پیشنویس:فیروزه
فیروزه؛ فیروزه، گوهر نیمهقیمتی با پیشینه کهن در تاریخ و فرهنگ ایران.
فیروزه، که در زبان فارسی «پیروزه» نیز خوانده میشود، گوهری نیمهقیمتی و آذرین با طیف رنگی منحصربهفرد از آبی آسمانی تا سبز است که از هزاران سال پیش، تمدنهای باستان از مصر تا ایران را مجذوب خود کرده است. این کانی که از فسفات آبدار آلومینیوم و مس تشکیل شده، بهعنوان یک «سنگ زنده» شناخته میشود که به مواد شیمیایی حساس است.
خاستگاه اصلی مرغوبترین فیروزه جهان، معادن نیشابور در ایران است که قدمتی چندهزارساله دارد و شهرت جهانی یافته است. کاربرد این سنگ فراتر از جنبه تزئینی در جواهرات، ظروف و معماری باشکوه اسلامی بوده و در فرهنگ ایرانی با خواص درمانی و محافظتی در برابر چشمزخم پیوند خورده است. در فقه اسلامی نیز استفاده از انگشتر فیروزه، بهویژه در هنگام دعا و سفر، مستحب شمرده میشود که نشان از جایگاه عمیق این گوهر زیبا در باور و زندگی ایرانیان دارد.
واژهشناسی فیروزه
کانی نیمهقیمتی و غیرشفاف به رنگهای آبی و سبز. سنگهای زینتی به دو دسته قیمتی (الماس، یاقوت سرخ، یاقوت کبود و زمرد) و نیمهقیمتی تقسیم میشوند.[۱] فیروزه، سنگی آذرین[۲] و نیمهقیمتی است که در زبان فارسی، پیروزه (بهمعنای پیروز) نیز گفته میشود.[۳] این کانی، متبلور شدة فسفات آبدار آلومینیوم است که در جواهرسازی مورد استفاده قرار میگیرد[۴] و طیف رنگی متنوعی از آبی روشن تا سبز را شامل میشود. مرغوبترین نوع فیروزه در کشور ایران یافت شده و به فیروزه نیشابور معروف است.[۵]
تاریخچه فیروزه
فیروزه بهدلیل رنگ جذاب و منحصربهفرد، از هزارههای ششم و پنجم پیش از میلاد، گوهرسنگی شناختهشده بوده است.[۶] مصریان باستان در تزئین جواهرات خود از سنگ فیروزه استفاده کرده و آن را به همراه اجساد مومیایی، دفن میکردند.[۷] فیروزه در قرن چهاردهم میلادی در اروپا،سنگ زینتی گرانبهایی به شمار میرفت.[۸] در کشفیات باستانشناسان، پیشینۀ آشنایی ایرانیان با این سنگ تا ۴۳۶۰ سال قبل از میلاد مسیح، آشکار شده است.[۹]
خاستگاه زیستی فیروزه
فیروزه بهعنوان سنگی که در شرایط مختلف در دل سنگ یا خاک تشکیلشده، خاستگاههای زیستی متنوعی دارد و معمولاً در مناطقی که دارای صخرههای بهجامانده از فعالیت آتشفشانها بوده یافت میشود.[۱۰] این سنگ زیبا در مناطقی مانند ایران، چین، مصر، تبت، هندوستان و جنوب غربی آمریکا وجود دارد و اغلب سنگهای یافتشده، شبیه به هم هستند.[۱۱]
مرغوبترین فیروزه گونهای است که دارای رگههای امتداددار طلایی یا قهوهای باشد و بهترین آن در جهان، متعلق به فیروزه نیشابوری و هندی است.[۱۲]
ایران خاستگاه اصلی سنگ فیروزه است؛ معدنهای فیروزه در قسمتهای مختلف کشور از جمله: نیشابور، شهربابک (در استان کرمان) و شهر دامغان وجود دارد. فیروزه نیشابور به دلیل تخلخل پایین و وجود رگههای طلا در آن عنوان مرغوبترین و گرانترین نوع فیروزه را به خود اختصاص داده است.[۱۳]
ویژگیهای کانیشناسی و ساختاری سنگ فیروزه
مشخصات فیزیکی و شیمیایی
فیروزه کانی با سختی ۵-۶ است. این سنگ زینتی نوعی فسفات هیدراته آلومینیوم و مس است که با ساختار بلوری کجوجهی، دارای شفافیتی متنوع شامل کدر، مومیشکل و نیمهشفاف است.[۱۴] ماهیت اصلی این سنگ، کدر است که هرگاه ضخامت آن بسیار کم شود شفاف به نظر میرسد.[۱۵]
