پیش‌نویس:چیستان

کتاب «چیستان های ایلامی» تألیف دکتر علیرضا شوهانی

چیستان؛ پرسشی در قالب استعاره و کنایه.

چیستان یا لغز، گونه‌ای از ادبیات پرسشی و رمزی است که ریشه در سنت شفاهی ایرانی دارد و بعدها به ادبیات مکتوب راه یافته است. این واژه از ترکیب «چیست آن» گرفته شده و در مناطق مختلف ایران با نام‌های گوناگونی چون «آچن» و «یوچنه» شناخته می‌شود. چیستان با بهره‌گیری از استعاره و کنایه، پدیده‌ای را به‌صورت سؤال مطرح کرده و از مخاطب می‌خواهد پاسخ را حدس بزند. از دوران باستان تا دوره اسلامی و صفوی، چیستان هم سرگرمی و هم ابزار آموزشی بوده است. در ادبیات فارسی، شاعران بزرگی چون رودکی و فردوسی از آن بهره گرفته‌اند. چیستان‌ها به دو گونه ادبی و عامیانه، و از نظر ساختار به منظوم و منثور تقسیم می‌شوند. ویژگی اصلی آنها سادگی زبان در برابر دشواری پاسخ است. چیستان با معما در پیچیدگی و کاربرد صنایع ادبی تفاوت دارد و از شاخه‌های مهم فولکلور ایرانی به‌شمار می‌رود که کارکردهایی چون آموزش، سرگرمی و سنجش هوش دارد.

معرفی چیستان

چیستان، لُغَز یا اُغلوطَه (در زبان عربی)، به‌معنای پرسیدن است. این واژه، ترکیبی از دو واژهٔ «چیست» و «آن» است. چیستان، گونه‌ای از انواع ادبی مشترک میان ادبیات شفاهی و کتبی است. در این نوع از ادبیات، پدیده‌ای را در قالب پرسش، با استعاره و کنایه توصیف کرده و از شنونده می‌خواهند تا پاسخ را حدس بزند.

واژه‌شناسی چیستان

چیستان را با واژه‌های دیگری همچون پَرد، پردک (به‌معنای پوشیده و در پرده)، لُغَز، لُغُز، لَغَز، دیسان، اغلوطه و اسامی دیگری نیز می‌شناسند. معین نیز چیستان را لغز و معما و عمید آن را معمایی به‌صورت منظوم معرفی کرده که با دادن نشانی‌هایی از آن مطرح می‌شود. او، همچنین، چیستان را معادلِ واژه‌هایی همچون بردک، کردک و پردک معرفی کرده است؛ مانند:
الگو:آغاز نستعلیق

الگو:شعر
الگو:ب
الگو:پایان شعر
الگو:پایان نستعلیق

الگو:شعر
الگو:ب
الگو:پایان شعر
الگو:پایان نستعلیق

که پاسخِ آن «آب» است.

چیستان در نقاط مختلف ایران نیز با واژه‌هایی که به‌معنای «چیست آن» است، شناخته می‌شود؛ برای مثال، چیستان را در هرمزگان «آچِن»، در کازرون «ئی چِنن»، در دستجرد (استان قم) آن را «این چیه؟»، در تنکابن «اون چی‌چیه؟» و در چهارمحال‌وبختیاری «یوچِنه»، می‌خوانند.

برخی از متخصصان، ریشهٔ واژه چیستان را در زبان اوستایی و به‌معنای دانش، معرفت و آگاهی دانسته و محدود کردن این واژه به «چیست آن» را کافی نمی‌دانند.

پیشینه چیستان

چیستان، از انواع ادبی است که از ادبیات شفاهی به ادبیات مکتوب راه یافته است. بر اساس آنچه نویسندگان، در دورهٔ ایران باستان گردآوری کرده‌اند، می‌توان دریافت که چیستان، قدمتی بسیار داشته و همواره از سرگرمی‌های ادبی ایرانیان به‌شمار می‌رفته است.

چیستان در ادبیات پهلوی

برخی از انواع چیستان‌های شفاهی، توسط تعدادی از نویسندگان، در رساله‌هایی، به‌صورت مکتوب گردآوری شده‌اند، مانند رسالهٔ «یوشت فریان و اخت» که به زبان پهلوی نوشته شده است. برای مثال، آن چیست که خشک است و نسوزد و آن چیست که تر است و بسوزد؟ پاسخ: خاک و پیه.

