پیشنویس:امام حسین
امام حسین، امام سوم شیعیان و دومین فرزند حضرت علی و حضرت فاطمه.
حسین (علیه السلام) دومین فرزند علی و فاطمه و دومین نوادۀ حضرت محمد (صلی الله علیه و آله) است. کنیۀ او ابوعبدالله است و گاهی ابوالأئمه، ابوالمساکین، ابوالأحرار، ابوالشهدا و ابوعلی نیز گفته شده است. همچنین القابی مانند سید شباب أهل الجنه، التابع لمرضاة الله، الدلیل علی ذات الله، أحد الکاظمین، بِرّ، مطهر، مبارک، سبط، رشید، وَفِیّ، طیب، سید، زکیّ، سرور جوانان بهشت و «شهید» نیز برای او بیان شده است. با توجه به اختلاف گزارشهای تاریخی، حسین در روز سوم یا پنجم شعبان یا پنجم یا آخر ربیعالاول، سال سوم یا چهارم ده ماه و بیست روز بعد از ولادت امام حسن، یا پنجم و یا ششم هجری قمری در مدینه به دنیا آمد. شش یا هفت سال نخست زندگی را در زمان حیات جدش، حضرت محمد سپری کرد و در همین مدت کم، از باران محبت و تربیت نبوی بهره برد. 30 سال پس از پیامبر خدا را در زمان حیات پدرش، علی زیست و 10 سال (چهلم تا پنجاهم هجرت) همراه برادرش، حسن بود. 10 یا 11(پنجاهم تا 61ق) سال نیز عهدهدار امامت بود. امام حسین در روز عاشورا (شنبه، دوشنبه یا جمعه ) دهم محرم سال 61 هجری در سرزمین کربلا به دست کوفیان به شهادت رسید و در همان مکان مدفون گردید. امام حسین، 6 فرزند داشت؛ 4 پسر به نامهای علیاکبر که در کربلا در رکاب امام شهید شد، علی بن الحسین (امام سجاد)، جعفر و عبدالله (علیاصغر) که شیرخواره بود و در روز عاشورا در آغوش پدر کشته شد و 2 دختر به نامهای سکینه و فاطمه که هر دو در سال 117 قمری وفات کردند.
حسین در آئینۀ آیات
بر اساس گزارشهای تاریخی و تفاسیر قرآن، آیات مربوط به مباهله، تطهیر، إطعام، مودت و اولی الأمر اشاره و اذعان به امام حسین بهعنوان عضوی از اهل بیت دارند. وی در پنج سالگی با حضور در مباهله با مسیحیان نجران، نخستین تجربه سیاسی ـ مذهبی خود را پشت سر گذاشت.
حسین در نگاه پیامبر
احادیث ثقلین، سفینه، امان و سِلم، از پیامبر خدا، در شأن اهل بیت صادر شده که شامل امام حسین نیز میشود.
پیامبر بارها به اصحابش گوشزد میکرد که هر کس مرا دوست دارد، باید حسنین (حسن و حسین) را نیز دوست بدارد. هر کس حسنین را دوست بدارد، مرا نیز دوست داشته است. خدایا من، حسنین و دوستدارشان را دوست دارم. حسن و حسین اماماند، چه بنشینند، چه قیام کنند. حسنین گلهای خوشبوی من، ثمره و میوه درخت نبوت، بهترین جوانان امتم، برترین انسانهای روی زمین و زینت و سالار جوانان بهشتاند. هیبت و سیادت و حلم و شوکتم را به حسن و جود و رحمت و شجاعتم را به حسین بخشیدم. حسین از من است، و من از حسین؛ هر کس حسین را دوست بدارد، خدا او را دوست میدارد. حسین کشتی نجات و چراغ هدایت است. هر کس میخواهد با دیدن سید جوانان بهشت، مسرور شود، به حسین نگاه کند.
ساختار تربیتی امام حسین
ساختار تربیتی امام حسین، برآمده از وراثت (نواده پیامبر و فرزند علی و فاطمه)، خانواده (خاندان رسالت و ولایت)، تربیت نبوی، تربیت والدین (در دامان علی و فاطمه) و محیط (مهبط وحی) است.
