پیش‌نویس:خراسان شمالی

خراسان شمالی؛ استانی در شمال شرقی ایران به مرکزیت بجنورد.

منطقه‌ای که امروزه در شمال شرق ایران با نام خراسان شمالی شناخته می‌شود، از مناطق دارای سابقهٔ تمدنی طولانی در ایران است. این منطقه، به‌دلیل موقعیت جغرافیایی خاص، گذرگاه و سکونت‌گاه‌های مختلف، همواره مورد توجه اقوام و طوایف گوناگون بوده است. کشف برخی آثار باستانی، در تپهٔ جاجرم و محوطهٔ باستانی پهلوان، قدمتی ۱۲ هزار ساله را برای این سرزمین، تخمین زده است.

در منابع تاریخی متعددی، از شهرهای مختلف این استان یاد شده است؛ برای مثال، در حدودالعالم، به جاجرم، به‌عنوان شهری بر سر راه گرگان و نیز به اسفراین به‌عنوان شهری آباد و پرنعمت اشاره شده است.

جمعیت‌شناسی

آمار جمعیتی

جمعیت استان خراسان شمالی، در ۱۳۷۵ش، در حدود ۶۴۶٬۷۳۲ نفر بود که در ۱۳۸۳ش، به ۸۰۵٬۶۴۹ نفر رسید. این جمعیت، در آخرین سرشماری‌های صورت گرفته در ۱۳۹۵ش، به حدود ۸۶۳٬۰۹۲ نفر رسیده است.

اقوام و زبان‌ها

این استان که شامل طوایف و اقوامی از کردهای کرمانج، ترک، فارس، تات و ترکمن است، در زبان کردی کرمانجی به «خوراسونا باکوور» معروف است. متخصصان معتقدند که ترکیب قومیت‌های این استان، در ایران و حتی در جهان، کم‌نظیر است. ۳۷ درصد از ترکیب جمعیتی استان خراسان شمالی را کرمانج‌ها، ۲۹ درصد را فارس‌ها، ۲۷ درصد را ترک‌ها، ۵ درصد را ترکمن‌ها و سایر جمعیت را نیز اقوامی از عرب، بلوچ و لر تشکیل می‌دهند.

جغرافیا

موقعیت جغرافیایی

گستره این استان، ۲۸٬۴۳۴ کیلومتر است و در مختصات جغرافیایی ۵۵ درجه و ۵۳ دقیقه تا ۵۸ درجه و ۲۶ دقیقه طول شرقی و همچنین ۳۶ درجه و ۳۴ دقیقه تا ۳۸ درجه و ۱۷ دقیقه عرض شمالی واقع شده است.

استان خراسان شمالی، از شمال با کشور ترکمنستان، از شرق و جنوب با استان خراسان رضوی، از جنوب غرب با استان سمنان و از غرب با استان گلستان همسایگی دارد.

رشته‌کوه‌ها و دشت‌ها

خراسان شمالی، از جمله مناطق کوهستانی و خوش آب‌وهوای ایران محسوب می‌شود. برخی نقاط مرتفع در این خطه، دارای ارتفاعی بیش از ۱۰۰۰ متر هستند. این استان از نظر ناهمواری‌ها، به دو قسمت کوهستانی و پست تقسیم می‌شود. مناطق کم‌ارتفاع در این استان، دشت‌هایی حاصل‌خیز هستند. برخی از این دشت‌ها، مانند دشت جاجرم به‌دلیل آب‌وخاک نامناسب، حاصل‌خیز نیستند. از جمله نقاط مرتفع در این استان می‌توان به قلهٔ شاه‌جهان (با ارتفاع ۲۰۵۱ متر)، رشته‌کوه کُپّه‌داغ و آلاداغ (الله داغ) اشاره کرد.

آب و هوا

استان خراسان شمالی، به سه بخش مختلف آب‌وهوایی تقسیم می‌شود:

1. سرد کوهستانی (در نواحی مرتفع آلاداغ و کُپّه‌داغ)؛
2. معتدل کوهستانی (در شهرستان‌های شیروان، فاروج، اسفراین، مانه و سَملَقان و شمال شهرستان جاجرم)؛
3. نیمه‌بیابانی (در قسمت‌های غربی شهرستان مانه و سَملَقان، همسایگی استان گلستان و مناطق جنوبی استان).

