پیش‌نویس:حضرت معصومه

نمایی از گنبد و گلدسته‌های حرم حضرت معصومه در شهر قم

حضرت فاطمه معصومه؛ دختر امام موسی کاظم و خواهر امام رضا.

حضرت فاطمه معصومه (س)، دختر امام موسی کاظم (ع) و خواهر امام رضا (ع)، بانویی عالمه و راوی حدیث بود که به سبب مقام علمی و معنوی والا، به «کریمه اهل‌بیت» شهرت یافت. او در سال ۲۰۱ هجری قمری به دعوت برادرش از مدینه به‌سوی خراسان حرکت کرد اما در مسیر، در ساوه بیمار شد و پس از ورود به قم درگذشت و همان‌جا به خاک سپرده شد. مرقد او سبب رونق و گسترش شهر قم و شکل‌گیری حوزه علمیه گردید و این شهر را به مرکز بزرگ علمی و زیارتی شیعیان بدل ساخت. فاطمه معصومه نزد علما و مردم از جایگاهی والا برخوردار است و زیارت او همسنگ زیارت امام رضا دانسته شده است. روز میلادش، اول ذی‌القعده، در ایران به‌عنوان «روز دختر» گرامی داشته می‌شود.

زندگی‌نامه حضرت فاطمه معصومه

نسب و جایگاه خانوادگی

نام حضرت معصومه، فاطمه است. پدرش موسی بن جعفر، امام هفتم شیعیان و مادرش نجمه خاتون، مادر امام هشتم است. او برترین دختر امام کاظم (ع) دانسته شده و در میان فرزندان او پس از امام رضا، کسی هم‌پای فاطمه معصومه (س) نبوده است. شیخ مفید، در کتاب الارشاد، در میان دختران امام کاظم، از دو دختر به نام‌های فاطمه کبری و فاطمه صغری نام برده و ابن‌جوزی، از علمای اهل‌سنت در قرن ششم قمری، به چهار دختر با نام فاطمه، در میان دختران امام کاظم اشاره کرده، که به فواطم اربعه مشهور بودند.

در منابع تاریخی اطلاعات زیادی دربارهٔ زندگی‌نامه فاطمه معصومه، از جمله تاریخ تولد و وفات، میزان عمر، این که چه زمانی از مدینه حرکت کرده و آیا پیش از شهادت امام رضا فوت کرده یا پس از آن، ثبت نشده است.

ابهامات تاریخی در مورد ولادت و وفات

در منابع تاریخی کهن و همچنین در منابع قدیمی شیعه، تاریخ ولادت و وفات فاطمه معصومه ذکر نشده است و آنچه امروزه به عنوان تاریخ ولادت او (اول ذی‌القعده سال ۱۷۳ق) و تاریخ وفات او (دهم یا دوازدهم ربیع‌الثانی سال ۲۰۱ق) معروف شده است، برگرفته از کتاب نورالآفاق نوشته جواد شاه‌عبدالعظیمی است که در سال ۱۳۴۳ق نگارش شده است. به اعتقاد برخی، فاطمه معصومه در ده سالگی پدرش را از دست داد.

سفر به ایران به دعوت برادر

بر پایهٔ کتاب تاریخ قم، فاطمه معصومه در سال ۲۰۱ق، به دعوت برادرش امام رضا از مدینه راهی ایران شد. بر اساس نقل برخی تاریخ‌پژوهان شیعه، دلیل مسافرت فاطمه معصومه به ایران، به همراه ۲۲ نفر از برادران، از جمله فضل، جعفر، هارون و قاسم و برادرزادگان و سایر علویان، نامه‌ای از امام رضا بود که در آن، از فاطمه معصومه خواسته بود تا نزد وی، به خراسان برود.

بیماری، ورود به قم و وفات

تصویری از نمای بیرونی بیت‌النور

حضرت معصومه در میان راه، در ساوه بیمار شد و درگذشت. بنابر روایتی، وی به درخواست اهالی قم، از ساوه، روانهٔ آن شهر شده و در روز ۲۳ ربیع‌الاول در میان استقبال بی‌نظیر مردم، به قم وارد و در خانهٔ موسی بن خَزْرَج اَشعری سُکنی گزید. وی، طی مدتی که در قم بود، عبادتگاهی داشت، که بعدها به بیت‌النور مشهور گشت؛ اما پس از تحمل هفده یا نوزده روز بیماری، دنیا را وداع گفت. برخی بر این باورند که فاطمه معصومه در ساوه مسموم شده است.