ویژگیهای اخلاقی امام حسین
الف – فردی
حسین، برترین و آگاهترین فرد به کتاب (قرآن) و سنت در زمانۀ خود بود. همچنین از میان ویژگیهای فردی او به موارد زیر اشاره شده است:
صلابت ایمان و اعتقاد راسخ، توکل به خداوند، قدرت اراده، جامع کمالات انسانی، عزت نفس، اطمینان و اعتماد به نفس، ثبات شخصیت، شجاعت، حلم و بردباری، صبر و شکیبایی، دانش وسیع و آگاهیهای فردی شامل احاطه بر تفسیر و علوم قرآنی، عرفان و اخلاق، فقه و فروعات آن، جریانات سیاسی و تحولات اجتماعی و قواعد سخن (سخنوری)، پاکدامنی، عبادت و زهد نسبت به زخارف دنیوی.
ب – اجتماعی
درباره اخلاق اجتماعی امام حسین، به موارد زیر اشاره شده است:
انصاف نسبت به مردم، سخاوت و دستگیری از نیازمندان، پناه فقرا و محرومان، پوشاندن برهنگان، سیر کردن گرسنگان، مساعدت ورشکستگان، حمایت از ضعفا، دلسوزی بر یتیمان، ایثار و از خودگذشتگی، تواضع و فروتنی (با مستمندان بر سر یک سفره مینشست و با آنان همغذا میشد)، صداقت و صراحت، ظلمستیزی و دفاع از مظلوم، غیرت دینی در قبال تعطیلی حدود الهی، عدم تکبر، مهماننوازی، آزاد کردن کنیزان و غلامان به اندک بهانهای و گذشت از خاطیان ولو با تلاوت آیتی از کلام الله. امام حسین 25 بار پیاده به حج رفت.
امام حسین و خلفا
حسین در زمان خلیفه دوم، در کنار پدر و برادرش، از سیاست کناره گرفت. اما در عهد خلیفه سوم، در برخی فتوحات از جمله إفریقیه (26ق) و طبرستان (30ق) شرکت کرد.
در زمان خلافت پدر، در تمام جنگها مشارکت داشت. و در جنگ جَمل، فرماندهی جناح چپ سپاه با او بود.
در زمان خلافت برادرش، همواره در کنار او و پیرو تصمیماتش بود.
در عهد امامت خود نیز، به معاهدۀ برادرش با معاویه پایبند بود و تا معاویه زنده بود، علیه او اقدامی نکرد. دلایل دیگری، نظیر شخصیت مرموز و شگرد خاص معاویه در ادارۀ جامعه اسلامی که او را برای اکثر مردم باورپذیر کرده بود، حاکم شدن روحیۀ عافیتطلبی و سازش در جامعه اسلامی بهدلیل جنگهای طولانیِ پیشین و نیز وضعیت بحرانزدۀ مسلمانان نیز موجب شده بود تا امام در عهد معاویه نتواند دست به اقدام عملی بزند؛ اما در مواردی مانند شهادت حُجر بن عَدی و عَمرو بن حَمق، نامههای اعتراضآمیزی به معاویه نوشت و در آنها شدیداً از سیاست شیعهکشی معاویه انتقاد کرد.
در دوران معاویه، چهرۀ اسلام بهواسطۀ تبدیل خلافت اسلامی به حکومت سلطنتی و استبدادی، دگرگون شد و بار دیگر تبعیض نژادی و رقابت و نزاع قبیلهای إحیا گردید. با ترویج فرقههایی همچون مُرجِئه و جبریه، شخصیت جامعۀ اسلامی مسخ و مسلمانان تبدیل به افرادی بزدل، ترسو، سازشکار و ظاهرساز شدند.
امام حسین در مواجهه با معاویه، اقداماتی از قبیل سخنرانیهای افشاگرانه، تبیین جایگاه اهل بیت، تلاش در جهت وحدت مسلمین، بازگرداندن حقِ از دست رفته، توجه دادن مردم به مسئولیتهای خود، فاش ساختن جنایات هولناک معاویه، جلوگیری از ازدواج خواهرزادهاش با یزید، در راستای جلوگیری از تحکیم روابط خانوادگی و مناسبات بین بنیهاشم و بنیامیه، اعلام کفر پیروان معاویه پس از شهادت حُجر بن عدی و عَمرو بن حمق به دست عمّال معاویه، رویارویی و مخالفت با معاویه در جریان گرفتن بیعت برای یزید و اعلام قاطعانۀ عدم بیعت با یزید، را انجام داد.