میانگین بارندگی در این استان نیز با توجه به شرایط آب‌وهوایی موجود در آن، از ۱۲۰ تا ۳۲۰ میلی‌متر در نقاط مختلف آن، به‌صورت سالانه، متفاوت است. استان خراسان شمالی، در برخی از نقاط، دارای جنگل‌های انبوه، مراتع مناسب در دامنه‌های ارتفاعات استان و اراضی شور در مناطق کویری و جنوبی استان است. وجود مراتع متعدد در این مناطق، منجر به رشد و توسعهٔ کشاورزی و دامداری در این استان شده است.

منابع آبی

استان خراسان شمالی، از نظر منابع آبی، جزء مناطق غنی ایران محسوب می‌شود. از جمله منابع آبی این استان می‌توان به حوضه آبریز دریای خزر (زیرحوضه اترک)، حوضه آبریز ایران مرکزی (زیرحوضه کویر مرکزی)، رودخانه‌های متعدد مانند اترک (که از ارتفاعات استان خراسان رضوی سرچشمه می‌گیرد) و کال‌شور (که از ارتفاعات آلاداغ سرچشمه می‌گیرد) اشاره کرد.

اقتصاد

استان خراسان شمالی، به‌دلیل قرار گرفتن در موقعیت اقلیمی و جغرافیایی خاص، دارای زیرساخت‌های مناسب و مساعدی برای کشاورزی و دامپروری است. صنایع و مجتمع‌های بسیاری نیز در این منطقه وجود دارد؛ مانند مجتمع پتروشیمی، کارخانه سیمان، کارخانه پلاستیک بجنورد، مجتمع فولاد اسفراین، کارخانه آلومینیوم جاجرم، نیروگاه برق، کارخانه قند و صنایع غذایی و کشاورزی و ساختمانی. امروزه، بیش از ۳۰ معدن فعال، در زمینه‌های اکسید آلومینیوم، کلسیت، بنتونیت، باریت و ماسه سیلیسی در این استان فعال هستند.

آموزش و پژوهش

دانشگاه‌ها

امروزه، در سطح استان خراسان شمالی، ۲۰ مرکز علمی و دانشگاهی وجود دارد که در زمینه‌های تولید و انتشار علم فعالیت دارند. از آن جمله می‌توان به دانشگاه بجنورد، مؤسسه آموزش عالی حکیمان و دانشگاه علوم پزشکی خراسان شمالی اشاره کرد.

فرهنگ و هنر

سوغات و صنایع دستی

استان خراسان شمالی، هر ساله، با استقبال گردشگران و مسافران زیادی مواجه است. سوغاتی‌های متنوع در این استان، مانند آب‌نبات بجنوردی (معروف به شکرپنیر)، قره‌قروت، کشک، دست‌بافته‌های سنتی مانند لباس‌های محلی، گلیم، قالی، پشتی، پوستین، نمد، قالیچه ترکمنی، جاجیم، چاروق، انواع خشک‌بار مانند کشمش، آجیل، سیب‌های بهاری شیروان و نان قتلمه هستند.

از جمله صنایع دستی مشهور در این استان می‌توان به «فرش دورو» و «گلیم سفره کردی» اشاره کرد. سفره کردی خراسان شمالی در ۱۳۹۱ش در فهرست آثار ملی ایران ثبت شد و در دی ماه ۱۳۹۲ش نیز موفق به دریافت نشان اصالت از سازمان جهانی یونسکو شد.

جاذبه‌های گردشگری

استان خراسان شمالی، دارای اماکن تاریخی و گردشگری بسیاری همچون تفریحگاه معروف بِش قارداش، پارک زیبای بابا امان، چشمه آبگرم ایوب پیغمبر، روستای گردشگری اسفیدان، روستای رویین، ارگ تاریخی بلقیس، حسینیه جاجرمی، کوشک باغ علی‌آباد، شهر تاریخی بلقیس، معبد اسپاخو، موزه و عمارت مفخم، قلعه جلال‌الدین گرمه است که برخی از آن‌ها نیز به‌عنوان اماکن تاریخی و فرهنگی، به ثبت ملی رسیده‌اند.

