پیش‌نویس:جنگل‌های هیرکانی

جنگل‌های پهن‌برگ خزان‌دار هیرکانی در استان گیلان، ایران

جنگل‌های هیرکانی؛ جنگل‌هایی زیبا و مؤثر در اکوسیستم جهانی.
جنگل‌های هیرکانی، با قدمتی حدود ۴۰ میلیون سال، جزو قدیمی‌ترین و ارزشمندترین جنگل‌های جهان به‌شمار می‌روند. این جنگل‌ها، در شمال ایران و حاشیه البرز گسترده‌اند و شامل گونه‌های متنوع گیاهی مانند راش، شمشاد، انجیر و درختان میوه وحشی و همچنین حیات‌وحش منحصر به فردی مانند پلنگ، خرس قهوه‌ای، گرگ و اسبچه خزری می‌شوند. این جنگل‌ها، منابع غنی آب و اکسیژن و نقشی حیاتی در کنترل سیلاب‌ها و تعادل اقلیم منطقه دارند. به دلیل طبیعت بکر و مناظر شگفت‌انگیز، جنگل‌های هیرکانی یکی از مهم‌ترین مقاصد گردشگری ایران محسوب می‌شوند و بخش‌هایی از آن تحت حفاظت سازمان‌های محیط زیست و یونسکو قرار گرفته‌اند.

نام‌گذاری

واژهٔ هیرکان، گویش محلی واژهٔ گرگان است. این جنگل‌ها، در دورهٔ هخامنشیان به جنگل‌های «ورکان» معروف بوده‌اند.

تاریخچه

زمین‌شناسان، قدمت این نوع از جنگل‌ها را به ۴۰ میلیون سال پیش (دورهٔ سوم زمین‌شناسی) نسبت داده‌اند. جنگل‌های هیرکانی، در حقیقت، موزه‌هایی طبیعی هستند که در طول میلیون‌ها سال پدید آمده است. در سال‌های اخیر، در این جنگل‌ها، فسیل‌های گیاهی و جانوری با قدمت چند هزار ساله پیدا شده است. پژوهشگران، جنگل‌های هیرکانی در این منطقه را از جمله مناطقی می‌دانند که از عصر یخبندان جان سالم به در برده‌اند.

موقعیت جغرافیایی

جنگل‌های هیرکانی در شهرستان لریک

جنگل‌های هیرکانی یا جنگل‌های مختلط کاسپی هیرکانی، به‌عنوان یک زیست‌منطقه، با مساحت ۲٬۱۲۵٬۰۰۰ هکتار است که در حدود ۲ میلیون هکتار از آن در ایران، در حاشیهٔ جنوبی دریای مازندران و کنارهٔ شمالی البرز قرار گرفته‌اند. این جنگل‌ها، بخش‌هایی از ۶ استان شمالی ایران مانند آذربایجان شرقی، گیلان، اردبیل، گلستان، سمنان، مازندران و برخی از نقاط خراسان شمالی را دربر گرفته‌اند.

آب‌وهوا

جنگل‌های هیرکانی، در موقعیت‌های جغرافیایی متفاوت، دارای آب‌وهوای مختلفی است. کارشناسان، آب‌وهوای این جنگل‌ها را به سه دستهٔ کلی تقسیم کرده‌اند:

1. خشک تابستانی
2. مرطوب پاییزی
3. معتدل زمستانی

پوشش گیاهی

پوشش گیاهی جنگل‌های هیرکانی - گرگان

امروزه، با وجود انقراض برخی از انواع گیاهان در این منطقه، هنوز ۱۵۰ گونهٔ گیاهی بومی در این جنگل‌ها دیده می‌شود. زمین‌شناسان، از حضور ۸۰ نوع درخت، ۵۰ نوع درختچه و انواع مختلفی از گیاهان بومی در این مناطق سخن گفته‌اند. درختان با برگ‌های سوزنی، پهن‌برگ و نیز درختان همیشه سبز، از جملهٔ درختان در این جنگل‌ها هستند؛ مانند درختان راش، انجیر، شمشاد، خُرمندی، لیلکی، لَرگ، انجیلی، نمدار، زبان گنجشک، توسکا، افرا و نارون. علاوه بر آن، درختان میوه‌ای همچون زغال‌اخته، آلو، سیب وحشی، انار، زالزالک و تمشک نیز در این جنگل‌ها رویش دارند.

