پیش‌نویس:جشن پیرشالیار

جشن پیرشالیار؛ آیین سنتی و صوفیانه کُردزبانان در اورامان.

جشن عروسی پیر شالیار با شهرت جهانی، جزء آداب‌ورسوم محبوب و پایدار خطۀ کردستان است، علی‌رغم اطلاق نام عروسی بر آن، آیینی سنتی و صوفیانه بوده و در آن به ذکر و نیایش با پروردگار می‌پردازند.

نام‌گذاری

نام این مراسم برگرفته از شخصی مقدس و اسطوره‌ای در میان کردزبانان اورامی به نام پیرشالیار یا پیرشهریار است؛ پیر در زبان کردی به بزرگان دینی گفته می‌شود. داستان‌های بسیاری دربارۀ پیرشالیار وجود دارد؛ برخی او را پیرشالیار سیاوه پسر جاماسب (150ق) می‌دانند که از زرتشتیان بوده و سپس اسلام آورده و کتابی به نام «معرفت پیرشالیار» نوشته است؛ برخی دیگر پیرشالیار را سیدمصطفی ابن خداداد ( 479-561ق) و مردی فاضل و عارف از سادات حسینی می‌دانند که نسب وی با ده نسل به امام جعفر صادق می‌رسد. او در کودکی پس از یادگیری قرآن، جهت آموزش علوم دینی راهیِ عراق شده و پس از پایان تحصیل، در حضور عبدالقادر گیلانی (470-560ق) در بغداد به تهذیب نفس پرداخت و پس از کسب اجازۀ ارشاد، لقب «پیش‌الله‌یار» به او داده شد و جهت تبلیغ به زادگاه خود بازگشت؛ وی کتاب معرفت پیرشالیار را مطابق آموزه‌های اسلامی تغییر داد و تا پایان عمر به زهد و عبادت و آموزش پرداخته و 99 نفر را در این زمینه پروراند که امروزه مقبرۀ آنها در اطراف اورامان است.

تاریخچۀ مراسم

مراسم سالگرد عروسی پیرشالیار، قدمتی تاریخی دارد و برخی مورخان برگزاری آن را به هزار سال قبل نسبت می‌دهند. داستان این عروسی به این صورت است که شاه بخارا، دختری داشت که قادر بر حرف زدن و شنیدن نبود و هیچ طبیبی نتوانسته بود او را مداوا کند. پادشاه که از کرامات پیرشالیار آگاه بوده او را فرا می‌خواند و با حضور پیرشالیار، دختر پادشاه شفا می‌یابد؛ پادشاه نیز دخترش را به عقد او درمی‌آورد و جشن عروسی بزرگی برای آن دو برپا می‌کند.

مکان و زمان مراسم

مراسم پیرشالیار هر ساله بین ۱۱ تا ۱۵ بهمن ماه شروع شده و مراسم اصلی آن که عروسی پیرشالیار است، در سه روز چهارشنبه، پنج شنبه و جمعه برگزار می‌شود؛ کل مراسم دو هفته به طول می‌انجامد، مکان برگزاری جشن، اورامانات در استان کردستان است.

آداب‌ورسوم

نخستین مراسم پیرشالیار مراسم «خبر» است که كودكان و نوجوانان گردوهای درختان باغ پیرشالیار را در عصر پنج‌شنبه به درب خانه‌ها برده و توزیع می‌کنند و رسیدن مراسم عروسی پیرشالیار را در چهارشنبۀ هفتۀ بعد مژده می‌دهند؛ یكی از رسومی که در طول این هفته برگزار می‌شود، هدیه دادن برادران (گردو و شیرینی) به خواهران خود است. جشن اصلی از روز چهارشنبه آغاز می‌شود و تا جمعه ادامه دارد و علاوه‌ بر شهرها و روستاهای اطراف، بسیاری از کردهای عراق، ترکیه و سوریه نیز خود را به این جشن باشکوه می‌رسانند.

کِلاوروچینه؛ این مراسم در روز اول قبل از طلوع آفتاب برگزار می‌شود و در آن کودکان و نوجوانان با شادی مردم را از این مراسم باشکوه آگاه کرده و شیرینی دریافت می‌کنند.

ذبح حیوانات؛ مردم روستا جهت رفع مشکلات و برآورده‌شدن حاجت‌های خود گوسفند یا گاوی را نذرِ مراسم می‌کنند و در روز جشن به متولی خانۀ پیرشالیار تحویل می‌دهند و در مقابلِ خانۀ پیرشالیار ذبح صورت می‌گیرد. مقداری از گوشت را جهت تبرک برداشته و مابقی آن در طبخ غذای جشن استفاده می‌شود.

