پیش‌نویس:سید حسین طباطبایی بروجردی

آیت‌الله سید حسین طباطبایی بروجردی

سید حسین طباطبایی بروجردی، مرجع فقهی شیعیان و زعیم حوزهٔ علمیه قم در دهه‌های ۱۳۲۰ و ۱۳۳۰ش.

سید حسین بروجردی، در سال ۱۲۵۴ش، در شهرستان بروجرد و در خانواده‌ای که نسبِ آن با ۳۲ واسطه به امام حسن می‌رسد، به دنیا آمد. نام پدرش سیدعلی و نام مادرش، آغابیگم طباطبایی است. خاندان طباطبایی در بروجرد، از جد پنجمِ آیت‌الله بروجردی، به سیدمحمد بن عبدالکریم معروف به سیدکبیر، می‌رسد.

دوران تحصیل آیت‌الله بروجردی

سیدحسین، با راهنمایی پدر، واردِ مکتب‌خانه شد. بعد از مدتی به حوزهٔ علمیهٔ نوربخش، در بروجرد، وارد شد و تحصیل درس حوزوی را همراه با کسب فضیلت‌های اخلاقی شروع کرد. او در سن هجده سالگی، برای ادامهٔ تحصیل، به اصفهان رفت.

حُکم اجتهاد آیت‌الله بروجردی

سیدحسین بروجردی، در پرتو استعداد، تسلط علمی و بیان روان، به یکی از استادانِ نامور اصفهان تبدیل شد. او در ۲۲ سالگی، در فقه اسلامی به درجهٔ اجتهاد رسید و حکمِ اجتهاد را در اصفهان از آیت‌الله سید ابوالقاسم حسینی دهکردی و در سال ۱۳۲۸ق، در نجف، از آخوند خراسانی و فتح‌الله نمازی اصفهانی، دریافت کرد.

اساتید آیت‌الله بروجردی

۱. احمد کفایی، ۲. محمدکاظم خراسانی، ۳. میر محمد صادق خاتون آبادی، ۴. سید حسین احمدی طباطبایی بروجردی، ۵. محمدمحسن منزوی تهرانی (آقا بزرگ تهرانی) و ۶. محمدحسین غروی اصفهانی

میرزا ابوالمعالی کلباسی، سید محمدتقی مدرس، سید محمدباقر درچه‌ای، محمد کاشانی و میرزا جهانگیرخان قشقائی، از اساتیدِ او در اصفهان و محمدکاظم آخوند خراسانی، فتح‌الله نمازی شریعت اصفهانی و سید محمدکاظم طباطبایی یزدی از استادانِ وی، در نجف بودند.

شاگردان آیت‌الله بروجردی

آیت‌الله بروجردی، شاگردان بسیاری تربیت کرد که از آن جمله می‌توان به سید روح‌الله خمینی، سیدعلی سیستانی، صافی گلپایگانی، محمد فاضل لنکرانی، ناصر مکارم شیرازی، مرتضی مطهری، جعفر سبحانی، سیدموسی شبیری زنجانی، سیدمصطفی خمینی، سیدضیاءالدین (محمد) اشکوری، عبدالرحیم ربانی شیرازی، علی صافی، لطف‌الله صافی و سید عبدالکریم هاشمی‌نژاد اشاره کرد.

اقامت در بروجرد

آیت‌الله بروجردی، در سال ۱۳۲۸ق، به درخواست پدر، به بروجرد برگشت و بیش از سی سال در بروجرد اقامت داشت و در مسجد سید و مدرسهٔ نوربخش به تدریس علوم حوزوی و نگارش کتاب‌های مختلف مشغول شد. حوزهٔ علمیهٔ بروجرد با وجود او، رونق گرفت و او در این شهر، فعالیت اجتماعی و تبلیغی گسترده‌ای داشت. خانهٔ آیت‌الله بروجردی در بروجرد، همچنان به‌عنوان پایگاه علمی و معنوی، محل مراجعهٔ مردم است و به‌صورت هفتگی، در آن، روضهٔ اهل بیت برگزار می‌شود.

ورود آیت‌الله بروجردی به قم و آغاز مرجعیت

آیت‌الله سیدحسین بروجردی در سال ۱۳۲۳ش به‌دلیل بیماری، در بیمارستان فیروزآبادی شهر ری بستری شد. فقها و روحانیون قم در این فرصت از او دعوت کردند که برای اقامت دائم، به شهر قم هجرت کند. در پی این دعوت و اصرار علما، آیت‌الله بروجردی در ۲۱ دی ۱۳۲۳ش وارد قم شد. جمعی از روحانیون و مردم شهر به پیشواز رفتند و از او استقبال کردند. پس از درگذشت آیت‌الله سید ابوالحسن اصفهانی (۱۲۴۶–۱۳۲۵ش)، آیت‌الله بروجردی عهده‌دار مرجعیت شیعیان شد و این مقام تا ۱۵ سال ادامه یافت (۱۳۴۰ش). آیت‌الله خمینی برای جانشینی آیت‌الله سیدحسین طباطبائی بروجردی و دعوت از او برای هجرت به قم و پذیرش مسئولیت حوزهٔ علمیه، تلاش بسیاری کرد.