چیستان در ادبیات دری

برخی از شاعران، همچون رودکی و منیجک ترمذی، چیستان‌هایی را به‌صورت منظوم و به زبان دری مطرح کرده‌اند، مانند:

الگو:آغاز نستعلیق
الگو:شعر
الگو:ب
الگو:پایان شعر
الگو:پایان نستعلیق

الگو:شعر
الگو:ب
الگو:پایان شعر
الگو:پایان نستعلیق

فردوسی نیز در خِلال اشعار خود، گاهی برای جذاب کردن متن و به‌کارگیری اندیشهٔ مخاطب، چیستان‌هایی را مطرح کرده است؛ مانند:
الگو:آغاز نستعلیق

الگو:شعر
الگو:ب
الگو:پایان شعر
الگو:پایان نستعلیق

الگو:شعر
الگو:ب
الگو:پایان شعر
الگو:پایان نستعلیق

الگو:شعر
الگو:ب
الگو:پایان شعر
الگو:پایان نستعلیق

که پاسخ «شب و روز» است.

به‌مرور زمان، چیستان‌ها به ادبیات مکتوب راه یافته و دچار پیچیدگی‌های بسیاری شدند. اوج این پیچیدگی‌ها، در زمان صفویان رخ داد. در آن دوران، در کنار کتاب‌های چیستان، کتاب‌هایی نیز برای راهنمایی مخاطبان برای رسیدن به جواب طراحی می‌شد. علاوه بر آن، شاعرانی در آن روزگار بودند که کار آنها، مطرح کردن چیستان بوده است.

چیستان در ادبیات ملل

معما و چیستان، از جمله سرگرمی‌های کهن انسان‌ها، در نقاط مختلف جهان بوده است. نمونه‌های متعددی از چیستان در ادبیات ملل مختلف مانند ادبیات عربی، عبری، یونانی و انگلیسی دیده شده است.

انواع چیستان

چیستان‌ها را از جهات مختلفی تقسیم‌بندی کرده‌اند:

زبان و بیان

چیستان‌ها، به لحاظ زبان و بیان، به دو گونهٔ «ادبی» و «عامیانه» تقسیم می‌شوند. چیستان‌های ادبی، کلامی موزون و مبهم هستند که گویندهٔ آنها تلاش دارد تا با وصف چیزی، مخاطب را به امر یا چیزی پنهان برساند. چیستان‌های عامیانه، اما، دارای زبانی ساده، به‌صورت نظم یا نثر، هستند که گویندهٔ آن ناشناخته بوده و مخاطب آنها نیز عامهٔ مردم هستند. چیستان‌های عامیانه، ریشه در فرهنگ مردم داشته و سینه‌به‌سینه منتقل می‌شوند.

ساختار

چیستان‌ها، از نظر ساختار نیز به دو گروه منظوم و منثور تقسیم می‌شوند. چیستان‌های منظوم، در قالب‌های کوتاه یا بلند (به‌صورت چندپاره) ساخته می‌شوند. مانند:

الگو:آغاز نستعلیق
الگو:شعر
الگو:ب
الگو:پایان شعر
الگو:پایان نستعلیق

الگو:شعر
الگو:ب
الگو:پایان شعر
الگو:پایان نستعلیق

چیستان‌های منتثور نیز بیشتر در قالب یک جملهٔ پرسشی مطرح می‌شوند.

مکتوب و غیرمکتوب

پژوهشگران، چیستان‌ها را در اصل، از گونه‌های ادب شفاهی (غیرمکتوب) می‌دانند که پس از مدتی به ادبیات مکتوب فارسی‌زبانان راه یافته است. امروزه، بیشتر چیستان‌های غیرمکتوب نیز در قالب کتاب و به‌صورت مکتوب ثبت شده‌اند. تفاوت اصلی در چیستان‌های غیرمکتوب با انواع مکتوب آن، سادگی در ساختار، موضوع و محتوای آنها است.

ویژگی‌های چیستان

کارشناسان، نکتهٔ قابل توجه در چیستان را زبان خیلی ساده، عامیانه و قابل فهم آن می‌دانند. در مقابل، یافتن پاسخ این سؤال ساده، گاهی بسیار دشوار و پیچیده می‌شود. این تناقض زیبا، از ویژگی‌های بارز چیستان است. درک و فهم زبان نمادها و سمبل‌ها، کنایات، تشبیهات و استعاره‌های مختلف نیز از دیگر ویژگی‌های لازم برای طراحی چیستان است.

