پیش‌نویس:خوزستان

پل سفید اهواز

خوزستان؛ استانی کهن و زیبا در جنوب غربی ایران به مرکزیت شهر اهواز.
خوزستان، از کهن‌ترین زیستگاه‌های ایران با پیشینه‌ای تا هزارهٔ پنجم پیش از میلاد، سرزمینی است که همواره نقش مهمی در تاریخ و فرهنگ کشور داشته است. امروز با جمعیتی نزدیک به ۵ میلیون نفر، خوزستان محل زندگی اقوام گوناگون چون عرب‌ها، بختیاری‌ها، لرها و ترک‌ها است که در عین تنوع فرهنگی، هویتی ایرانی و مشترک دارند.

پیشینه

مورخان، قدمت سکونت در این منطقه را به هزارهٔ پنجم قبل از میلاد نسبت می‌دهند و عیلامیان را از بنیان‌گذاران اصلی خوزستان معرفی کرده‌اند. شوش، پایتخت حکومت باستانی عیلام (ایلام) بوده است. آغاز سکونت انبوه در این منطقه، به هزارهٔ چهارم پیش از میلاد برمی‌گردد. اهمیت جغرافیایی و اقتصادی، خوزستان را همواره در شمار مناطق آباد و پررونق جای داده است.

جمعیت‌شناسی

آمار جمعیتی

در سرشماری ۱۳۷۵ش، جمعیت این استان در حدود ۳٬۷۴۸٬۳۲۵ نفر بود که در ۱۳۸۵ش به ۴٬۳۴۵٬۶۰۷ نفر رسید. امروزه، خوزستان با جمعیتی در حدود ۵ میلیون نفر، به‌عنوان پنجمین استان پرجمعیت ایران شناخته می‌شود.

زبان و اقوام

دیرینگی خوزستان، عامل گوناگونی زبان‌ها و فرهنگ‌ها در این منطقه بوده است. از کهن‌ترین زبان‌های شناخته‌شده در این خطه می‌توان به زبان ایلامی اشاره کرد. با ورود طوایف پارس به این منطقه، زبان فارسی باستان، پهلوی و دری نیز در خوزستان رایج شد. پارس‌ها، این منطقه را «هوز» یا «خوز» نامیدند. امروزه، زبان خوزی، زبان عربی، گویش بختیاری، گویش‌های دزفولی و شوشتری و گویش بهبهانی در این منطقه تکلم می‌شوند. تنوع قومی ایل‌ها در این منطقه نیز بسیار چشمگیر است. ترک‌ها، قشقایی‌ها، لرها، بختیاری‌ها و لریک‌ها از آن جمله هستند.

جغرافیا

موقعیت جغرافیایی

خوزستان، با وسعت ۶۴٬۰۵۷ کیلومتر مربع، در مختصات جغرافیایی ۲۹ درجه و ۵۷ دقیقه تا ۳۳ درجه عرض شمالی و ۴۷ دقیقه و ۴۰ ثانیه تا ۵۰ دقیقه و ۳۳ درجه طول شرقی قرار دارد.

استان خوزستان، از شمال با استان لرستان، از شمال غرب با استان ایلام، از غرب با کشور عراق، از شرق با استان‌های چهارمحال و بختیاری و کهگیلویه و بویراحمد، از جنوب شرقی با استان بوشهر و از جنوب با خلیج فارس، مرز مشترک دارد.

کوه‌ها و دشت‌ها

بیشترین سطح این سرزمین را، زمین‌های هموار و جلگه‌ای به نام خوزستان تشکیل می‌دهند. ارتفاعات اندکی نیز در بخش شمال و شرق استان، در مجاورت با استان چهارمحال و بختیاری، دیده می‌شود که بلندترین قلهٔ آن، کوهی به نام «منار» با ارتفاع ۳٬۷۰۱ متر است. ارتفاع از سطح دریا، در نقاط مختلف استان، بسیار متفاوت است؛ برای مثال، در مناطق ناهموار مانند ارتفاعات شمالی استان ارتفاع بین ۱۵۰۰ تا ۳۷۰۰ متر از سطح دریا است. این در حالی است که در مناطق هموار و جلگه‌ای، ارتفاع به ۲۰ متر و در نزدیکی سواحل خلیج فارس نیز به ۲ متر می‌رسد.

آب و هوا

در نواحی کوهستانی، استان خوزستان، دارای تابستان‌های معتدل و زمستان‌های سرد و نیز آب‌وهوای کوهپایه‌ای گرمسیری است. در نواحی پست و جلگه‌ای نیز این منطقه، دارای گرمایی در حد متوسط است.