فرآیند تشکیل و یافتگاه
فیروزه با سیستم بلوری سهحلقهای و تخلخل بسیار بالا، در اثر مجاورت با محلولهای اسیدی در محیط آبی، بهصورت تودهای فشرده با رگهای جداگانه در دل سنگها تشکیل میشود.[۱۶] این گوهر زیبا به شکل گرد یا قلوهای در دل سنگهای آذرین در مناطق خشک یافت میشود. وجود خُلَل و فُرَج فراوان در سنگ فیروزه، بستر مناسب را برای خوشرنگ کردن آن با استفاده از نمکهای آنیلین و مس فراهم میکند.[۱۷]
تنوع رنگ و شکل ظاهری
طیف رنگی متنوع سنگ فیروزه که شامل: رنگهای آبی، آبی مایل به سبز، سبز و گاهی آبی با رگههای طلایی بر جذابیت و زیبایی این سنگ قیمتی میافزاید. فیروزه، گاهی در دل سنگ و گاهی در خاک، تشکیل میشود. [۱۸] گروهی از سنگهای فیروزه که در دل سنگ تشکیل میشوند بهطور عمده به شکل گرد و تخممرغی هستند که با دیلم و چکش از سنگ بستر جدا شده و نیاز به پرداختدهنده و درخشانکردن دارد. اما فیروزهای که بهصورت آزاد در لابهلای خاکها تشکیل میشود درخشان است و نیاز به پرداخت ندارد. شکل ساختاری این کانی، زیبا و به دو صورت صاف (عجمی) و رگهدار (شجری) یافت میشود.[۱۹]
عوامل تعیینکننده کیفیت و ارزش
رنگ فیروزه متأثر از دو عنصر آهن و مس در این سنگ است. زمینشناسان فیروزه را نوعی سنگ زنده میدانند که در اثر برخورد با مواد شیمیایی مانند اسیدها و چربیها دچار آسیب میشود. درصد خلوص سنگ فیروزه با توجه به میزان تخلخل و وجود حبابهای گازی درون آن سنجش میشود. پایینبودن ناخالصی و میزان تخلخل این سنگ زینتی، خلوص آن را بالا برده و میزان ترکخوردگی و شکستگی این گوهر گرانبها را کاهش میدهد، این امر بر ارزش اقتصادی و بازارپسندی سنگ فیروزه میافزاید.[۲۰]
خواص فیروزه
استفاده درمانی از سنگها در میان گذشتگان بسیار رایج بوده است. سنگ فیروزه در امپراتوریهای ایران باستان برای محافظت فرد در مقابل چشم بد و مرگ غیرطبیعی مورد استفاده قرار میگرفت. به عقیده آنها نگاه به فیروزه سبب افزایش بینایی چشم و درمان بیماریهای چشمی خواهد بود.[۲۱]
امروزه برخی، استفاده از سنگ فیروزه را برای درمان بیماری های تنفسی، التهاب حنجره، کاهش استرس و تقویت سیستم ایمنی بدن مفید میدانند. [۲۲] همچنین در روشهای رنگدرمانی، رنگ آبی و سبز فیروزه سبب آرامش درونی و کاهش پرخاشگری و استرس در افراد انگاشته میشود.[۲۳]
کاربردهای تاریخی و تزئینی سنگ فیروزه
از خواص درمانی تا استفاده در زیورآلات
استفاده از سنگها در میان مردمان در طول تاریخ، ابتدا جنبه درمانی و بعد جنبه تزیینی و زیبایی داشته است. [۲۴] با گذر زمان مردم علاوه بر خاصیت درمانی سنگ فیروزه از آن بهعنوان سنگ تزئینی در زیورآلات خود استفاده میکردند. [۲۵] استفاده از سنگ زینتی فیروزه به شکل دانههای تخممرغی در مرصعکاری اشیاء و تزیین جواهرات، قدمتی تاریخی دارد.[۲۶]
فیروزه در معماری و تزئینات سلطنتی
همچنین سنگ فیروزه به عنوان گوهری قیمتی و تزئینی در بناهای مساجد، اشیاء و بسیاری از بناهای تاریخی مورد استفاده قرار گرفته است.[۲۷] اهمیت و جنبة زیبایی سنگ فیروزه برای سلاطین در اروپا بهگونهای بود که حاکمان و پادشاهان از این سنگ بهعنوان سنگی گرانبها در تزئین زیورآلات خود استفاده میکردند. [۲۸]