برخی از پژوهشگران، درختان هیرکانی را با توجه به محل رویش آنها، دسته‌بندی کرده‌اند:

1. جلگه و ارتفاعات پایین (پوشش گیاهی بلوط شمشادستان، توسکاستان، توسکا لرگستان و جامعهٔ انجیلی)؛
2. دامنه‌های متوسط (دارای پوشش گیاهی انجیلی ممرزستان و بلوط ممرزستان)؛
3. دامنه‌های مرتفع (راشستان و راش- ممرزستان)؛
4. ارتفاعات فوقانی و مرز جنگل (شامل گونه‌های غالب آوری، لور، سور سابینا و کامونیس).

منابع آبی

کارشناسان، جنگل‌های هیرکانی را یکی از غنی‌ترین ذخایر آبی جهان معرفی کرده‌اند. این جنگل‌ها، همچون سدی بزرگ در برابر سیلاب‌های گسترده هستند.

حیات‌وحش

تصویر یک عقاب در جنگل‌های هیرکانی

گونه‌های جانوری مختلفی در این جنگل‌ها زندگی می‌کنند که از آن جمله می‌توان به پرندگانی همچون عقاب، شاهین، جغد، اردک خاکستری، بلدرچین، قرقی و کرکس؛ بیش از ۷۰ نوع ماهی و جاندارانی دیگر همچون خرس قهوه‌ای، گرگ، پلنگ، شغال، خارپشت، سمور، خرگوش، گوزن، مرال و اسب‌چه خزری (از کمیاب‌ترین حیوانات منطقه) اشاره کرد.

خطرات طبیعی و انسانی

امروزه، به دلایل متعددی همچون چرای بی‌رویه، برداشت غیرقانونی از منابع جنگلی، ساخت‌وساز، تصرف غیرقانونی زمین‌ها، توسعهٔ بی‌رویهٔ کشاورزی، انتقال آب دریای خزر به دشت‌های کویری و مرکزی ایران و آتش‌سوزی، بخش‌های زیادی از جنگل‌های هیرکانی از بین رفته و همچنین، برخی از انواع گونه‌های حیوانی و گیاهی در آن نیز منقرض شده‌اند. کارشناسان، از انقراض ۵۱ درصد از پوشش گیاهی این جنگل‌ها سخن گفته‌اند. امروزه، تنها، ۱۰٫۳ درصد از این جنگل‌ها، به‌عنوان مناطق حفاظت‌شده تحت نظارت سازمان‌های محیط‌زیستی قرار گرفته‌اند؛ مانند بولا، جنگل واز، کجور نوشهر، پلنگ دره، چهارباغ چالوس، گشت رودخان و سیاه رودبار گیلان. علاوه بر آن، در طول سالیان اخیر، قوانین زیادی به‌منظور حمایت از این منابع ارزشمند تدوین و به تصویب رسیده‌اند.

ویژگی‌ها

جنگل‌های هیرکانی، از مهم‌ترین منابع طبیعی در جهان و منبع اصلی تأمین اکسیژن در ایران و منطقه محسوب می‌شوند. بسیاری از پژوهشگران، جنگل‌های هیرکانی را بخشی از ثروت بزرگ جهانی می‌دانند که نقش قابل توجهی در پالایش هوای آلوده دارند. موقعیت خاص این جنگل‌ها و قرارگرفتن آنها در میان دریا و کوهستان، محیطی ویژه را برای پیدایش برخی از گونه‌های نادر گیاهی و حیوانی فراهم کرده است. برخی، مهم‌ترین ویژگی این جنگل‌ها را طبیعت بکر و شگفت‌انگیز آنها می‌دانند.