میزان بارندگی از شمال تا جنوب استان خوزستان، بسیار متفاوت بوده و هرچه به جنوب نزدیک‌تر می‌شویم، از میران بارندگی کاسته می‌شود. متخصصان، میانگین بارندگی سالانه در این خطه را در حدود ۱۰۰–۹۰۰ میلی‌متر برآورد کرده‌اند.

منابع آبی

استان خوزستان، یکی از چهار حوضهٔ مهم آبریز و دارای پرآب‌ترین رودهای ایران است. این استان، در مسیر حوضه‌های آبریز خلیج فارس قرار دارد. خوزستان، زیرحوضهٔ رودهای کارون (پرآب‌ترین رود خوزستان و تنها رود قابل کشتیرانی در ایران)، کرخه و جرّاحی نیز بوده و ارتفاعات اندک موجود در این خطه، سرچشمه و تقویت‌کننده رودهای پرآبی هستند که همگی به‌سمت خلیج فارس سرازیر می‌شوند. رودهای دیگری همچون دز، کرخه، مارون، جرّاحی و هندیجان نیز در بخش‌هایی از خاک خوزستان جریان دارند. رودهای دائمی دیگری نیز در خوزستان جریان دارند که به‌دلیل شور بودن آب آن‌ها، چندان مورد توجه نیستند.

شاخه‌هایی از خلیج فارس نیز به‌صورت نهرهایی کوچک در خوزستان وجود دارند که در زبان محلی به آنها «خور» گفته می‌شود. خورها در قسمت‌های جنوبی استان جریان داشته و به رودها و برخی جریان‌های آبی دیگر متصل می‌شوند. بزرگ‌ترین خور موجود در خوزستان، خور موسی (هور مورا) است که منجر به شکل‌گیری بندرهای ماهشهر و امام خمینی شده است. علاوه بر آن، دریاچه‌هایی در قسمت‌های جنوبی و غربی خوزستان تشکیل شده‌اند که به «هور» معروف بوده و از آن جمله می‌توان به بزرگ‌ترین هور خوزستان یعنی «هورالعظیم» یا «هور هویزه» اشاره کرد. هور هویزه، از آب رودهای کرخه، دجله و دویرچ در استان خوزستان و کشور عراق تشکیل شده است.

پوشش گیاهی

پرآب بودن خوزستان و نیز آب‌وهوای متفاوت آن، منجر به تشکیل پوشش گیاهی بسیار متنوعی در این استان شده است. از جمله درختان و گیاهان معروف در این استان می‌توان به درختان گز، کُنار (سدر)، بادام، سپیدار، بلوط، راش، کهور، جنگل‌های نارون، افرا، بید، توسکا و چنار اشاره کرد. همچنین، گیاهان خودرو و دارویی بسیاری نیز در این منطقه می‌رویند که از ارزش طبی، زینتی و خوراکی بسیاری برخوردار هستند.

حیات وحش

خوزستان، همچنین، زیستگاه گونه‌های جانوری متفاوتی است، مانند انواع آبزیان، شیر یال کوتاه ایرانی، پلنگ دزفول، گوزن زرد ایرانی، آهو و انواع پستانداران نادر.

اقتصاد

کشاورزی و دامپروری

جریان‌های طبیعی آب در این استان و نیز آب ذخیره شده در پشت سدهای کرخه، دز، مسجدسلیمان و شهید عباسپور، خاک مساعدی برای کشاورزی را در خوزستان فراهم کرده‌اند. دامداری نیز در کوهپایه‌های شمالی استان، رونق داشته است.

صنعت و معدن

در کنار کشاورزی و دامپروری، منابع غنی نفت و گاز، استقرار صنایع و مراکز تولیدی و خدماتی در این استان، مشاغل متعددی را برای خوزستان به ارمغان آورده است. همچنین، خوزستان، دارای معادن طبیعی همچون گچ، سنگ نمک، سنگ آهک، سنگ زاج، سرب، مرمر، زغال‌سنگ، خاک سفید و آهن است.

فرهنگ و هنر

گردشگری

امروزه، خوزستان، پس از بازسازی‌های صورت گرفته (پس از صدمات و خسارات فراوان جنگ)، از فعال‌ترین استان‌های ایران به‌شمار رفته و هر ساله، گردشگران بسیاری را به خود جذب می‌کند. از جمله مناطق تاریخی خوزستان می‌توان به چغازنبیل (ثبت شده در آثار میراث جهانی یونسکو)، سازه‌های آبی شوشتر (ثبت شده در آثار میراث جهانی یونسکو)، قلعه سلاسل، کاخ آپادانا، بند میزان، پل بند لشکر، مسجد جامع شوشتر، آرامگاه دانیال نبی، قلعه شوش، آرامگاه یعقوب لیث، حمام شاه رکن‌الدین، خانه سوزنگر، پل قدیم (دزفول)، آتشگاه مسجدسلیمان، کلیسای ارامنه، موزه آبادان، شیرهای سنگی بختیاری، موزه جنگ خرمشهر، مسجد جامع خرمشهر و پل جهان‌آرا اشاره کرد.