تفاوت چیستان با انواع مشابه

تفاوت چیستان و معما

چیستان و معما، در بسیاری از منابع به‌صورت مترادف به کار رفته‌اند. این در حالی است که گروهی از متخصصان، معما را صورت پیچیده‌تری از چیستان می‌دانند که از صنایع مختلف ادبی نیز در آن استفاده شده است. برخی دیگر، تفاوت چیستان و معما را در صورت سؤالی چیستان محدود کرده‌اند. گروه سوم نیز چیستان و معما را به‌صورت کامل از یکدیگر متمایز دانسته و معما را در لغت به‌معنای چیز پوشیده و پنهان معرفی کرده‌اند. بهترین معما نیز از نظر این گروه، معمایی است که در نگاه نخست معلوم نباشد. همچنین، چیستان یا لغز، نسبت به معما، از قدمت بیشتری برخوردار است.

تفاوت چیستان و واگوشک

واگوشک، به‌معنای واگویه کردن یا تکرار حرف دیگران است. در واگوشک، مضامین و معانی مختلفی در قالب الفاظ محلی، به‌صورت سؤالاتی پرتکرار مطرح می‌شود. واگوشک‌ها، یکی از شاخه‌های مهم فولکور و ادبیات مردمی در ایران هستند. مانند:

الگو:آغاز نستعلیق
الگو:شعر
الگو:ب
الگو:پایان شعر
الگو:پایان نستعلیق

الگو:شعر
الگو:ب
الگو:پایان شعر
الگو:پایان نستعلیق

کارکردهای چیستان

چیستان‌ها، با اهداف و کارکردهای مختلفی تهیه و منتشر می‌شوند. از جملهٔ مهم‌ترین این کارکردها می‌توان به اهداف آموزشی و تربیتی، تحریک حس کنجکاوی، سرگرمی، آزمایش و سنجش هوش افراد اشاره کرد.

تصویرپردازی در مورد چیستان

برخی نویسندگان قدیمی و معاصر، به جمع‌آوری چیستان‌های مختلف پرداخته و کتاب‌هایی را منتشر کرده‌اند، مانند «لغز: شامل لغزها، معماها، واگوشک‌ها»، «چیستان در ادبیات فارسی»، «هنگی ایسه، هنگی نیه»، «چیستان، لغز، معما» و «چیستان شامل: چیستان، معما و سرگرمی به انضمام چیستان‌های محلی از چهارگوشه ایران». گروهی دیگر از نویسندگان، علاوه بر گردآوری چیستان‌ها و معماهای رایج در میان مردم، خود نیز به طراحی این گونهٔ ادبی برای رده‌های سنی مختلف، مشغول شده و کتاب‌هایی را منتشر کرده‌اند؛ مانند کتاب «چیستان و معما» که مختص رده سنی کودکان و نوجوانان است.

