پیش‌نویس:تریاک

تریاک؛ شیرۀ قهوه‌ای رنگ و تلخ‌مزه از پوست گیاه خشخاش با کاربرد پزشکی و مخدر.

تریاک، عصاره گیاه خشخاش، در ایران پیشینه‌ای طولانی از کاربرد اولیه‌ به‌عنوان مُسکّن تا تبدیل‌شدن به معضلی اجتماعی به دلیل خاصیت اعتیادآوری‌اش دارد. این ماده که امروزه در پزشکی مدرن کاربرد کنترل‌شده‌ای برای تسکین دردهای شدید دارد، در خارج از این چهارچوب، پیامدهای ویرانگری برای فرد و جامعه به همراه داشته است. انگلیس در دوران نفوذ خود، تلاش بسیاری برای ترویج مصرف تریاک در ایران کرد تا اهداف اقتصادی خود را محقق سازد و بنیان‌های فرهنگی ایران را ضعیف کند. این سیاست به افزایش شمار معتادان و تغییر سبک زندگی ایرانیان منجر شد که با مقاومت علمای دین و قانون‌گذاران از طریق صدور فتوا و تصویب قوانین محدودکننده پاسخ داده شد. تریاک و آسیب‌های گسترده فردی، خانوادگی و اجتماعی ناشی از سوءمصرف آن در ادبیات فارسی نیز مورد توجه قرار گرفته است. مبارزه با اعتیاد به تریاک از طریق پیشگیری، درمان و مقابله با قاچاق آن، همواره مورد تأکید جمهوری اسلامی ایران بوده است. به دلیل ممنوعیت کشت خشخاش در ایران، مصرف تریاک تابع وضعیت تولید تریاک در افغانستان به عنوان یکی از کانون‌های اصلی تولید جهانی این ماده مخدر در شرق ایران است.

تعریف تریاک

تریاک شیرۀ منعقدشده در تخمدان گیاه خشخاش است. تریاک آمادۀ مصرف، ماده‌ای خمیری با طیف رنگی از قهوه‌ای روشن تا تیره است که کیفیت آن تحت تأثیر شرایط منطقۀ کشت قرار می‌گیرد. این ماده که ابتدا به‌عنوان دارو در طب سنتی کاربرد داشت، به‌دلیل خاصیت اعتیادآوری کم‌کم به معضل اجتماعی تبدیل شد. تریاک با تأثیر بر سیستم عصبی مرکزی موجب تسکین موقت درد شده، اما مصرف مداوم آن منجر به وابستگی شدید جسمی و روانی می‌شود. امروزه با وجود کاربردهای محدود پزشکی، مصرف غیرمجاز آن پیامدهای ناگواری برای فرد و جامعه در پی دارد، از اختلال در عملکردهای روزانه و روابط اجتماعی تا تحمیل هزینه‌های سنگین اقتصادی.

در متون علمی و تاریخی، تریاک با نام‌هایی همچون افیون و اپیوم‌‌‌ نیز شناخته می‌شود. اگرچه در گذشته مصرف آن در برخی جوامع رواج گسترده‌ای داشت، امروزه به‌دلیل عوارض سوء ناشی از اعتیاد، تولید، توزیع و مصرف آن تحت کنترل شدید قوانین بین‌المللی و ملی قرار گرفته است.

ریشه گیاهی تریاک

تریاک از گیاه خشخاش به‌دست می‌آید که با نام محلی کوکنار و تُورتُوری، شناخته می‌شود. ارتفاع این گیاه علفیِ یک‌ساله به یک تا دو متر می‌رسد. خشخاش دارای ساقه‌ای رو به بالا بوده و برگ‌هایی به رنگ سبزِ غبارآلود دارد. گل‌های درشت و زیبای آن، در انواع مختلف، به رنگ‌های متفاوت ولی بیشتر به رنگ سفید ارغوانی دیده می‌شود. میوۀ آن کپسول‌مانند است و درون آن تخم‌های خشخاش قرار دارد. این گیاه خاصیت‌های فراوانی دارد و برای درمان بسیاری از بیماری‌ها از آن استفاده می‌شود، ولی با این حال ریشه، برگ و شیرۀ آن که تریاک از آن تهیه می‌شود، سمی بوده و از آن برای تهیۀ داروهایی مانند مورفین و مسکن‌ها استفاده می‌شود.