کارکردها

گروهی از پژوهشگران، به کارکردهای جنگل‌های هیرکانی در ایران اشاره کرده‌اند که از آن جمله می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

1. بررسی فسیل‌های گیاهی و جانوری در این مناطق و دست‌یابی به اطلاعات ارزشمند در علوم زیست‌شناسی و زمین‌شناسی؛
2. داشتن طبیعت بکر و پوشش‌های گیاهی و جانوری متنوع و در نتیجه جذب گردشگران با سلایق مختلف به این منطقه؛
3. تأثیرگذاری بر اکوسیستم جهان و منطقه (از طریق تولید اکسیژن و تعادل آب‌وهوای منطقه)؛
4. جلوگیری از سیل.

گردشگری

تصویر هوایی جاده‌های پاییزی جنگل‌های هیرکانی

بسیاری از کارشناسان معتقدند که جنگل‌های هیرکانی را می‌توان به‌عنوان یکی از برجسته‌ترین ظرفیت‌های گردشگری در ایران به‌شمار آورد. سرمایه‌گذاری بر روی این جنگل‌ها می‌تواند بسیاری از گردشگران داخلی و خارجی را به این مناطق جذب کرده و این جنگل‌ها را به یکی از منابع درآمدزایی در قسمت‌های شمالی ایران تبدیل کرد. از مشهورترین جنگل‌های هیرکانی در ایران می‌توان به جنگل‌های «الیمستان»، «ابر شاهرود»، «بولا ساری»، «واز»، «کجور نوشهر»، «لیسار»، «چهارباغ چالوس»، «خشکه‌داران تنکابن»، «فندوقلو اردبیل»، «پناهگاه حیات‌وحش دشت ناز»، «منطقهٔ حفاظت‌شده سیاه‌کشیم»، «منطقه حفاظت‌شدهٔ لیسار» و «پارک ملی گلستان» اشاره کرد.

ثبت جهانی

جنگل‌های هیرکانی، از جمله جنگل‌های مشهور در دو کشور ایران و آذربایجان هستند که به‌عنوان میراثی طبیعی در سازمان جهانی یونسکو (در ۲۰۱۹م) به ثبت رسیده‌اند. این جنگل‌ها، نقش بسیار مهمی در شکل‌گیری چرخهٔ زندگی گیاهان و جانوران ایفا کرده‌اند.

مسیر دسترسی

برای رفتن به طبیعت هیرکان، لازم است تا خود را به یکی از استان‌های شمالی ایران برسانید. بهترین گزینه در میان تمامی استان‌های شمالی ایران، استان مازندران است؛ زیرا بخش زیادی از این جنگل‌ها در این استان قرار گرفته‌اند.

منابع

• «آشنایی با جنگل‌های هیرکانی ایران»، وب‌سایت آریانا سیر دالاهو، تاریخ بازدید: ۱ مهر ۱۴۰۱ش.
• «آشنایی کامل با جنگل‌های هیرکانی»، وب‌سایت سفر مارکت، تاریخ بازدید: ۱ مهر ۱۴۰۱ش.
• «آشنایی کامل با جنگل‌های هیرکانی»، وب‌سایت مجله گردشگری اِلی گشت، تاریخ بازدید: ۱ مهر ۱۴۰۱ش.
• بهزادی‌منش، مینا، «جنگل هیرکانی؛ قدیمی‌ترین جنگل‌های دنیا در ایران»، وب‌سایت کجارو، تاریخ بارگذاری: ۱۷ آذر ۱۳۹۷ش.
• «جنگل هیرکانی کجاست؟»، وب‌سایت ایران گرد، تاریخ بازدید: ۱ مهر ۱۴۰۱ش.
• «جنگل‌های هیرکانی: راهنمای سفر به یادگار دوران ماموت‌ها در ایران»، وب‌سایت جاباما، تاریخ بازدید: ۱ مهر ۱۴۰۱ش.
• شهدوست، نیلوفر، «جنگل‌های هیرکانی گیلان»، وب‌سایت علی بابا، تاریخ بازدید: ۱ مهر ۱۴۰۱ش.