پس از وفات فاطمه معصومه، زنان آل‌سعد از اشعریان قم، وی را غسل داده، کفن کرده و جنازه‌اش را در باغی به نام بابِلان (حرم کنونی)، از باغ‌های ساحلی موسی بن خَزرَج، دفن کردند.

القاب فاطمه معصومه

علاوه بر معصومه، که مشهورترین لقب فاطمه است، و از روایتی منتسب به امام رضا اخذ شده است، او را با القاب دیگری مانند کریمه اهل بیت، شفیعه، عالمه، محدثه، رشیده، تقیه، نقیه، طاهره، حمیده، سیده، رضیه، مرضیه و اخت‌الرضا نیز یاد کرده‌اند.

ازدواج فاطمه معصومه

به نوشته کتاب ریاحین الشریعه، معلوم نیست که فاطمه معصومه ازدواج کرده است یا نه؟ و آیا فرزند داشته است یا خیر؟ البته مشهور است که فاطمه معصومه هرگز ازدواج نکرده است. دلایلی نیز برای ازدواج نکردن وی ذکر شده است، ازجمله گفته‌اند او از آن جهت که برایش همتایی پیدا نشد، ازدواج نکرد. برخی پژوهشگران، بر این باورند که خفقان اجتماعی در دورهٔ خلافت هارون‌الرشید، فرصت و جرأت را از مسلمانان برای ازدواج با دختران امام کاظم، سلب کرده بود. در آن دوره، حتی رفت‌وآمد به خانه امام کاظم، شدیداً کنترل می‌شد.

فضایل فاطمه معصومه

فاطمه معصومه در دامان امامت تربیت یافته و دختر امام، خواهر امام و عمّهٔ امام است. مادر او نیز بانویی بافضیلت و از اسوه‌های تقوی و شرافت بوده است. فاطمه معصومه از راویان حدیث بوده و به «محدّثه» شهرت داشت. در سلسله سند چند حدیث، نام فاطمه معصومه به چشم می‌خورد، که حاکی از مقام علمی وی می‌باشد. او در میان زنان مدینه، به ترویج مباحث علمی و احادیث نبوی، به ویژه در نقل روایات مستند و احادیث معتبر در مورد فضایل امام علی و عاشورا و استمرار ولایت، کوشا بود. پنج حدیث از فاطمه معصومه نقل شده است؛ این احادیث، دربارهٔ غدیر، شیعهٔ علی، دوستی آل‌محمد و طهارت ائمه است و علامه امینی در کتاب الغدیر به بعضی از آن‌ها، از جمله حدیث غدیر، استناد کرده است.

فعالیت‌های اجتماعی فاطمه معصومه

فاطمه معصومه در شرایطی که خفقان عجیبی توسط دستگاه حکومت بر جامعه حاکم بود، زندگی می‌کرد. او در چنین شرایطی، با انجام فعالیت‌های اجتماعی در مسیر اهداف پدرش، که در نهایت، هدایت مردم بود، گام برمی‌داشت. مرجعیت علمی و پاسخگویی به سؤالات، نقل حدیث و فعالیت سیاسی، از جمله تلاش‌های وی بوده است.

زیارت فاطمه معصومه

زائران در حال زیارت ضریح حضرت معصومه

شیعیان، فاطمه معصومه را بزرگ می‌دارند و برای زیارت او اهمیت قائل‌اند. امام ششم، قم را حرم اهل‌بیت دانسته است که فاطمه دختر موسی بن جعفر در آن دفن می‌شود. از امام صادق روایت شده که فاطمه معصومه همه شیعیان را شفاعت می‌کند. در فرازی از زیارت‌نامه فاطمه معصومه، به دلیل مقام و جایگاه او نزد خداوند، از وی درخواست شفاعت شده است. امام رضا، زیارت فاطمه معصومه را همسان زیارت خود معرفی کرده و بهشت را پاداش زائری دانسته که جایگاه والای فاطمه معصومه را درک کرده باشد.