منابع

• آژنگ، نصرالله، چیستان، لغز، معما، تهران، محمد، ۱۳۷۹ش.
• آنندراج، محمد پادشاه، به‌تحقیق محمد دبیرسیاقی، تهران، خیام، ۱۳۶۳ش.
• اعظمیان، جمیله، «چیستان»، دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، تاریخ بازدید: ۲ مرداد ۱۴۰۱ش.
• انوری، حسن، فرهنگ سخن، تهران، سخن، ۱۳۸۱ش.
• بشرا، محمد، هنگی ایسه، هنگی نیه، گیلان، طاعتی، ۱۳۵۲ش.
• بلوکباشی، علی، مقدمه بر چیستان‌نامهٔ دزفولی محمدعلی امام‌اهوازی، تهران، دفتر پژوهش‌های فرهنگی، ۱۳۷۹ش.
• بهروزی، محمدجواد، چیستان؟ در ادبیات فارسی شامل: لغز، معما، واگوشک، تهران، ما، ۱۳۴۰ش.
• بهروزی، محمدجواد، چیستان در ادبیات فارسی، شیراز، تربیت شیراز، ۱۳۵۰ش.
• تاج الحلاوی، علی، دقایق الشعر، به‌تحقیق محمدکاظم امام، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۴۱ش.
• تفضلی، احمد، تاریخ ادبیات ایران پیش از اسلام، به‌تحقیق ژاله آموزگار، تهران، سخن، ۱۳۷۶ش.
• تهانوی، محمد اعلی، کشاف اصطلاحات الفنون، به‌تحقیق اشپرنگر، کلکته، بی‌نا، ۱۸۶۲م.
• جرجانی، علی، التعریفات، به‌تحقیق ابراهیم آبیاری، بیروت، بی‌نا، ۱۴۱۷ق.
• دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: ۲ مرداد ۱۴۰۱ش.
• رادفر، محمدیونس، چیستان شامل: چیستان، معما و سرگرمی به انضمام چیستان‌های محلی از چهارگوشه ایران، تهران، انجام کتاب، ۱۳۹۰ش.
• رامی تبریزی، حسن، حقایق الحدائق، به‌تحقیق محمدکاظم امام، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۴۱ش.
• رستگار فسایی، منصور، انواع شعر فارسی، شیراز، نوید شیراز، ۱۳۷۲ش.
• رشید وطواط، محمد، حدایق السحر فی دقایق الشعر، به‌تحقیق عباس اقبال آشتیانی، تهران، بی‌نا، ۱۳۰۸ش.
• رودکی، دیوان، به‌تحقیق منوچهر دانش‌پژوه، تهران، ۱۳۷۴ش.
• سعیدی، سهراب، چیستان‌های هرمزگان، قم، دارالتفسیر، ۱۳۸۷ش.
• سیوطی، شرح عقود الجمان، قاهره، بی‌نا، ۱۳۵۸ق.
• شعور، اسدالله، «ریشه‌های نمود ادب شفاهی چیستان در فرهنگ اوستایی»، فصلنامهٔ پژوهشگاه میراث فرهنگی، تهران، شماره ۲، ۱۳۸۲ش.
• شمس قیس رازی، محمد، المعجم، به‌تحقیق محمد قزوینی و محمدتقی مدرس رضوی، تهران، بی‌نا، ۱۳۲۷ش.
• شمیسا، سیروس، نگاهی تازه به بدیع، تهران، میترا، ۱۳۸۶ش.
• صفا، ذبیح‌الله، تاریخ ادبیات در ایران، تهران، ۱۳۸۷ش.
• صفوی، زینب و تیموری، آزاد، چیستان و معما، تهران، طلایه، بی‌تا.
• عمید، حسن، فرهنگ فارسی، سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: ۲ مرداد ۱۴۰۱ش.
• کاشفی، حسین، بدایع الافکار فی صنایع الاشعار، به‌تحقیق جلال‌الدین کزازی، تهران، مرکز، ۱۳۶۹ش.
• کیانوش، محمود، شعر کودک در ایران، تهران، کانوش پرورش فکری کودکان، ۱۳۵۵ش.
• فارسانی، محسن، «نگاهی به چیستان‌های بختیاری»، سایت ایران نامک، تاریخ بارگذاری: تابستان ۱۳۹۲ش.
• فردوسی، شاهنامه، به‌تحقیق جلال خالقی‌مطلق، تهران، ۱۳۸۶ش.
• قریب، عبدالعظیم، البدیع، تهران، بی‌نا، ۱۳۰۶ش.
• «لغز»، سایت ویکی فقه، تاریخ بازدید: ۱۸ مرداد ۱۴۰۱ش.
• مدبری، محمود، شرح احوال و اشعار شاعران بی دیوان، تهران، پانوس، ۱۳۷۰ش.
• معین، محمد، فرهنگ فارسی، سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: ۲ مرداد ۱۴۰۱ش.
• هاشمی فشارکی، علیرضا، «چیستان»، دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، تاریخ بازدید: ۲ مرداد ۱۴۰۱ش.
• هاشمی فشارکی، علیرضا، «چیستان، مقبول دیروز، مغفول امروز»، نجوای فرهنگ، تهران، س ۲، شماره ۳، ۱۳۸۶ش.
• هدایت، رضاقلی، مدارج البلاغة، شیراز، کتاب‌فروشی معرفت شیراز، ۱۳۵۵ش.
• همایی، جلال‌الدین، فنون بلاغت و صناعات ادبی، تهران، توس، ۱۳۶۳ش.