پیش‌نویس:پرچم ایران

پرچم ایران؛ پارچه یا کاغذ یا پوست متشکل از چند رنگ سبز، سفید، قرمز و نشان الله در وسط رنگ سفید، نشان دهنده اسلامیت، صلح وملیّت ایرانیان.

به پارچه‌ای که نقش مخصوص یک کشور، مؤسسه یا گروه بر روی آن بوده و بر چوب یا میله‌ای نصب می‌گردد پرچم گفته می‌شود. پرچم را در گذشته، درفش یا عَلَم نیز می‌گفتند. همچنین به قطعه‌ای از ابریشم یا موی اسب یا دم گاو که بر گردن علم بسته می‌شد، پرچم می‌گفتند. «عَلم» و «لوا» واژگانی بودند که ایرانیان پس از پذیرش دین اسلام آنها را به‌کار گرفتند. واژهٔ «بیرق» در زمان قاجار برای پرچم مرسوم شد؛ بیرق عزا، بیرق سواره‌نظام، بیرق توپچی، بیرق توپ‌خانه، بیرق سواره قزاق، بیرق ابنیه سلطنتی ایران و بیرق قاپوق در مکتوبات و زبان عامیانه مردم، رایج بود. لفظ «عَلم» در این دوره، تنها شامل پرچم‌های عزا بود. واژهٔ «پرچم» در دوره پهلوی، توسط فرهنگستان تصویب شد.

تاریخچه پرچم ایران

ایرانیان همانند سایر جوامع از گذشته‌های دور، نقش و نماد اجتماع خود را در قالب پرچم، نمایش می‌دادند. کاربرد واژهٔ «گاودرفش» در دوره پهلوی، واژهٔ «درفش» در دوره پیش از اسلام و اشاره به «درفش کاویانی» در شاهنامه فردوسی، نشان از کاربرد کهن پرچم در فرهنگ ایرانیان دارد. البته اصطلاح «درفش کاویانی» در متون برجای مانده از دوران اشکانی، سلوکی، هخامنشی دیده نشده و بیشتر در منابع دوره اسلامی به آن اشاره شده است. پژوهشگران امروزی برخورد محتاطانه‌ای در بیان تاریخی بودن درفش کاویانی دارند، اگرچه در اسطوره‌ها بیان شده است. هرچند در منابع کهن اسلامی، از جمله مورخان سدهٔ دهم‌میلادی، طبری و مسعودی درفش کاویان را ساخته‌ای از پوست «پلنگ» و ابعاد ۸ در ۱۲ ذراع، حدود ۵ در ۷٬۵ متر توصیف کرده‌اند. «خوارزمی» نیز درفش کاویانی را از پوست خرس یا شیر یاد کرده است. در دوره صفوی، علامت شیر و خورشید در پرچم ایران، نقش بست. پژوهشگران، شهرت امام علی به لقب «شیر خدا» را در انتخاب علامت شیر برای پرچم حکومت شیعه‌مذهب صفوی، اثرگذار دانسته‌اند. خورشید نیز به‌عنوان مظهر فرّ ایزدی، نمادی از نور الهی امامان مذهب شیعه دانسته شده و در پرچم حکومت صفوی استفاده شد تا مشروعیت سیاسی را با انتساب به آموزه‌های مذهبی، ایجاد کند.

رنگ‌ها و نشان‌های پرچم ایران

پرچم ایران بنا بر اصل پنجم متمم قانون اساسی مصوب ۱۳۲۶ش، متشکل از نوارهای برابر از نظر طول و عرض و به رنگ‌های سبز، سفید، قرمز و با نشان خورشید و شیر در حال حرکت که در دست شمشیری دارد، تعیین شد. بعدها، رنگ سبز نشان اسلام و خرمی، رنگ سفید نشان صلح و آرامش و رنگ قرمز نشان مشروطیت ایران و دفاع از استقلال و آزادی و شیر، نشان شجاعت و استقامت، تفسیر شد. ابعاد و شکل دقیق پرچم دوباره در سال ۱۳۳۶ش تعیین شد.

پرچم جمهوری اسلامی ایران

پس از انقلاب اسلامی، امام خمینی دستور تغییر آرم پرچم ایران را صادر کرد. یک سال پس از تثبیت نظام جمهوری اسلامی، مشخصات فنی و ظاهری پرچم رسمی کشور ایران، اعلام شد. بخش بالایی پرچم ایران به رنگ سبز طراحی شد تا نمادی از دین اسلام و مذهب شیعه باشد. رنگ سفید در بخش میانی پرچم، نماد صلح‌دوستی و آرامش‌طلبی ایرانیان است. کلمه «الله» در وسط پرچم، به شکل لاله سرخ طراحی شد که از خون شهیدان سر برآورده و با چهار هلال که قسمت قائم میانی آن مظهر قدرت و استقامت ایرانیان بود، مجموعاً عبارت «لا إله إلا الله» را بازنمایی می‌کند. عبارت «الله‌اکبر» ۲۲ بار در حاشیة پایین و بالای پرچم تکرار شده و نماد روز پیروزی انقلاب اسلامی در ۲۲ بهمن ۱۳۵۷ش است. در بخش پایینی پرچم، رنگ سرخ به نشانه آمادگی همیشگی ایرانیان برای دفاع از استقلال و آزادی است که به قیمت خون شهیدان به‌دست آمده است.