امام جواد نیز به زائر فاطمه معصومه در قم، وعده بهشت داده است. یکی از خصوصیات زیارت‌نامه فاطمه معصومه، مأثوره بودن آن است. در منابع، سه زیارت برای فاطمه معصومه نقل شده، که سند یکی از آنها معتبر است. جعفر بن محمد بن قولویه، صاحب کتاب کامل‌الزّیارات، باب صدوششم کتاب خود را به زیارت فاطمه معصومه اختصاص داده است.

شیخ صدوق نیز در کتاب عیون اخبار الرّضا، باب شصت‌وهفت کتاب را به فضیلت زیارت فاطمه معصومه اختصاص داده است. علامه مجلسی در کتاب‌های زادالمعاد، بحارالانوار و تحفةالزائر، زیارت‌نامه‌ای به نقل از امام رضا برای فاطمه معصومه آورده است. البته او در تحفة الزائر، پس از ذکر زیارت‌نامه، احتمال داده است که متن آن، ادامهٔ حدیث امام رضا نباشد و علما آن را افزوده باشند.

برخی نیز بر این باورند که احتمال دارد بخش‌های انتهایی زیارتنامه -نه همهٔ آن- توسط علما نگاشته شده باشد. این زیارت‌نامه، با ۳۴ مرتبه الله اکبر، ۳۳ مرتبه سبحان الله و ۳۳ مرتبه الحمدلله، آغاز می‌شود. فاطمه زهرا و فاطمه معصومه، تنها زنانی هستند که زیارت‌نامه مأثور (زیارت‌نامه‌ای که سند آن به امام می‌رسد) دارند.

جایگاه فاطمه معصومه نزد علمای شیعه

علمای شیعه، جایگاه والایی برای فاطمه معصومه قائل‌اند و همواره به تعظیم مقام والای او پرداخته‌اند. به اعتقاد محمدتقی شوشتری، از علمای علم رجال در قرن چهاردهم شمسی، در میان فرزندان فراوانِ امام کاظم، پس از امام رضا، کسی هم‌تراز فاطمه معصومه نیست. ملاصدرا که از حکما و علمای بزرگ دوره صفوی است، هرگاه با مشکلات پیچیدهٔ علمی روبرو می‌شد، به فاطمه معصومه متوسل می‌شد.

شیخ عباس قمی، او را برترینِ دختران موسی بن جعفر دانسته است. آیت‌الله بروجردی، با تجلیل و احترام ویژه، فاطمه معصومه را در پیشگاه خدا واسطه قرار می‌داد. او حتی در ملاقات با سران کشورهای مسلمان، به گونه‌ای عمل می‌کرد که جایگاه حرم فاطمه معصومه، مورد توجه باشد. آیت‌الله گلپایگانی، همواره بعد از نماز صبح، به زیارت فاطمه معصومه می‌رفت و در کنار مرقد او به مناجات می‌پرداخت.

میرزا جواد ملکی تبریزی، که در عرفان، نامور بود، اهتمام ویژه‌ای به زیارت روزانه فاطمه معصومه داشت. آیت‌الله مرعشی نجفی، با استناد به خوابی از پدرش، زیارت فاطمه معصومه را همسان زیارت فاطمه زهرا می‌دانست.

تکریم و زیارت فاطمه معصومه، اختصاص به شیعیان نداشته، و اهل سنت و علما و دانشمندان آنان نیز به زیارت فاطمه معصومه می‌روند.

پیامدهای هجرت حضرت معصومه و تأثیر آن بر شهر قم

توسعه شهری و تغییر مرکزیت قم

صحن امام رضا (اتابکی) - گذرخان و مقبره شیخان- تاریخ ۱۳۰۴ق (۱۲۶۶ش) - عکاس عبدالله میرزا قاجار

به دنبال هجرت فاطمه معصومه به قم، هنوز قرن سوم به پایان نرسیده بود، که قم مرکز تشیّع امامی شد. قم، از نظر شهری، آن‌طور که یعقوبی نوشته است، دو قسمت بوده که با رودخانه جدا می‌شدند؛ امّا به‌خاطر دفن فاطمه معصومه در این شهر و به واسطهٔ موقعیت ممتاز فاطمه معصومه در میان دیگر امام‌زادگان، وضع این شهر به کلی تغییر یافت و به تدریج، از شمال شرقی به جنوب غربی، که محل دفن آن حضرت بود، گسترش پیدا کرد، به طوری که حرم فاطمه معصومه، که در بیرون از شهر قرار داشت، در مرکز شهر و در آبادترین قسمت آن قرار گرفت.