خوراک

خوزستان، از دیرباز، دارای غذاهای محلی بسیاری بوده که از آن جمله می‌توان به انواع غذاهای دریایی، ماهی و میگوی تازه، قلیه ماهی، ماهی صبور کبابی، امگشت، نان چربی، مفطح، خورش بامیه، گنجشک کبابی، سار کبابی، رنگینک، آق قلقل، دال عدس، سمبوسه، فلافل، پاکوره، کِبه، آب باقلا و آش توله اشاره کرد.

خوزستان در ادبیات فارسی

خوزستان، به‌دلیل قدمت بسیاری که دارد، در بسیاری از متون فارسی‌زبانان، از نظم و نثر، حضور یافته است. برای مثال، فخرالدین اسعد گرگانی در شعر خود گفته است:
الگو:آغاز نستعلیق

الگو:شعر
الگو:ب
الگو:پایان شعر
الگو:پایان نستعلیق
الگو:آغاز نستعلیق
الگو:شعر
الگو:ب
الگو:پایان شعر
الگو:پایان نستعلیق

نظامی نیز، بارها، به واژه خوزستان در اشعار خود اشاره کرده است:

الگو:آغاز نستعلیق
الگو:شعر
الگو:ب
الگو:پایان شعر
الگو:پایان نستعلیق

عطار نیز از جمله شاعرانی است که در شعر خود به این منطقه و نیشکرهای آن اشاره کرده است:

الگو:آغاز نستعلیق
الگو:شعر
الگو:ب
الگو:پایان شعر
الگو:پایان نستعلیق

سوغات و صنایع محلی

سوغات این استان جنوبی شامل انواع خرما، کلوچه محلی، مرکبات دزفول، حلواشکری، صنایع دستی متعدد مانند عبا، احرامی، گلیم و کپوبافی (نوعی حصیربافی) است.

موسیقی

در میان موسیقی‌های سنتی استان خوزستان، آهنگ شوشتری بر روی تمام دستگاه‌های موسیقی اشراف دارد. از جمله آلات موسیقی متداول در این خطه می‌توان به نی جفته، سرنا، تار، تنبک، دایره، دهل و نی هفت‌بند اشاره کرد. موسیقی عرب‌های خوزستان نیز مانند «عَلوانیه» و «عِتاب»، در این سرزمین رایج هستند.

تقسیمات کشوری

آخرین تقسیمات کشوری، استان خوزستان را دارای ۲۹ شهرستان (اهواز، ایذه، دزفول، دشت آزادگان، بهبهان، رامهُرمُز، مسجدسلیمان، بندر ماهشهر، خرمشهر، امیدیه، آبادان، باغ مَلِک، لالی، شوش، شوشتر، اندیمشک، هندیجان، اندیکا، شادگان، رامشیر، هویزه، هفتکِل، باوی، کارون، حمیدیه، آغاجاری، کرخه، دزپارت و گُتوند)، ۷۰ بخش، ۱۴۶ دهستان و ۸۸ شهر اعلام کرده‌اند.