قیام امام حسین
امام حسین، زمان بر تخت نشستن یزید، دیگر سکوت را جایز ندانست و با استنکاف از بیعت با او، گفت مثل منی با مثل یزید بیعت نمیکند و روزی که یزید بر مسلمین حکومت کند، باید فاتحه اسلام را خواند. از منظر اندیشمندان و پژوهشگران، مروری بر اقدامات فاجعه بار یزید طی سه سال و شش ماه حکومتش، صحت اندیشه و سخن امام حسین را دربارۀ وی نشان میدهد. یزید در سال اول حکومت، فاجعه کربلا و در سال دوم، واقعه حَرّه در مدینه و در سال سوم، لشکرکشی به مکه و تخریب و آتشزدن بیتالله الحرام را در پرونده خود ثبت کرده است.
امام حسین با یزید بیعت نکرد، چون حکومتش را نامشروع دانسته و به رسمیت نمیشناخت. او، یزید را فاسق و فاجر و خود را برای رهبری امت، شایسته دانسته و تأخیر در نهی از منکر را روا نمیدانست. همچنین، با تحرکات دشمن، یقین داشت که آنان تا او را از پای در نیاورند، از پا نخواهند نشست.
علل قیام
پژوهشگران و مورخان، موارد زیر را بهعنوان علل قیام امام حسین، برشمردهاند:
شرایط امام و پیشوای مسلمانان، که باید (به جهت مسئولیت دینی و اجتماعی خود) به کتاب خدا عمل کند و عدالت ورزد و از حق پیروی نماید و یزید اینگونه نبود. اصلاح امور امت، امر به معروف و نهی از منکر، حمایت و دفاع از اسلام و پالایش شریعت نبوی و زنده کردن سیرۀ پیامبر و علی، تمام بودن حجت بر امام و نابخشوده بودن سکوت در برابر حاکم ستمگر، نابودی سنتها و رواج بدعتها، آزادسازی ارادۀ امت و نیز رهاسازی اقتصاد از چنگال امویان، رفع ستمکاریهای اجتماعی که نتیجهاش فقدان امنیت و تحقیر ملت بود، ممانعت از فروپاشی جامعه (به واسطۀ رواج پیمانشکنی، دروغگویی، عیاشی، بیوجدانی، گمراهی افراد جامعه، فاسد شدن اجتماع و فقدان تربیت معنوی)، إحیای عزت و کرامت فردی و اجتماعی، نابودی ارزشهای اسلامی، (نظیر وحدت اسلامی، مساوات و آزادی)، ستمهای هولناک در حق شیعیان و عمل نشدن به حق.
انگیزههای قیام
فساد و انحراف یزید و دستگاه حکومتی او؛
اهداف خیانتکارانۀ امویان و احساس ناامنی بابت تحرکات دشمن؛
خدشه در ارزشهای اسلامی و محو یاد و نام اهل بیت؛
مسئولیت امام در قبال مسلمانان؛
پذیرش خواستۀ مردم خشمگین که طالب او برای نجاتشان از سرگردانی بودند؛
تلاش در جهت ترویج سنت ذلتناپذیری؛
پذیرش فرمان خدا و رسول برای جانفشانی در راه دین.
عوامل مؤثر در نهضت حسینی
اجبار به بیعت با یزید و استنکاف امام حسین از بیعت با کسی که تجاهر به فسق و فجور میکرد و شایستگی حکومت بر مسلمانان نداشت و این بیعت، موجب تثبیت خلافت موروثی میشد؛
دعوت مردم کوفه از امام حسین برای تشکیل حکومت؛
إحیای سیرۀ پیامبر؛
تکلیف الهی برای محو ظلم و ستم و امر به معروف و نهی از منکر، که یگانه اصلِ ضامنِ بقای اسلام است.
انتخاب عراق و کوفه
عراق، قلب دولت اسلامی و کوفه، پایگاهی نظامی، مهد تشیع و موطن علویان، موجب اجتماع مؤمنان و تربیت یافتگان مکتب علوی، پایگاه اصلی مخالفت با حکومت اموی و محل کشاکش و کشمکش با امویان بود و محل مناسبی برای قیام امام حسین محسوب میشد. همچنین، بهدلیل دعوتهای مکرر و اصرار فراوان غالب مردم کوفه، ناچار بودن از انتخاب عراق، تبعات منفی انتخاب کشوری غیر از عراق، عدم امکان اقامت در مکه بهدلیل وجود خطرات جانی، کمبود منابع اقتصادی در حجاز، کینهتوزی اکثر مردم حجاز نسبت به اهل بیت، عدم وجود بینش سیاسی بهدلیل دوری گزیدن مردم حجاز از مسائل سیاسی، فاقد پایگاه نظامی بودن منطقۀ حجاز، دلایلی بود که امام حسین را وادار به انتخاب عراق و مشخصاً کوفه برای قیامش کرد.