تبدیل قم به قطب زیارتی، توریستی و مهاجرتی

تأثیر دیگر حضور فاطمه معصومه در قم، توجه پادشاهان و اُمرا و طبقات گوناگون مردم به این شهر و کوچ بسیاری از افراد، برای اقامت در آن است. همچنین، پس از اقامت و رحلت فاطمه معصومه در قم، تنی چند از فرزندزادگان امام حسن و امام حسین و موسی بن‌جعفر و علی بن موسی الرضا و از فرزندان محمد حنفیه و زید بن علی و اسماعیل، فرزند امام صادق، از اطراف و اکناف، به قم روی آوردند. نخستین شخصیّت برجسته‌ای که از سادات در قم ساکن شد، محمد، پسر موسی مُبَرقَع است که به سال ۲۵۶ هجری با خواهرانش به قم هجرت کرد. همچنین، وجود حرم فاطمه معصومه و گنبد طلا و کاشی‌کاری و گلدسته‌های زیبا و تاریخی، این شهر را جزوِ شهرهای توریستی ایران قرار داده است، که هر سال، جهان‌گردان بسیاری را برای دیدن این آثار به این شهر می‌کشاند. امروزه شهر قم، بعد از مشهد، به دومین شهر زیارتی ایران و یکی از مهم‌ترین شهرهای مذهبی در جهان اسلام تبدیل شده است، که در رونق علمی و توسعهٔ شهر قم تأثیری عمیق بر جای گذاشته است.

شکل‌گیری حوزه علمیه و رونق علم و دانش

حیاط مدرسه فیضیه قم

حضور فاطمه معصومه و وجود مزار وی در قم، موجب آغاز نهضت مدرسه‌سازی در قم شد. مدارس دینی بزرگی که هر یک به کتاب‌خانه‌هایی عظیم مجهز بود، در قم ساخته شد. مؤلف کتاب النقض، به مدارسی همچون مدرسهٔ سعد صلت، اثیرالملک، سعید عزالدین مرتضی، سید زین‌الدین عبدالعزیز، سید ظهیرالدین، سید ابوالحسن کمیج، سید شمس‌الدین مرتضی، سید مرتضی کبیر، مدرسهٔ سید، جنب حرم مطهر فاطمه معصومه اشاره کرده است.

از سوی دیگر، سفارش ائمه به زیارت فاطمه معصومه، موجب شده شهر قم در میان شهرهای اسلامی، از توجه ویژه‌ای برخوردار گردد و پایگاه نهاد روحانیت شیعه شود. با روی‌آوری و توجه شیعیان به حرم فاطمه معصومه، شهر قم خاستگاه مکتب علمی مهمی در میان شیعیان شد و علمای ناموری در این مکتب، رشد کردند. از اواخر قرن دوم تا قرن چهارم، قم مهم‌ترین مرکز علما و محدّثین شیعه بوده و عالمانی بزرگ از اصحاب و یاران ائمه به تدریس و نقل احادیث و تألیف و تصنیف اشتغال داشته‌اند. آنان کتب زیادی در علم کلام، علوم قرآن و تفسیر، تاریخ ائمه و جمیع ابواب فقه، به صورت تک‌نگاری و مجموعه‌های فقهی، به عنوان نوادر تدوین کردند.

قم؛ پایگاه جهانی اندیشه شیعی

در این فرایند، قم به مرکز بزرگ علمی، فرهنگی و پژوهشی، در دنیا تبدیل شده و صدها مدرسه دینی و مرکز پژوهشی و کتابخانهٔ تخصصی در این شهر برپا شده، که از فرهنگ و اندیشهٔ شیعیان دفاع کرده و در پی گسترش میراث شیعه هستند.