موسیقی

موسیقی در استان خراسان شمالی به چهار بخش کلی شامل «کُرمانجی»، «ترکی»، «ترکمنی» و «فارسی» تقسیم می‌شود. موسیقی کردی در این منطقه، مستقل است. اما، موسیقی ترک‌زبانان این منطقه با موسیقی ترکمن‌ها، از نظر زبانی، لهجه‌ای، مقام‌ها، داستان‌ها، شعرها و شیوه‌های اجرای دوتار، بسیار شباهت دارد. شاخص‌ترین ساز در این استان، دوتار است که به‌عنوان‌شناسهٔ موسیقایی این خطه شناخته می‌شود.

تقسیمات کشوری

آخرین تغییرات و تقسیمات کشوری صورت گرفته در ایران، استان خراسان شمالی را دارای ۸ شهرستان (فاروج، شیروان، اسفراین، جاجَرم، بجنورد، راز و جرگلان، گرمه، مانه و سَملَقان)، ۱۹ بخش، ۴۰ دهستان و ۲۲ شهر (بجنورد، چناران شهر، حصار گرمخان، شیروان، زیارت، قوشخانه، لوجلی، اسفراین، صفی‌آباد، پیش‌قلعه، قاضی، آوا، فاروج، تیتکانلو، جاجرم، شوقان، سنخواست، گرمه، ایور، درق، راز، یکه‌سعود و غلامان) معرفی کرده است.

منابع

• «آشنایی با موسیقی نواحی خراسان شمالی»، سایت همشهری آنلاین، تاریخ بازدید: ۱۱ مرداد ۱۴۰۱ش.
• «استان خراسان شمالی»، سایت ویزیت ایران، تاریخ بازدید: ۸ مرداد ۱۴۰۱ش.
• «تعداد جمعیت و خانوار به تفکیک تقسیمات کشوری، براساس سرشماری عمومی نفوس و مسکن در سال ۱۳۹۵ش»، سایت مرکز آمار ایران.
• حدودالعالم من المشرق الی المغرب، به‌تحقیق دکتر منوچهر ستوده، تهران، کتابخانه طهوری، ۱۳۶۲ش.
• «دانشگاه‌های استان خراسان شمالی»، سایت مرجع دانشگاه‌های ایران، تاریخ بازدید: ۱۱ مرداد ۱۴۰۱ش.
• دفتر تقسیمات کشوری، نقشه و جدول تقسیمات کشوری، تهران، وزارت کشور، ۱۳۸۴ش.
• رهبران رنجبر، فرناز، «استان خراسان شمالی را بهتر بشناسیم»، سایت کجارو، تاریخ بارگذاری: ۱۰ مرداد ۱۳۹۷ش.
• سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی، جغرافیای استان خراسان شمالی، تهران، شرکت چاپ و نشر کتاب‌های درسی ایران، ۱۳۸۴ش.
• سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، اطلس راهنمای استان‌های ایران، تهران، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح (وزارت دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح)، ۱۳۸۴ش.
• سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، فرهنگ جغرافیایی رودهای کشور، (حوضه آبریز دریای خزر)، چ۱، تهران، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح (وزارت دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح)، ۱۳۸۲ش.
• سازمان نقشه‌برداری کشور، اطلس نقشه و اطلاعات مکانی (استان خراسان شمالی)، چ۱، تهران، سازمان نقشه‌برداری کشور (سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی کشور)، ۱۳۸۴ش.
• «معرفی استان خراسان شمالی»، سازمان ثبت احوال کشور، تاریخ بازدید: ۸ مرداد ۱۴۰۱ش.
• «معرفی سوغاتی‌های استان خراسان شمالی»، سایت ریسمون، تاریخ بازدید: ۱ مرداد ۱۴۰۱ش.