مصاف با کوفیان
امام حسین که در پی دعوت کوفیان، از مکه بهسوی آن دیار روانه شده بود در مسیرش به کوفه، فرزدق را دید و از او دربارۀ کوفیان پرسید. گفت زبانشان با تو و شمشیرشان با بنیامیه است. پیش از رسیدن کاروان امام حسین به کوفه، سپاه کوفیان در سرزمین کربلا، راه را بر او بستند. پس از چند روز محاصره، در روز نهم محرم، کوفیان آماده هجوم به اردوگاه حسین شدند. امام حسین عصر تاسوعا به برادرش عباس گفت امشب را از دشمن مهلت بگیر تا ما با خدای خود خلوت کرده و به استغفار، راز و نیاز، نماز و تلاوت قرآن بپردازیم. امام در شب عاشورا اصحابش را گرد آورده و خطاب به آنان گفت من اصحابی از شما نیکوتر و وفادارتر نمیشناسم؛ آنها مرا میخواهند؛ اینک عهد خود را از شما برداشتم، شما آزادید. از تاریکی شب استفاده کنید و راه خود پیش گیرید. بستگان و خویشان امام در پاسخش گفتند هرگز؛ بعد از تو بمانیم که چه؟ سپس یارانش به سخن آمدند و یکصدا گفتند: اگر هفتاد جان داشته باشیم، در راهت فدا میکنیم اما از تو جدا نمیشویم. به خدا اگر هزار بار کشته شویم تا تو زنده بمانی، این کار برایمان آسان است. گزارشهای تاریخی، تعداد سپاه کوفه به فرماندهی عمر سعد را در روز عاشورا از چهار هزار تا یکصد هزار نفر شماره کردهاند. اما یاران حسین را تا یکصد نفر دانستهاند. در روز عاشورا، 88 نفر از کوفیان و بیش از 70 تن از یاران امام حسین، کشته شدند که 17 تا 30 نفر از آنها جزء اهلبیت بودهاند.
اهداف قیام
تحقق وظایف شرعی در قبال حاکم ستمگر؛
برملا شدن چهرۀ واقعی و ضد دینی بنیامیه؛
إحیای سنت نبوی و إمحای بدعتها؛
امر به معروف و نهی از منکر؛
بیداری وجدان عمومی جامعه و تحریک احساسات مردم.
نتایج قیام امام حسین
پیروزی جریان اسلامی؛
رسوایی و شکست بنیامیه، پشیمانی یزید و سران و سربازان سپاه شام؛
بیداری امت اسلامی از خواب غفلت و شناخت بیش از پیش اهل بیت؛
زنده کردن رسالت اسلامی و سنت نبوی؛
وحدتبخشی به صفوف شیعیان و تبدیل شدن عاشورا به یکی از قواعد تشیع؛
احساس گناهکاری مردم و بیزاری و نارضایتی از امویان؛
إحیای سنت شهادت؛
ایجاد شعور اجتماعی و زنده شدن روح مبارزهجویی در امت اسلامی، نظیر قیام عبدالله بن زبیر در مکه، اعتراض عبدالله بن عفیف در کوفه، شورش مردم در مدینه و قیام توابین و قیام مختار در کوفه.
خطر تحریف دستاوردهای عاشورا
اندیشمندان مسلمان همواره امکان انحراف اجتماعی در بهرهگیری از دستاوردهای عاشورا را مورد توجه قرار داده و به مواردی اشاره کردهاند:
اول، مسخ هدف: امام حسین برای آن که کفارۀ گناهان امت باشد، قیام کرد و کشته شد. (تفسیر مسیحی از قیام عاشورا)
دوم، محو هدف: قیام امام حسین یک دستور اختصاصی برای او بود. (انکار قابلیت الگوگیری از نهضت عاشورا)
سوم، تبدیل عاشورای حماسی به عاشورای تراژیک و تخفیف حماسه حسینی به مرثیهخوانی برای حسین.
چهارم، تبدیل گریه بر امام حسین، به هدف نهضت عاشورا و توجیه هر وسیلهای برای نیل به این هدف.
پنجم، آلودن مراثی به خرافهها و گزافهها.