آداب و رسوم قمی‌ها در ارتباط با حضرت فاطمه معصومه

ساخت و توسعه حرم مطهر در طول تاریخ

تصویر هوایی از حرم حضرت معصومه

حضرت فاطمه معصومه از آغاز ورود به شهر قم، مورد توجه و احترام اهالی قم و سپس تمام ایرانیان، بوده است. پس از درگذشت این بانو، ابتدا موسی بن خزرج بر مدفن فاطمه معصومه، سایبانی از حصیر و بوریا برافراشت و سپس، زینب، دختر امام جواد، به سال ۲۵۶ قمری، اولین قُبّه را بر فراز قبر عمه‌اش بنا کرد. در سال ۴۵۷ق، میرابوالفضل عراقی، وزیر طغرل سلجوقی، گنبد مرتفعی را بنا کرد. در روزگار صفویان، گنبد و بارگاه حضرت معصومه را مرتفع‌تر کردند و به کاشی آراستند. در سال ۹۲۵ق شاه‌بیگم، دختر شاه اسماعیل اول، آن را دوباره بازسازی کرد و ایوان شمالی را ساخت. این مدفن، به‌تدریج به‌اندازه‌ای گسترش یافت که امروزه بعد از آستان قدس رضوی، باشکوه‌ترین و مشهورترین آرامگاه ایران است.

حرم به عنوان مدفن بزرگان دین و سیاست

جایگاه بلند حضرت معصومه در فرهنگ ایرانیان موجب شده است که در طول تاریخ، پیکر بسیاری از علاقمندان اهل‌بیت در حرم آن بانو به خاک سپرده شود. در زیر گنبد، علاوه بر فاطمه معصومه، زینب، دختر امام جواد، میمونه و امّ محمّد، دختران موسی مبرقع و از نوادگان امام جواد و امّ‌اسحاق، که نزد فرزند موسی مبَرقَع به خدمت اشتغال داشت، مدفون‌اند. شاه‌صفی (م۱۰۵۲ق)، شاه‌عباس دوم (م۱۰۷۷ق)، شاه‌سلیمان (م۱۱۰۵ق) و شاه سلطان‌حسین (م۱۱۱۵ق) از شاهان صفوی و فتحعلی‌شاه (م۱۲۵۰ق) و محمدشاه (م۱۲۶۴ق) از شاهان قاجار نیز در حرم فاطمه معصومه دفن شده‌اند. علمای بسیاری همچون قطب راوندی، شیخ فضل‌الله نوری، شهید مرتضی مطهری، شهید اسدالله مدنی، شهید محمد مفتح، شیخ عبدالکریم حائری (مؤسّس حوزهٔ علمیهٔ قم)، سید حسین بروجردی، سید محمدتقی خوانساری، سید صدرالدین صدر، سید محمدرضا گلپایگانی، سید احمد خوانساری، سید رضا بهاءالدینی، محمدتقی بهجت و سید محمدحسین طباطبائی، در صحن و رواق‌های حرم حضرت معصومه خاک‌سپاری شده‌اند.

سنت «بست‌نشینی» یا پناه بردن به حرم

از دیگر آداب قمی‌ها و بلکه ایرانیان، پناه بردن به حرم فاطمه معصومه در شرایط خاص اجتماعی بوده است که از آن با نام بست‌نشینی یاد می‌شود. بست‌نشینی در آستان فاطمه معصومه از قرن هفتم و هشتم هجری و پیش از دوران صفویه، معمول بوده است. شاه‌عباس دوم در صفر سال ۱۰۵۲ق، با فرمانی به بست‌نشینی در حرم حضرت معصومه، رسمیّت بخشید. در اواخر دورهٔ صفویه و در عهد زندیه و قاجاریه، مسألهٔ بست‌نشینی، رونق گرفت و هر کس متهم می‌شد یا مورد غضب قرار می‌گرفت، به این بارگاه پناه می‌جُست. ناصرالدین شاه نیز، طی فرمانی، بست‌نشینی در حرم فاطمه معصومه را رسمی و قانونی اعلام کرد که البته این امر، گاهی موجب سوءاستفاده خاطیان و مجرمان می‌شد.