ترکیبات و مشتقات تریاک

مرفین به‌عنوان یکی از مهم‌ترین آلکالوئیدهای تشکیل‌دهندۀ تریاک شناخته می‌شود که سهمی حدود ۲۰درصد از ترکیبات این ماده را به خود اختصاص می‌دهد. به‌طور معمول، از فرآوری هر ۱۰ کیلوگرم تریاک، حدود یک کیلوگرم مرفین خالص استحصال می‌شود.

هروئین که با نام علمی دی‌استیل مرفین شناخته می‌شود، از مشتقات نیمه‌صنعتی مرفین است که از طریق فرآیند استیلاسیون بر روی مرفین تولید می‌شود.

تریاک و مشتقات آن از جمله مرفین و هروئین، علی‌رغم خاصیت تسکین‌دهندگی درد، دارای ظرفیت بالایی برای ایجاد وابستگی و اعتیاد است. این ویژگی‌ها موجب شده است تا این مواد در کنار کاربردهای محدود پزشکی، به‌عنوان موادی با خطر سوءمصرف بالا شناخته شوند.

تاریخچه تریاک

الف) در جهان

گیاه خشخاش از دیرباز مورد توجه تمدن‌های باستانی بوده و سواحل دریای مدیترانه و آسیای صغیر از مناطق زادگاه این گیاه شمرده می‌شوند. ساکنان بین‌النهرین از 3400 سال قبل از میلاد مسیح با مصرف تریاک آشنا بوده‌اند و آن را با نام «روغن شیر» می‌شناختند. سومریان گیاه خشخاش را با نام‌های «ها» و «جل» به‌معنای گیاه شادی‌آور می‌خواندند. گفته شده است مصریان باستان نیز دانش کشت و بهره‌برداری از خشخاش را از تمدن سومری اقتباس کرده‌اند. شواهد باستان‌شناسی از جمله نمونه‌های تریاک یافت‌شده در مقبره «چا» در مصر که به سدۀ پانزدهم قبل از میلاد تعلق دارد، گواهی بر قدمت استفاده از این گیاه در تمدن‌های کهن است.

اعراب نقش مهمی در توسعۀ دانش و تجارت تریاک ایفا کردند. آنها از طریق مصریان با خواص دارویی این ماده آشنا شدند و آن را به‌عنوان کالایی ارزشمند به سراسر جهان معرفی کردند. با افول قدرت اعراب، تجارت تریاک به دست ونیزی‌ها افتاد و امپراتوران مغول هند نیز با تشویق کشت خشخاش، به درآمد سرشار این محصول پی بردند. مصرف گسترده تریاک در جوامع گذشته، به تدریج موجب ظهور پدیدۀ اعتیاد شد. برخی پژوهشگران، مانند طبیعت‌دان فرانسوی پیر بلون، به خطرات مصرف بی‌رویه تریاک اشاره کردند و از تأثیرات منفی آن بر افراد و جوامع خبر دادند. پزشکان در نقاط مختلف جهان نیز هشدارهایی دربارۀ عوارض تریاک ارائه دادند و آن را عاملی برای تضعیف روحیه و توانایی‌های افراد دانستند. بسیاری از حکومت‌ها نیز که از رواج مصرف تریاک میان درباریان خود، مستأصل شده بودند به مبارزه علیه آن پرداختند.

تریاک در روایت‌های اساطیری

حالت تخدیرکنندگی و اعتیادآورندگی این گیاه، منجر به رمزآلود بودن این گیاه میان مردم و استفاده از آن در اساطیر و افسانه‌ها بوده است. در یونان باستان، تریاک در مراسم مذهبی و اجتماعات سری به کار می‌رفت و حتی در آثار ادبی مانند اُدیسه هومر نیز به آن اشاره شده است. با انتقال تمدن یونان به امپراتوری روم، دانش مربوط به تریاک نیز گسترش یافت و در نزد رومیان به نمادی از خواب و مرگ تبدیل شد. برخی معتقدند نوش‌دارویی که رستم برای درمان سهراب خواست، همان شیرۀ خشخاش بوده است.