فعالیت‌های آیت‌الله بروجردی

درس سیدحسین طباطبائی بروجردی در صحن بزرگ حرم حضرت معصومه

فعالیت‌های اجتماعی، سیاسی، فرهنگی و عمومی بسیاری در دوران مرجعیتِ آیت‌الله بروجردی، انجام گرفت که از جمله می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• ایجاد پایگاه روحانیت در ایران و جهان، همراه با استقلال مالی حوزهٔ قم و کمک به حوزهٔ نجف؛
• نظام‌مند کردن ادارهٔ حوزه و امور مرجعیت؛
• اصلاح امور تبلیغی و آموزشی حوزه همراه با جذب طلبه، اعزام مُبلِغ و تشویق طلاب با استعداد؛
• توجه دادن طلاب به اخلاق و مراجعه به کتاب‌های فقهی شیعه و سنی؛
• گنجاندن مسائل دینی در کتاب‌های درسی مدرسه؛
• حمایت مالی و معنوی از انتشار نشریات؛
• تنظیم کتاب توضیح المسائل به زبان قابل فهم؛
• جلوگیری از تغییر خط فارسی به لاتین در ایران؛
• وارد کردن درسِ مذهب شیعه در مصر و نزدیک کردن مذهب‌های مختلف به یکدیگر با تکیه بر حدیث ثقلین؛
• صدور بیانیه علیه صهیونیسم و دفاع از فلسطین؛
• لغو کردن مصوبهٔ آزادی زنان و مخالفت با قانون تقسیم زمین‌های خصوصی؛
• مبارزه با فرقهٔ بهائیت؛
• مخالفت با ولیعهدی خواهرِ شاه و انقلاب سفید؛
• ساخت مسجد اعظم قم و مسجدهای دیگر، مدرسه، کتابخانه، بیمارستان، حمام، کارخانه، حفر چاه و برخی اقدام‌های دیگر در شهرها و روستاهای داخل و خارج از کشور.

فضیلت‌های اخلاقی آیت‌الله بروجردی

سید حسین احمدی طباطبائی بروجردی در حال فاتحه خوانی بر مزار همسر خود در حرم حضرت معصومه

عالمان دینی، فضیلت‌های اخلاقی آیت‌الله بروجردی را به شرح زیر بیان کرده‌اند:

• اخلاص و فضیلت معنوی والا همراه با ارادت خاص به خاندان پیامبر؛
• روشن‌بین، بزرگ‌منش، جامع‌نگر وخستگی‌ناپذیر؛
• مهربان و دارای روحیهٔ تواضع و فروتنی نسبت به بزرگان و عالمان دینی، به‌ویژه به امام خمینی؛
• منظم، باهوش و دارای ارادهٔ قوی؛
• احترام به اساتید و فرزندان و بستگان آن‌ها؛
• ترجیح دادن دیگران بر وابستگان خود؛
• خوراک و پوشاک ساده؛
• پرهیز از استراحت در اتاقی که دارای کتاب دینی و علمی بود؛
• مراقبت از کلام و دوری از انجام امور غیر الهی؛
• گرایش نداشتن به شهرت؛
• برگشت دادنِ هدیهٔ پادشاهان و پذیرفتن هدیهٔ پیرمرد روستایی با روی خوش؛
• حلالیت گرفتن؛
• اهلِ تعارف نبودن و صراحت در بیان؛
• اهل تشویق و ترغیب شاگردان و استادان؛
• تکیه بر تدبیر الهی.

نمایندگان آیت‌الله بروجردی

بعد از اقامت آیت‌الله بروجردی در قم و سامان دادن امور حوزه علمیه قم، نمایندگانی از طرف او، به نقاط مختلف ایران و جهان اعزام شدند که از آن جمله می‌توان به سیداحمد خوانساری در تهران، شیخ علی‌محمد نجفی در بروجرد، شهید اشرفی اصفهانی در کرمانشاه، سیدمهدی یثربی در کاشان، شهید صدوقی در یزد، روح‌اله کمالوند در خرم‌آباد، شیخ محمدحسین اردبیلی در گنبدکاووس، شیخ علی‌محمد موحدی قمی در مسجدسلیمان و سیدمحمد ورامینی در نورآباد لرستان اشاره کرد.

افرادی که به نمایندگی از او، در خارج از کشور به نشر معارف دینی می‌پرداختند، عبارت‌اند از شیخ مهدی حائری یزدی در آمریکا، محمدی گلپایگانی و شیخ محمد محققی در هامبورگ آلمان، صدربلاغی سفیر سیّار در چند کشور اروپایی، شیخ محمدتقی قمی در مصر، سید محمدحسن ناشرالاسلام شوشتری در سودان، سید مصطفی امامزاده در آفریقا، سید محمدتقی طالقانی در مدینه، شیخ عبدالحسین فقیهی و سیدعبدالحسین لواسانی در عربستان، سیدعلی شبر و سید زین‌العابدین کاشانی در کویت، شریعت‌زاده اصفهانی در پاکستان و امام موسی صدر در لبنان.