محوریت حرم در مراسم مذهبی و ملی

حرم فاطمه معصومه در مراسم مذهبی، اعیاد و عزاداری‌ها، محور اجتماعات بوده و هست. در شب عید نوروز و هنگام تحویل سال، بسیاری از مردم، به عنوان بزرگ‌ترین زیارت‌گاه استان قم، به زیارت فاطمه معصومه رفته و دعای معروف تحویل سال را می‌خوانند. در ایام عزاداری و دههٔ اول محرم، در شهر قم، به دلیل ویژگی‌های فرهنگی مذهبی آن نسبت به برگزاری مراسم دهه محرم، دقت و حساسیت خاصی وجود دارد. در اکثر نقاط، از روزهای اول دسته‌جات عزاداری محلّه‌ها به طرف حرم حضرت معصومه حرکت می‌کنند. مرکزیت حرم، همواره سبب هماهنگی در این‌گونه حرکت‌ها شده است. در روز عاشورا، هیئت‌های عزادار با ترتیب خاصی از حسینیه‌ها و مساجد هر محله، با علاماتی ویژه، به سوی حرم فاطمه معصومه، که مرکز و محل اصلی عزاداری است، حرکت می‌کنند.

آیین‌های معاصر بزرگداشت

جشن مردم قم به مناسبت سالروز ورود حضرت معصومه

امروزه قمی‌ها برای بزرگداشت سالروز ورود فاطمه معصومه به قم، هر ساله با تجمع در خیابان امامزاده ابراهیم، به سمت حرم فاطمه معصومه حرکت می‌کنند. براساس اقوال تاریخی، کسی که فاطمه معصومه را در قم به منزل خود بُرد، موسی بن خزرج بود. بر این اساس، مردم قم، شخصی را با این عنوان شبیه‌سازی می‌کنند که با شتر، فاطمه معصومه را به منزل شخصی‌اش هدایت می‌کند. و در پایان، ضریح فاطمه معصومه را گلباران می‌کنند. در تقویم رسمی جمهوری اسلامی ایران، روز اول ذی‌القعده که سال‌روز تولد حضرت فاطمه معصومه دانسته می‌شود، به عنوان روز دختر نام‌گذاری شده است.