نمادهای فرهنگی در پرچم‌های مناسبتی ایران

ایرانیان در مناسبت‌های خاص دینی و مذهبی و به‌ویژه در مراسم سوگ و عزاداری، از پرچم با نمادها و رنگ‌های خاص، بهره می‌گیرند و معمولاً آن را «عَلم» می‌نامند. علم‌های مخصوص شیعیان ایران در عزاداری‌ها، نمادهای مختلفی دارد؛ از جمله: آهو (نماد رأفت امام رضا)، شیر (نماد هیبت امام علی)، پرندگان (نماد پیام‌رسانی)، رنگ سبز (نماد قداست)، رنگ سرخ (نماد شهادت) و رنگ سیاه (نماد مظلومیت و مرگ). امروزه به‌کارگیری علم و پرچم در هیئت‌های مذهبی، بسیار رایج است و برخی هیئت‌ها علم مخصوص خود را دارند. پرچم سیاه در ایام عزاداری امام حسین، به‌ویژه در دهه اول محرم و روز عاشورا، بر سردر خانه‌ها و مغازه‌ها و در معابر، نصب می‌شود. پرچم‌های سیاه سه‌گوش بر سردر خانه‌ها در اکثر نقاط ایران، نشانه عزا است. گاهی، پرچم سبز نشانه پایان دوران سربازی فرزندان است که بر سر در خانه‌ها نصب می‌کنند. پرچم‌های رنگی نشانه شادی است؛ در مراسم عروسی عشایر فارس، پرچم‌های رنگی نشانهٔ تزئین و اطلاع‌رسانی است.

منابع

• افشار، ایرج، «تازه‌ها و پاره‌های ایران‌شناسی»، بخارا، تهران، س۵، شماره ۳۲–۳۴، ۱۳۸۲ش.
• ببری دیزج، مهربان، «انواع بیرق و کاربردهای آن در نتایج یک پژوهش عهد ناصری»، پیام بهارستان، تهران، س۲، شماره ۵، ۱۳۸۸ش.
• بهار، مهری، «تحلیل مردم‌شناختی نمادها در عزداری عاشورای حسینی»، همایش بین‌المللی محرم و فرهنگ مردم، به‌کوشش پژوهشکدهٔ مردم‌شناسی، تهران، ۱۳۸۳ش.
• بهمن‌بیگی، محمد، عرف و عادت در عشایر فارس، شیراز، نوید شیراز، ۱۳۲۴ش.
• حائری، علی، روزشمار شمسی، قم، دفتر عقل، ۱۳۸۶ش.
• خالقی مطلق، جلال، شاهنامه خالقی مطلق، تهران، سخن، ۱۳۹۳ش.
• خمینی، روح‌الله، صحیفه امام، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (س)، ۱۳۸۹ش.
• خوارزمی، محمدبن حمد، مفاتیح‌العلوم، بیروت، دارالمناهل، ۱۴۲۸ق.
• دهخدا، علی‌اکبر، لغتنامه، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۷۷ش.
• ذکاء، یحیی، «تاریخچهٔ تغییرات و تحولات درفش و علامت دولت ایران از آغاز سدهٔ سیزدهم هجری قمری تا امروز (۳)»، نشریه هنر و مردم، تهران، شماره ۳۴، ۱۳۴۴ش.
• ذکاء، یحیی، «تاریخچة تغییرات و تحولات درفش و علامت دولت ایران از آغاز سدة سیزدهم هجری قمری تا امروز»، نشریه هنر و مردم، شماره ۳۸، آذر ۱۳۴۴ش.
• طبری، محمدبن جریر، تاریخ طبری، ترجمه ابوالقاسم پاینده، تهران، اساطیر، ۱۳۶۲ش.
• عمید، حسن، فرهنگ عمید، تهران، امیرکبیر، ۱۳۹۰ش.
• فردوسی، ابوالقاسم، شاهنامه، در وب‌سایت گنجور، تاریخ بازدید: ۲۵ تیر ۱۴۰۱ش.
• قزوینی، عبدالجلیل، نقض، تهران، چاپ جلال‌الدین محدث ارموی، ۱۳۵۸ش.
• کسروی، احمد، شیخ صفی و تبارش، تهران، ۱۳۲۳ش.
• محدثی، جواد، فرهنگ عاشورا، قم، معروف، ۱۳۹۱ش.
• مسعودی، علی‌بن حسین، مروج الذهب و معادن الجوهر، ۱۴۰۹ق.
• نوربخش، حسین، بندرلنگه در ساحل خلیج فارس، بندرعباس، اداره کل فرهنگ و هنر استان هرمزگان، ۱۳۵۸ش.
• نیّر نوری، حمید، «ذیلی بر سلسله مقالات: تاریخچه تغییرات و تحوّلات درفش و علامت ایران از آغاز سده سیزدهم هجری قمری تا امروز»، هنر و مردم، ش۷۷–۷۸، ۱۳۴۷–۱۳۴۸ش.
• وندیداد، ترجمه و تحقیق هاشم رضی، تهران، فکر روز، ۱۳۷۶ش.
• یشتها، ترجمهٔ ابراهیم پورداود، تهران، طهوری، ۱۳۴۷ش.