تلفیق فیروزه با فلز در ساخت ظروف و اشیاء
همچنین از سنگ فیروزه علاوه بر تزیین جواهرات، در ساخت ظروف، اشیاء نقره و مسی استفاده میشود. تلفیق سنگ و فلز در کنار یکدیگر زیبایی و جذابیت منحصربهفردی به این گوهرسنگ زیبا داده است.[۲۹]
صنعت فیروزه در ایران
استخراج سنگ فیروزه از دل کوههای شهرستان فیروزه در نزدیکی نیشابور در استان خراسان قدمت تاریخی دارد. مرغوبیت بالای سنگ فیروزه نیشابور بهگونهای است که آوازة آن بهنقاط مختلف جهان رسیده است. برخی کارشناسان معتقدند که قدیمیترین معدن فیروزه جهان در دل کوههای نیشابور قرار داشته و باگذر هفت هزار سال از قدمت این معدن هنوز متروکه نشده و استخراج فیروزه از آن ادامه دارد.[۳۰]
صنعت استخراج فیروزه و تراشکاری آن یکی از صنایع فعال در کشور ایران محسوب میشود. شهرت و مرغوبیت بالای سنگ فیروزه، نیشابور ایران را به قطب صادرات فیروزه تبدیل کرده است. گسترش صنعت فیروزه در ایران بهگونهای است که علاوه بر تأمین بازار جواهرات کشور بهمنظور استفاده از آن در صنعت جواهرسازی، امکان صادرات این سنگ نیمهقیمتی را نیز فراهم میکند.[۳۱]
احکام فقهی فیروزه
استفاده از سنگهای قیمتی به دلیل ماهیت سنگ بودن، در احکام فقهی دارای شرایط متفاوتی است.[۳۲] فیروزه نوعی سنگ زینتی است که استفاده از آن در همه شرایط بهخصوص به هنگام دعا مستحب است. همچنین مستحب است شخص مسافر از انگشتر فیروزه استفاده کند.[۳۳]
پانویس
- ↑ منوچهریدانایی، فرهنگ گوهرها و گوهرشناسی، 1384ش، ص37.
- ↑ . لغتنامه دهخدا، وبسایت واژه یاب، تاریخ بازدید: 9 تیر 1401ش.
- ↑ ادیب، جهان و جواهرات، 1369ش، ص135.
- ↑ سید بنکدار و کاظمزاده، «کارکرد اقتصادی معادن فیروزه نیشابور در دوره قاجار»، 1397ش، ص6.
- ↑ گاراژیان و لطفیقرائی، «فیروزه در پیش از تاریخ فلات ایران: فرهنگهای روستانشینی و آغاز شهرنشینی»، 1394ش، ص2.
- ↑ منوچهریدانایی، فرهنگ گوهرها و گوهرشناسی، 1384ش، ص40.
- ↑ اویسی و همکاران، «معدنکاری فیروزه نیشابور در ایران باستان»، 1395ش، ص3.
- ↑ سیدبنکدار و کاظمزاده، «کارکرد اقتصادی معادن فیروزه نیشابور در دوره قاجار»، 1397ش، ص7.
- ↑ . «مشخصات سنگ فیروزه»، وبسایت سنگشناس، تاریخ بازدید 9 تیر 1401ش.
- ↑ ذکاء، گوهرها، 1346ش، ص89.
- ↑ اویسی و همکاران، «معدنکاری فیروزه نیشابور در ایران باستان»، 1395ش، ص13.
- ↑ . «مشخصات سنگ فیروزه»، وبسایت سنگشناس، تاریخ بازدید: 9 تیر 1401ش.
- ↑ غفاری و همکاران، « فرآوری فیروزه از باطله سنگهای فیروزه ایران»، 1386ش، ص3.
- ↑ غفاری و همکاران، «فرآوری فیروزه از باطله سنگهای فیروزه ایران»، 1386ش، ص2.
- ↑ منوچهریدانایی، فرهنگ گوهرها و گوهرشناسی، 1384ش، ص47.
- ↑ منوچهریدانایی، فرهنگ گوهرها و گوهرشناسی، 1384ش، ص47.
- ↑ . گاراژیان و لطفیقرائی، «فیروزه در پیش از تاریخ فلات ایران: فرهنگهای روستانشینی و آغاز شهرنشینی»، 1394ش، ص2.
- ↑ «سنگ فیروزه چیست؟»، وبسایت zarsee، تاریخ بازدید: 9 تیر 1401ش.
- ↑ اویسی و همکاران، «معدنکاری فیروزه نیشابور در ایران باستان»، 1395ش، ص2.
- ↑ ذکاء، گوهرها، 1346ش، ص94.