آثار علمی آیت‌الله بروجردی

آیت‌الله بروجردی در دوران زندگی خود، کتاب‌های بسیاری نوشت که به کتاب‌های دهگانهٔ رجالی، حدیثی، فقهی، اصول فقه، رساله‌های عملیه و کتاب‌های متفرقه، تقسیم می‌شود.

شفای چشم آیت‌الله بروجردی

ایام محرم، در بروجرد رسم است که عزاداران حسینی، به سر و بدن خود، خَرَّه (گِل) می‌مالند. یک‌بار که در روز عاشورا، آیت‌الله بروجردی از دردِ چشم رنج می‌برد، هنگام ورود دستهٔ عزاداری به منزل او، وی اندکی از گلِ روی پای عزاداران را برداشته و به چشم خود مالید و درد چشم‌اش برطرف شد. نقل شده است که او تا پایان عمر، بدون استفاده از عینک، حتی ریزترین نوشته‌ها را نیز می‌خواند.

درگذشت آیت‌الله بروجردی

تشییع پیکر سید حسین طباطبائی بروجردی در حرم حضرت معصومه

بعد از نمازِ صبح روز پنج شنبه، ۱۰ فروردین ۱۳۴۰ش، آیت‌الله بروجردی، فوت کرد. با انتشار خبر رحلت او، عزای عمومی اعلام شد. علاوه بر عموم مردم، اقلیت‌های مذهبی و افراد صاحب مقام، از نقاط مختلف کشور و جهان، در مراسم خاک‌سپاری او شرکت کردند. سفارتخانه‌ها تعطیل و پرچم آن‌ها به نشانهٔ عزا، نیمه افراشته شد. دسته‌جات و هیئت‌های عزاداری، در نقاط مختلف، به راه افتاد. پیام‌های تسلیت سَران و پادشاهان کشورها، در روزنامه‌ها منتشر شد. طبق وصیت، پیکر آیت‌الله بروجردی در ورودی مسجد اعظم قم دفن شد. او در وصیت‌نامه به ادای حقوق شرعی و چگونگی مصرف وجوه شرعی باقی‌مانده در دفتر مرجعیت، اشاره کرده بود.

منابع

• ابراهیم‌پور، ابراهیم، اسوه مرجعیت: ویژه‌نامه آیت‌الله العظمی بروجردی، قم، دفتر عقل، ۱۳۸۷ش.
• ابراهیمی‌پور، قاسم، انگیزه‌ها و روش‌های تهاجم به روحانیت، قم، دفتر عقل، ۱۳۸۶ش.
• اشکوری، درگذشتگان، قم، آیینهٔ پژوهش، ۱۳۶۹ش.
• انصاری قمی، ناصرالدین، تألیفات خاندان امام خمینی، قم، آیینهٔ پژوهش، ۱۳۶۹ش.
• انصاری قمی، ناصرالدین، کتاب‌شناسی بحارالأنوار، قم، آیینهٔ پژوهش، ۱۳۶۹ش.
• انصاری قمی، ناصرالدین، اختران فقاهت بررسی زندگی علمی و سیاسی گروهی از علمای سده اخیر، قم، دلیل ما، ۱۳۸۷ش.
• «آیت الله بروجردی»، دانشنامهٔ اسلامی، تاریخ بازدید: ۵ مهر ۱۴۰۱ش.
• پاکتچی، احمد و دیگران، «خمینی، روح‌الله»، وب‌سایت دائرة المعارف بزرگ اسلامی، آخرین به‌روز رسانی: ۱۱ خرداد ۱۴۰۰ش.
• حسینی، محمد، پیام‌های قرآنی با بیان اهل بیت علیهم السلام، اصفهان، نقش نگین، ۱۳۸۹ش.
• فرحزاد، حبیب‌الله، زیبایی اخلاق، قم، طوبای محبت، ۱۳۹۱ش.
• مکارم، مسعود، رمز موفقیت: خاطراتی از زندگی آیت‌الله مکارم شیرازی، قم، امام علی بن ابی‌طالب، ۱۳۸۷ش.
• «مرجعیت بعدازآیت الله بروجردی؟»، وبلاگ پیراسته‌فر، تاریخ درج مطلب: ۱۰ فروردین ۱۳۹۸ش.
• واحد تحقیقات مرکز تحقیقات رایانه‌ای قائمیه اصفهان، فهرست کتابخانه تخصصی آیت‌الله بروجردی (ره) قم (مقالات)، ۱۳۹۷ش.
• واحد تحقیقات مرکز تحقیقات رایانه‌ای قائمیه اصفهان، زندگینامه و رسالهٔ ۲۸ مرجع، ۱۳۹۲ش.
• واحد تحقیقات مؤسسه فرهنگی هنری جام طهور، دائرةالمعارف طهور: ادب و اخلاق، اصفهان، ۱۳۹۵ش.
• واحد تحقیقات مؤسسهٔ فرهنگی هنری جام طهور، دائرةالمعارف طهور: اعلام، اصفهان، مرکز تحقیقات رایانه‌ای قائمیه، ۱۳۹۵ش.