پژوهشگران بر این باور هستند که با دوری از زمینههای تحریف دستاوردهای نهضت حسینی، این قیام میتواند با تأکید بر آزادگی، اصلاحگری و مهرورزی، جاودانه بماند.
فرهنگ سوگواری بر شهادت حسین
قیام امام حسین نزد شیعیان، نماد ظلمستیزی، پیروزی خون بر شمشیر، امر به معروف و نهی از منکر و ایثار و فداکاری شده است و شیعیان چنان که امامان سفارش و تأکید کردهاند، از همین منظر، سعی در حفظ و گرامیداشت حماسه حسینی داشتهاند.
از روزهای نخستینِ پس از واقعۀ عاشورا، عزاداری بر حسین توسط اسیران اهل بیت اقامه گردید. در دمشق پس از چند روزِ ابتدایی، اجازۀ اقامۀ ماتم و عزا به اسرا و مردم داده شد. سپس در مدینه نیز نوحهسرایی برپا شد و شاعرانی همچون ابوالأسود دوئَلی در این مراسم مرثیهسرایی کردند. توابین نخستین گروهی بودند که در سال 65 هجری بر مزار امام حسین، سوگواری دستجمعی برگزار کردند.
سنت مرثیهخوانی در نکوداشت امام حسین تا هماکنون و هر ساله، در سالروز شهادت وی تداوم یافته است. اما عزاداری به شکل کنونی که مردم به کوچه و خیابان آمده و نوحهسرایی کنند، به قرن چهارم برمیگردد. از زمان روی کار آمدن آلبویه و حکومت مُعزّالدوله دیلمی در نیمه سده چهارم هجری و نیز با به قدرت رسیدن فاطمیان در مصر، در سال 363 هجری، در روز عاشورا، بازارها تعطیل و دستههای عزاداری در شهر به راه افتاده و نوحهسرایی میکردند. این سنت، تا انقراض فاطمیان ادامه داشت. در شبهقاره هند نیز، شیعیان در امامبارهها و عاشوراخانهها، مراسم عزاداری برپا میکنند.
فرهنگ عاشورا سهم چشمگیری در تاریخ و هویت تشیع دارد و هنرمندان، ادیبان، شاعران و مورخان، با خلق آثاری فاخر، نقشی بهسزا در این ماندگاری و هویتبخشی ایفا کردهاند.
میراث علمی امام حسین
دعای عرفه با مضامین عرفانی و انگارههای شناختی و آموزههای تربیتی، تفسیر آیاتی از قرآن در راستای تبیین احکام دین، موشکافی مسألۀ «قدر» و معنای «توحید» و «صمد»، بیان روایاتی از پیامبر، علی و فاطمه و زنده نگهداشتن سنت نبوی در قالب نقل حدیث و تلألؤ شخصیت ادبی امام حسین در لابلای سخنان و خطابههای آتشین وی، میراث ماندگار او محسوب میشود.
پانویس
منابع
- قرآن
- ابن أبیالثلج، محمد بن احمد، تاریخ الائمة، در مجموعه نفیسه فی تاریخ الائمه، قم، کتابخانه آیتاللّه مرعشی نجفی، ۱۴۰۶ق.
- ابنحنبل، احمد بن محمد، فضائل اهل البیت من کتاب فضائل الصحابه، تحقیق: محمدکاظم محمودی، تهران، مجمع جهانی تقریب بین مذاهب اسلامی، چاپ دوم، 1429ق.
- ابنحنبل، احمد بن محمد، مسند احمد، ، بیروت، دارصادر، بیتا.
- ابنسعد، الطبقات الكبرى، بیروت، دار الكتب العلمیه، چاپ دوم، ۱۴۱۸ق.
- ابنطاووس، اقبال الاعمال، قم، چاپ جواد قیومی اصفهانی، ۱۴۱۴ـ۱۴۱۵ق.
- ابن عبدالبر، الاستیعاب فى معرفه الاصحاب، تحقیق على محمد البجاوى، بیروت، دار الجیل، چاپ اول، ۱۴۱۲ق.
- ابن عبدربه، العقد الفرید، بیروت، دارالکتب العلمیه، بیتا.
- ابنعساكر، علی بن حسن، تاریخ مدینة دمشق، بیروت، دار الفكر، چاپ اول، ۱۴۱۵ق.
- اربلى، علی بن عیسی، كشف الغمه فی معرفه الأئمه، قم، رضى، چاپ اول، ۱۴۲۱ق.
