقتصاد، عقرب 1394ش.
• «مروری به رویدادهای سال 2021 میلادی در افغانستان؛ فروپاشی جمهوریت و حاکمیت دوباره طالبان»، آرزو نیوز، تاریخ بارگذاری: 31 دسامبر 2021م.
• مونس، محمدمتین، خانقاه‌های امروز شهر کابل، کابل، بهیر، 1390ش.
• «نام و تعداد ولسوالی‌های ولایات افغانستان»، سیاح آنلاین، تاریخ بارگذاری: 23 آگوست 2015م.
• «نگاهی به آداب‌ورسوم عید نوروز در افغانستان»، خبرگزاری میزان، تاریخ بارگذاری: 1 فروردین 1395ش.
• Ayoobi, Ahmad Walid, and Hatice Günseli Demirkol. "An evaluation of architectural monuments in Afghanistan as in the capital city, Kabul. (2021), (Last visited: 22 October 2022).
• Britannica, The Editors of Encyclopaedia. "Kābul River". Encyclopedia Britannica, britannica, (Last visited: 24 October 2022).
• Britannica, The Editors of Encyclopaedia. "National Museum of Afghanistan". Encyclopedia Britannica,britannica, (Last visited: 24 October 2022).
• Byrd, William, One Year Later, Taliban Unable to Reverse Afghanistan’s Economic Decline, usip website, 8 August 2022.
• Kabul Provincial Overview, Naval Postgraduate School (nps), nps, (Last visited: 24 October 2022).
• Kabul, Afghanistan Metro Area Population 1950-2022, macrotrends, (Last visited: 24 October 2022)
• Kabul, Collins English Dictionary, collinsdictionary, (Last visited: 24 October 2022).
• Kabul, New World Encyclopedia (NWE),newworldencyclopedia, (Last visited: 23 October 2022).
• Leslie, Jolyon. "Kabul". Encyclopedia Britannica, britannica, (Last visited: 24 October 2022).
• Mumtaz, Babar, and N. Kaj. Development of Kabul: Reconstruction and Planning Issues. Comportments, 2004.
• Vogelsang, Willem, Kabul: A History, Vogelsang, Kabul: A History, international institute for Asian studies,international institute for Asian studies, (Last visited: 22 October 2022).