منابع

• ابن‌جوزی، تذکرة الخواص، قم، منشورات الشریف الرضی، ۱۴۱۸ق.
• ابن‌قولویه، جعفربن محمد، کامل الزیارات، تهران، مکتبة الصدوق، ۱۳۷۵ش.
• استادی، رضا، «آشنایی با حضرت عبدالعظیم و مصادر شرح حال او»، نشریه نور علم، شماره ۵۰ و ۵۱، فروردین و تیر ۱۳۷۲ش.
• اصغری‌نژاد، محمد، «نظری بر اسامی و القاب حضرت فاطمه معصومه»، فرهنگ کوثر، ش۳۵، ۱۳۷۸ش.
• امین، سید محسن، اعیان الشیعه، بیروت، دارالتعارف للمطبوعات، بی‌تا.
• امینی، عبدالحسین، الغدیر، بیروت، دارالکتاب العربی، ۱۳۹۷ش.
• آیت‌اللهی، زهرا، زن، دین، سیاست، تهران، شورای فرهنگی و اجتماعی زنان، ۱۳۸۰ش.
• بازن، مارسل، قم: شهر زیارتی و مرکز منطقه، ترجمه ابوالحسن سروقد مقدم، شناخت‌نامه حضرت معصومه و شهر قم، قم، زائر، ۱۳۸۴ش.
• بروجردی، سید حسین، جامع احادیث الشیعة، قم، منشورات مدینة العلم، بی‌تا.
• پاک، محمدرضا، فرهنگ و تمدن اسلامی در قم قرن سوم، قم، زائر، چاپ اول، ۱۳۸۴ش.
• تستری، محمدتقی، الشریفی، محمود، تواریخ النبی و الآل، بی‌جا، بی‌نا، ۱۳۷۵ق.
• حر عاملی، محمد بن الحسن، إثبات الهداة بالنصوص و المعجزات‏، بیروت‏، اعلمی‏، ۱۴۲۵ق. ‏
• حسینی، سید جواد، «راز عدم ازدواج حضرت معصومه»، فرهنگ کوثر، ش۶۹، فروردین ۱۳۸۶ش.
• حسینی مرعشی شوشتری، قاضی نورالله، احقاق الحق و ازهاق الباطل، قم، مکتبة آیت‌الله مرعشی نجفی، بی‌تا.
• خطیبی کوشکک، محمد، «چلچراغ کرامت: نگاهی به زندگانی حضرت معصومه»، نشریه پیام، شماره ۹۴، بهار ۱۳۸۸ش.
• خواجویان، محمدکاظم، تاریخ تشیّع، مشهد، جهاد دانشگاهی مشهد، چاپ سوم، ۱۳۷۹ش.
• داخل، سیدحسن، من لایحضره الخطیب، تهران، مکتبه الحیدریه، ۱۳۸۱ش.
• رنه دالمانی، هانری، از خراسان تا بختیاری، ترجمه غلامرضا سمیعی، تهران، طاووس، ۱۳۷۸ش.
• دوراند، ا. ر، سفرنامه دوراند، ترجمه علی‌محمد ساکی، لرستان، کتابفروشی محمدی، ۱۳۴۶ش.
• رفیعی، محسن، نگرشی بر زیارت‌نامه حضرت فاطمه معصومه (س)، قم، زائر، ۱۳۸۴ش.
• روزنامهٔ وقایع اتفاقیه، تاریخ پنجم شهر جمادی الاول ۱۲۶۸ق، نمره پنجاه و ششم.
• زمانی‌نژاد، علی‌اکبر، شناخت‌نامه قم و حضرت معصومه، قم، زائر، ۱۳۸۴ش.
• سپهر، محمدتقی، ناسخ التواریخ، به تصحیح جمشید کیان‌فر، تهران، اساطیر، ۱۳۸۰ش.
• سجادی، «آستانه حضرت معصومه»، دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، تهران، مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، ۱۳۶۷ش.
• سید کباری، سید علیرضا، مسند فاطمه معصومه، قم، زائر، ۱۳۷۵ش.
• شرافت، امیرحسین، «کنگره بزرگداشت حضرت فاطمه معصومه و مکانت فرهنگی قم»، نشریه وقف: میراث جاوید، ش۵۲، ۱۳۸۴ش.
• شورای مرکز تقویم مؤسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران، تقویم رسمی کشور، سال ۱۳۹۸ هجری شمسی.
• شوشتری، محمدتقی، تواریخ النبی و الآل، تهران، بی‌نا، ۱۳۹۱ق.
• صدرائی خوئی، علی، فاطمه معصومه و تاریخ و فرهنگ قم، قم، زائر، ۱۳۸۴ش.
• صدوق، محمد بن علی، الأمالی، تهران، کتابچی، ۱۳۷۶ش.
• صدوق، محمد بن علی، عیون أخبار الرضا، بیروت، منشورات مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، ۱۴۰۴ق.
• طبرسی، فضل بن حسن، إعلام الوری بأعلام الهدی، تهران، مکتبة العلمیة الاسلامیة، ۱۳۳۸ق.
• طبری، محمد بن جریر بن رستم، دلائل الإمامة، قم، بعثت، ۱۴۱۳ق.
• عاملی، سید جعفر مرتضی، الحیاة السیاسیة للإمام الرضا، قم، جامعه مدرسین حوزه علمیه، ۱۴۰۳ق.