- ↑ «خواص سنگ فیروزه برای درمان روح و جسم»، وبسایت نمناک، تاریخ بازدید: 9 تیر 1401ش.
- ↑ رضائیانعطار، خواص سحری و درمانی سنگها، 1381ش، ص76.
- ↑ . گاراژیان و لطفیقرائی، «فیروزه در پیش از تاریخ فلات ایران: فرهنگهای روستانشینی و آغاز شهرنشینی»، 1394ش، ص6.
- ↑ رضائیانعطار، خواص سحری و درمانی سنگها، 1381ش، ص56.
- ↑ ذکاء، گوهرها، 1346ش، ص52.
- ↑ «جواهرات 10 میلیون ساله ساخته شده از کاج و سرو»، نشریه طلا و جواهرات، 1384ش، ص61.
- ↑ منوچهریدانایی، فرهنگ گوهرها و گوهرشناسی، 1384ش، ص53.
- ↑ چکرن، تغییر سرنوشت و درمان با سنگها، 1380ش، ص130.
- ↑ . غفاری و همکاران، «فرآوری فیروزه از باطله سنگهای فیروزه ایران»، 1386ش، ص6.
- ↑ «فیروزه نیشابور، یگانه سنگ اصیل و مرغوب جهان»، وبسایت ایرنا، تاریخ بازدید: 17 تیر 1401ش.
- ↑ . غفاری و همکاران، «فرآوری فیروزه از باطله سنگهای فیروزه ایران»، 1386ش، ص6.
- ↑ حرعاملی، وسائل الشیعة، 1414ق، ج7، ص143.
- ↑ حرعاملی، وسائل الشیعة، 1414ق، ج11، ص 428.
منابع
- اویسی و همکاران، «معدنکاری فیروزه نیشابور در ایران باستان»، جغرافیا، شماره ۵۱، ۱۳۹۵ش.
- ادیب، داریوش، جهان و جواهرات، تهران، یادواره کتاب، ۱۳۶۹ش.
- «جوهرات۶۰ میلیون ساله ساخته شده از کاج و سرو»، نشریه طلا و جواهرات، جلد ۹ و ۱۰، ۱۳۸۴ش.
- چکرن، مادیاسارامی، تغییر سرنوشت و درمان با سنگهای قیمتی، ترجمه دکتر پروین بیات، تهران، نشر پروین بیات،۱۳۸۰ش.
- حر عاملی، محمد بن الحسن، وسائل الشیعة، تهران، ناس، ۱۴۱۴ق.
- «خواص سنگ فیروزه برای درمان روح و جسم»، وبسایت نمناک، تاریخ بازدید: ۹ تیر ۱۴۰۱ش.
- دهخدا، علیاکبر، لغتنامه، وبسایت واژهیاب، تاریخ بازدید ۹ تیر ۱۴۰۱ش.
- ذکاء، یحیی، گوهرها، تهران، مؤسسه کتابهای جیبی، ۱۳۴۶ش.
- رضائیان عطار، مسعود، خواص سحری و درمانی سنگها، تهران، اوستا، ۱۳۸۱ش.
- «سنگ فیروزه چیست؟»، وبسایت zarsee، تاریخ بازدید: ۹ تیر ۱۴۰۱ش.
- سیدبنکدار، سید مسعود و کاظمزاده، نگین، «کارکرد اقتصادی معادن فیروزه نیشابور در دوره قاجار»، پژوهشنامه خراسان بزرگ، شماره ۳۱، ۱۳۹۷ش.
- غفاری و همکاران، «فرآوری فیروزه از باطله سنگهای فیروزه ایران»، ششمین کنگره سرامیک ایران، ۱۳۸۶ش.
- «فیروزه نیشابور، یگانه سنگ اصیل و مرغوب جهان»، وبسایت ایرنا، تاریخ بازدید: ۱۷ تیر ۱۴۰۱ش.
- گاراژیان، عمران و لطفی قرائی، فرزانه، «فیروزه در پیش از تاریخ فلات ایران: فرهنگهای روستانشینی و آغاز شهرنشینی»، هنرهای حوزه کاسپین، شماره ۳، ۱۳۹۴ش.
- «مشخصات سنگ فیروزه»، وبسایت سنگ شناس، تاریخ بازدید: ۹ تیر ۱۴۰۱ش.
- منوچهریدانایی، محسن، فرهنگ گوهرها و گوهرشناسی، مشهد، گلآفتاب، ۱۳۸۴ش.
- میرشکاری، جواد، فرهنگ واژههای مصوب فرهنگستان، تهران، فرهنگستان زبان و ادب فارسی، بیتا.