منابع

• آمیه، پیر، تاریخ عیلام، ترجمهٔ شیرین بیانی، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۴۹ش.
• «استان خوزستان»، سایت ویزیت ایران، تاریخ بازدید: ۴ مرداد ۱۴۰۱ش.
• اعتماد، اسماعیل، پستانداران ایران، تهران، سازمان حفاظت محیط زیست، ۱۳۶۳–۱۳۶۴ش.
• افشار سیستانی، ایرج، خوزستان و تمدن دیرینهٔ آن، تهران، طبع و نشر، ۱۳۷۳ش.
• افشار سیستانی، ایرج، نگاهی به خوزستان، تهران، هنر، ۱۳۶۵ش.
• افشین، یدالله، رودخانه‌های ایران، تهران، وزارت نیرو، ۱۳۷۳ش.
• اهلرس، اکارت، ایران: مبانی یک کشورشناسی جغرافیایی (جغرافیای طبیعی)، ترجمهٔ محمدتقی رهنمایی، تهران، ۱۳۷۲ش.
• امام شوشتری، محمدعلی، تاریخ جغرافیایی خوزستان، تهران، نظری، ۱۳۳۱ش.
• تکمیل همایون، غلامحسین، «خوزستان»، دانشنامه ایران زمین، تاریخ بازدید: ۴ مرداد ۱۴۰۱ش.
• ثابتی، حبیب‌الله، جنگل‌های ایران، تهران، ابن‌سینا، ۱۳۴۶ش.
• «جاهای دیدنی خوزستان»، سایت ایران‌گرد، تاریخ بازدید: ۱۱ مرداد ۱۴۰۱ش.
• جعفری دهقی، محمود و احمدوند، فاطمه، «خوزستان»، دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، تاریخ بازدید: ۱۱ مرداد ۱۴۰۱ش.
• جغرافیای کامل ایران، وزارت آموزش و پرورش، تهران، ۱۳۶۶ش.
• جغرافیایی نیروهای مسلح (وزارت دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح)، ۱۳۸۴ش.
• «خوزستان»، سایت لحظه آخر، تاریخ بازدید: ۴ مرداد ۱۴۰۱ش.
• دفتر تقسیمات کشوری، نقشه و جدول تقسیمات کشوری، تهران، وزارت کشور، ۱۳۸۴ش.
• رزم‌آرا، علی، جغرافیای نظامی ایران (خوزستان)، تهران، بی‌نا، ۱۳۲۰ش.
• رضوی دزفولی، احمد، شوشستان یا خوزستان، شیراز، نوید شیراز، ۱۳۸۰ش.
• زرین‌کوب، عبدالحسین، تاریخ مردم ایران، تهران، امیرکبیر، ۱۳۷۷ش.
• سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی، جغرافیای استان خوزستان، تهران، شرکت چاپ و نشر کتاب‌های درسی ایران، ۱۳۸۱ش.
• سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، اطلس راهنمای استان‌های ایران، تهران، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح (وزارت دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح)، ۱۳۸۴ش.
• سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، فرهنگ جغرافیایی رودهای کشور، ج۴: حوضه آبریز خلیج فارس و دریای عمان، تهران، سازمان سازمان نقشه‌برداری کشور، اطلس تاریخ ایران (اطلس ملی ایران)، چ۱، تهران، سازمان نقشه‌برداری کشور (سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی کشور)، ۱۳۷۸ش.
• سازمان نقشه‌برداری کشور، اطلس نقشه و اطلاعات مکانی (استان خوزستان)، تهران، سازمان نقشه‌برداری کشور (سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی کشور)، ۱۳۸۴ش.
• عطار، دیوان اشعار، غزلیات، غزل شمارهٔ ۲۳۳، سایت گنجور، تاریخ بازدید: ۴ مرداد ۱۴۰۱ش.
• کریمی، حمیده، سایت کجارو، تاریخ بارگذاری: ۹ آبان ۱۳۹۵ش.
• گنجی، محمدحسن، سی‌ودو مقالهٔ جغرافیایی، تهران، سحاب، ۱۳۵۳ش.
• گیتاشناسی (واحد پژوهش و تألیف)، اطلس گیتاشناسی استان‌های ایران، تهران، گیتاشناسی، ۱۳۸۳ش.
• فخرالدین اسعد گرگانی، ویس و رامین، سایت گنجور، تاریخ بازدید: ۴ مرداد ۱۴۰۱ش.
• قدیانی، عباس، شوش بهشت شهرهای عیلام، چ۱، تهران، فرهنگ مکتوب، ۱۳۸۱ش.
• مرکز آمار ایران، بازسازی و برآورد جمعیت شهرستان‌های کشور، تهران، مرکز آمار ایران (سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی کشور)، ۱۳۸۲ش.
• «معرفی استان خوزستان»، پرتال اطلاع‌رسانی استانداری خوزستان، تاریخ بازدید: ۴ مرداد ۱۴۰۱ش.
• «موسیقی خوزستان»، سایت سیری در ایران، تاریخ بارگذاری: ۲۴ اردیبهشت ۱۳۹۴ش.
• «موسیقی سنتی، استان خوزستان»، سایت ویستا، تاریخ بازدید: ۱۱ مرداد ۱۴۰۱ش.
• نظامی، خمسه، خسرو و شیرین، سایت گنجور، تاریخ بازدید: ۴ مرداد ۱۴۰۱ش.
• «وجه تسمیه اهواز»، پایگاه اطلاع‌رسانی شهرداری اهواز، تاریخ بازدید: ۴ مرداد ۱۴۰۱ش.
• Cook, J. M. , "The Rise of the Achaemenids and Establishment of Their Empire", The Cambridge History of Iran, vol. II, ed. I. Gershevitch, Cambridge etc. , 1985.