آیین سماع و صرف غذا؛ هم‌زمان با شروع مراسم، آش محلی به نام «وُلوشین» پخته شده و توزیع می‌شود. مراسم سماع و ذکر، مراسمی همراه با دف، ترانه‌خوانی، کف‌زنی، پایکوبی و رقص‌های کردی است و ذکر «هو الله» در هنگام پایکوبی گفته می‌شود. این مراسم تا غروب چهارشنبه ادامه می‌یابد و روز پنج‌شنبه نیز این آیین تا غروب تکرار می‌شود. شب نیشت؛ مراسم شب‌نشینی، پنج‌شنبه‌شب در دو نوبت جداگانه؛ برای مردان از ساعت 6 تا 9 شب و برای زنان 9 تا 11:30 شب در خانۀ پیرشالیار برگزار می‌شود؛ در این مراسم روحانیان، افراد تحصیل‌کرده، اهل‌قلم و شاعران گرد هم می‌آیند و در طی شب‌نشینی به سخنرانی، شعرخوانی و بیان رسوم پیرشالیار می‌پردازند و در پایان آن دف‌زنان، با خواندن اشعاری از بزرگان دینی خود به نیکی یاد می‌کنند.

روز جمعه؛ مراسم سالگرد عروسی پیرشالیار در صبح روز جمعه با رفتن دسته‌جمعی به زیارتگاه پیرشالیار و رازونیاز ادامه یافته و سپس با اقامۀ نمازجمعه در مسجد پایان می‌یابد.

تِربی؛ در سومین جمعه از ماه بهمن، زنان روستا با پخت نان محلی موسوم به «گیته مَژِگی» در این مراسم مشارکت دارند و مردان «الله الله» گویان و دف‌زنان بر سر مزار سه تن از پیران اورامان به نام‌های «پیرشالیار»، «پیرخالو» و «پیرسیاوه» می‌روند و با خواندن دعا و نیایش عهد خود را با آنان تجدید می‌کنند.

نمادشناسی و کارکرد

این مراسم نمادی از همکاری فعالانۀ مردم در مناسبت‌های مختلف اجتماعی و فرهنگی است؛ نمادها و آیین‌های مراسم برای دل‌کندن از دلبستگی‌ها و قرار گرفتن در مسیر پاکسازی درونی و رستگاری هستند. این آیین را علاوه‌بر تقویت رفتار جمعی و ایجاد احساس مشترک در میان مردم، عامل ارتباط با خداوند نیز دانسته‌اند.

در آثار دیگران

فیلمی مستند با عنوان «عروسی مقدس» و به کارگردانی فرهاد ورهرام (1327ش- تاکنون) در سال 1374ش ساخته شده است. این فیلم با حمایت مرکز تحقیقات فیلم‌های مستند علمی اتریش و دربارۀ پیرشالیار و مراسمِ سالگرد عروسی او در منطقۀ اورامان تولید شده است.

وضعیت کنونی

امروزه نیز مردم روستای اورامان به‌صورت موروثی این مراسم را برگزار می‌کنند و این جشن همچون گذشته، بیشتر مردانه بوده ولی زنان نیز حضور گسترده‌تری نسبت به گذشته در آن یافته‌اند.

منابع

• «پیرشالیار، فیلم»، مرکز دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی، تاریخ درج مطلب: 16 دی 1398ش.
• «عروسی پیرشالیار مراسمی به قدمت هزار سال»، خبرگزاری ایرنا، تاریح درج مطلب: 9 بهمن 1396ش.
• «مراسم پیر شالیار/ آیینی به قدمت تاریخ»، وب‌سایت هومسا، تاریخ بازدید: 27 مهر 1401ش.
• «مراسم پیرشالیار کردستان»، وب‌سایت الی گشت، تاریخ بازدید: 28 مهر 1401ش.
• «مراسم پیرشالیار اورامان؛ آیین سنتی و عرفانی کردها»، وب‌سایت کجارو، تاریخ درج مطلب: 1 اردیبهشت 1400ش.
• حسنی‌فرد، شیلان، «مراسم سنتی پیر شالیار، نماد قدیمی از مشارکت اجتماعی و آئینی»، وب‎سایت ویستا، تاریخ بازدید: 28 مهر 1401ش.
• خشنود، نشاط و طهماسبی، ارسلان، «بررسی ویژگی الگوهای فرهنگی و مراسم‌های مذهبی (پیرشالیار) در اورامان تخت»، کنفرانس بین‌المللی عمران، معماری و مدیریت شهری در ایران، 1397ش.
• صمدی، یحیی، «گزارشی از مراسم باستانی عروسی پیرشالیار؛ «پیرشالیار» بر بلندای «هورامان تخت» همچنان جاری و برقرار است»، وب‌سایت کُردنور، تاریخ درج مطلب: 10 بهمن 1392ش.
• محمدپور، عادل، «کردستان، هورامان، پیرشالیار»، نشریۀ زریبار، شمارۀ 64، 1386ش.
• محمدپور، غادل، «جشن پیرشالیار در آینۀ فرهنگ مردمان هورامان»، نشریۀ فرهنگ مردم ایران، شمارۀ 15، 1387ش.