• عرب، کاظم، قم در آیینه میراث، قم، سازمان میراث فرهنگی، ۱۳۸۲ش.
• فاطمی، سیدحسین، جامع الدرر، تهران، امیر کبیر، ۱۳۸۴ش.
• فقیهی، علی‌اصغر، تاریخ مذهبی قم، قم، زائر، ۱۳۸۶ش.
• فیض قمی، عباس، گنجینه آثار قم، مهر، ۱۳۴۹ش.
• قرشی، باقرشریف، حیاة الإمام الرضا، قم، سعید بن جبیر، ۱۳۸۰ش.
• قزوینی رازی، عبدالجلیل، النقض. به اهتمام سید جلال الدین محدث، تهران، آبین مهر، ۱۳۵۸ش.
• قمی، حسن بن محمد، تاریخ قم، ترجمه حسن بن علی بن حسن عبدالملک قمی، تصحیح سید جلال‌الدین، تهران، توس، ۱۳۶۱ش.
• قمی، حسن بن محمد، ریاض الأنساب: تاریخ قم، ترجمه حسن بن علی قمی، قم، کتابخانه عمومی آیت‌الله مرعشی نجفی، ۱۳۸۵ش.
• قمی، شیخ عباس، الکُنی و الألقاب، تهران، کتابفروشی اسلامیه، ۱۳۵۰ش.
• قمی، عباس، سفینة البِحار و مدینةُ الحِکَم و الآثار مع تطبیق النُّصوصِ الواردة فیها علی بِحارالأنوار، تهران، سینایی، ۱۳۴۴ش.
• قمی، شیخ عباس، منتهی الآمال فی تواریخ النبی و الآل، قم، جامعه مدرسین، ۱۴۲۲ق.
• کاتوزیان، محمدعلی بن حسین بن علی بن بهاءالدین، أنوارالمُشَعشَعین، قم، ۱۳۲۷ق.
• کریمی جهرمی، علی، بانوی ملکوت، قم، راسخون، بی‌تا.
• کلینی، محمد بن یعقوب، اصول کافی، تهران، ولی عصر، ۱۳۷۵ش.
• مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، تصحیح جمعی از محققان، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، چاپ دوم، ۱۴۰۳ق.
• مجلسی، محمدباقر، تحفةالزائر، تحقیق و تصحیح مؤسسه امام هادی، قم، مؤسسه امام هادی، چاپ اول، ۱۳۸۶ش.
• مجلسی، محمدباقر، زاد المعاد، تصحیح علاءالدین اعلمی، بیروت، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، ۱۴۲۳ق.
• محلاتی، ذبیح‌الله، ریاحین الشریعة، تهران، دارالکتب الإسلامیة، ۱۳۶۸ش.
• محمدی اشتهاردی، محمد، حضرت معصومه، چشمهٔ جوشان کوثر، تهران، مطهّر، چاپ سوم، ۱۳۸۸ش.
• محمدی اشتهاردی، محمد، حضرت معصومه، فاطمه دوم، قم، علّامه، چاپ اول، ۱۳۷۵ش.
• محمدی اشتهاردی، محمد، «حضرت معصومه اختر تابان آل محمد»، در نشریه پاسدار اسلام، شماره ۱۷۷، شهریور ۱۳۷۵ش.
• مدرسی طباطبائی، حسین، تربت پاکان، قم، مهر، ۱۳۵۵ش.
• مفید، محمد بن نعمان، الإرشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، بیروت، دار المفید، ۱۴۱۴ق.
• مقیسه، حسین، «پژوهشی در زیارت‌نامه فاطمه معصومه»، در نشریه فرهنگ کوثر، شماره ۲۵، فروردین ۱۳۷۸ش
• مهدی‌پور، علی‌اکبر، زندگانی کریمهٔ اهل‌بیت، قم، حاذق، ۱۳۸۴ش.
• مهدی‌پور، علی‌اکبر، کریمهٔ اهل بیت، قم، حاذق، چاپ اول، ۱۳۷۴ش.
• نائینی اردستانی کچوئی قمی، محمد علی، أنوارالمُشَعشَعین فی ذکر شرافة قم و القمُّیِّین، تصحیح محمد انصاری قمی، قم، کتابخانه آیت‌الله العظمی مرعشی نجفی، ۱۳۸۱ش.
• ناصرالشریعه، محمدحسین، تاریخ قم، قم، رهنمون، ۱۳۵۰ش و قم، دارالفکر، ۱۳۸۳ش.
• نجاشی، احمد بن علی، رجال نجاشی، قم، مؤسسة النشر الإسلامی، ۱۴۱۶ق.
• نمازی شاهرودی، علی، مستدرک سفینة البِحار، قم، مؤسسة النشر الاسلامی، ۱۴۱۹ق.
• نوری، حسین، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، قم، مؤسسة آلِ البیت لإحیاء التراث، چاپ اول، ۱۴۰۸ق.
• وحیدقزوینی، محمدطاهر، عباس‌نامه، اراک، کتابفروشی داودی، ۱۳۲۹ش.
• هاشمی، ابوالحسن، سیدة عُشّ آل محمد، قم، المؤلف، ۱۴۱۶ق.
• یعقوبی، احمد، البلدان، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۲۲ق.