- اسفندیاری، محمد، از عاشورای حسین تا عاشورای شیعه، قم، صحیفه خرد، چاپ اول، 1384ش.
- بلاذرى، احمد بن یحیى، أنساب الأشراف، تحقیق: سهیل زکار و ریاض زرکلی ، بیروت، دار الفكر، ۱۴۱۷ق.
- بلاذری، احمد بن یحیی، أنسابالأشراف، دمشق، ۱۹۹۶ـ۲۰۰۰م.
- جعفریان، رسول، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، قم، انصاریان، چاپ یازدهم، 1378ش.
- حاکم نیشابوری، محمد بن عبداللّه، المستدرک علیالصحیحین، چاپ یوسف عبدالرحمان مرعشلی، بیروت ۱۴۰۶ق.
- حسینی رودباری، مصطفی، الامامان الحسن و الحسین، تهران، مجمع علمی تقریب بین المذاهب الاسلامیه، چاپ اول، 1428ق.
- حکیم، سیدمنذر، پیشوایان هدایت، سیدالشهداء حضرت امام حسین، قم، مجمع جهانی اهل بیت، چاپ دوم، 1393ش.
- اخطب خوارزم، موفق بن احمد، مقتل الحسین (علیهالسلام) للخوارزمی، قم، چاپ محمد سماوی، ۱۳۸۱ش.
- زبیری، مُصْعَب بن عبداللّه، نسب قریش، قاهره، لوی پرووانسال، ۱۹۵۳م.
- سیدرضی، نهج البلاغه، ترجمه سیدجعفر شهیدی، تهران، علمى و فرهنگى، ۱۳۷۸ش.
- شهیدی، سیدجعفر، پس از پنجاه سال، پژوهشی تازه پیرامون قیام حسین، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چاپ نهم، 1365ش.
- صدوق، محمد بن علی، عیون اخبار الرضا، قم، ۱۳۶۳ش.
- صدوق، محمد بن علی، کمال الدین و تمام النعمه، قم، چاپ علیاکبر غفاری، ۱۳۶۳ش.
- عبدالحمید، عبدالرحمان، سیرۀ اهل بیت، قم، مکتبه الاسلامیه، چاپ اول، بیتا.
- عبدالمحمدی، حسین، زمینههای قیام امام حسین، قم، زمزم هدایت، چاپ سوم، 1383ش.
- فیض کاشانی، محسن، محجه البیضاء فی تهذیب الإحیاء، تصحیح و تعلیق علی اکبر غفاری، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم، 1383ق.
- قرشی، باقرشریف، زندگانی حضرت امام حسین، ترجمه سیدحسین محفوظی، قم، بنیاد معارف اسلامی، چاپ اول، 1380ش.
- قمی، عباس، منتهی الآمال، قم، هجرت، چاپ ششم، 1371ش.
- محدثی، جواد، فرهنگ عاشورا، قم، معروف، چاپ هفدهم، ۱۳۹۳ش.
- مسعودی، علی بن حسین، إثبات الوصیه، ترجمه محمدجواد نجفی، تهران، کتابفروشی اسلامیه، چاپ دوم، 1362ش.
- مطهری، مرتضی، حماسه حسینی، تهران، صدرا، چاپ چهاردهم، 1371ش.
- معروف حسنی، هاشم، زندگی دوازده امام، ترجمه محمد مقدس، تهران، امیرکبیر، چاپ ششم، 1389ش.
- مفید، محمد بن نعمان، الإرشاد، بیروت، مؤسسه الأعلمی للمطبوعات، چاپ سوم، 1399ق.
- مفید، محمد بن نعمان، الارشاد فی معرفة حجج الله على العباد، قم، كنگره شیخ مفید، چاپ اول، ۱۴۱۳ق.
- مفید، محمد بن نعمان، الجمل و النصره لسيد العتره في حرب البصره، قم، كنگره شيخ مفيد، ۱۴۱۳ق.
- منتظرالقائم، اصغر، تاریخ امامت، قم، دفتر نشر معارف، چاپ سوم، 1384ش.
- موسوی المقرم، عبدالرزاق، مقتل الحسین(ع)، بیروت، دارالکتاب الاسلامیه، بیتا.
- نصیری، محمد، تحلیلی از تاریخ تشیع و امامان، قم، دفتر نشر معارف، چاپ اول، 1384ش.
- یعقوبی، احمد بن ابییعقوب، تاریخ الیعقوبی، بیروت، دار صادر، بیتا.