ب) در ایران

برخی محققان معتقدند که تریاک از طریق‌ عرب‌ها به ایران وارد شده است و برخی دیگر نوشته‌اند که در حملۀ مغول به ایران، سربازان‌ مغولی آن را وارد ایران کردند و عده‌ای نیز ورود تریاک به ایران‌ را به نادرشاه افشار پس از لشکرکشی به هند و مراجعت به ایران نسبت می‌دهند. بر اساس منابع موجود، در زمانِ غزنویان و نزدِ بیشتر سلاطین‌ و درباریان‌ مصرف تریاک متداول بوده است، اما رواج مصرف تریاک‌ در ایران از سدۀ شانزدهم میلادی شروع شده و درباریان اغلب به این ماده معتاد بودند. در این زمان، مردم ایران معتقد بودند تریاک مایۀ قوت، جرأت و جسارت می‌شود. در زمان شاه تهماسب اول خوردن‌ تریاک بـه حدی میان شاهزادگان و سران دولت رواج داشت که همیشه مقدار زیادی تریاک در انبارهای‌ شاهی‌ نگهداری می‌شد. با این حال، در ایران تریاک‌کِشی به‌صورت جدید از زمان قاجاریه‌ با فعالیت استعمارگران شکل گرفت و در واقع‌ شکل سیاسی مواد مخدر از این زمان آغاز شد. به گزارش روزنامۀ وقایع اتفاقیه زراعت خشخاش در اطراف تهران در عصر ناصرالدین شاه به‌عنوان‌ آزمایش‌ انجام می‌شده است. محققان نخستین‌ عـامل گسترش مصرف مواد مخدر در ایران را جنبۀ درمانی آن می‌دانند. از طرف دیگر چون‌ انگلیسی‌ها تریاک‌ ایران‌ را خوب می‌خریدند، کشاورزان‌ دست از زراعت گندم کـشیدند و قـسمت زیادی از اراضی گندم را به کشت خشخاش تخصیص‌ دادند، به‌‌طوری که تریاک یکی از مهم‌ترین‌ اجناس‌ صادراتی‌ ایران‌ شد.

نقش استعمار در ترویج تریاک در ایران

بر اساس منابع مختلف تاریخی، یکی از شگردهای سلطه‌جویی کشورهای غربی، ترویج مصرف تریاک در کشورهای اسلامی به‌ویژه ایران بوده است. غربی‌ها با نگاهی سودمحور و با هدف گسترش سبک زندگی مادی‌گرایانه و سکولار، تریاک را به‌عنوان ابزاری برای تخریب روحیه مقاومت، غیرت دینی و ظلم‌ستیزی مسلمانان به کار گرفتند. این ماده مخدر به‌عنوان منبع درآمدی کلان برای استعمارگران عمل می‌کرد و با ایجاد وابستگی روانی و جسمی، جامعه را به سوی انفعال و پذیرش سلطۀ بیگانه سوق می‌داد.  

حکومت‌ها نیز تریاک را یک منبع درآمد می‌انگاشتند و به مضرات آن در اعتیاد، توجهی نمی‌کردند. تا جایی که در سال 1314ش تعداد مصرف کنندگان تریاک به رقمی حدود یک‌ونیم میلیون نفر و نزدیک به 7 درصد کل جمعیت ایران رسید.

کشور انگلیس نقش ویژه در تولید و ترویج مصرف تریاک در ایران داشت و آن را به‌عنوان حربه‌ای برای نفوذ اقتصادی و اجتماعی به‌کار گرفت. در دورۀ صفویه، برادران شرلی به ترویج این ماده مخدر در ایران پرداختند، اما اوج گسترش آن در عصر قاجار بود. با افزایش کشت خشخاش در تهران و دیگر مناطق، تریاک به‌ مستعمرات انگلیس فرستاده می‌شد و تبلیغات فریبنده دربارۀ خواص درمانی تریاک، ایرانیان را نیز به مصرف آن ترغیب می‌کرد. در دورۀ معاصر، مواد مخدر صنعتی مانند هروئین جای تریاک را گرفت. این تغییر، هم‌زمان با افزایش نفوذ آمریکا در ایران بود. هروئین که حمل و مصرف آن آسان‌تر بود، به سرعت میان جوانان شیوع یافت. همچنین قاچاق این مواد از افغانستان و پاکستان، ایران را به مسیری برای انتقال مواد مخدر به بازارهای جهانی تبدیل کرد. پژوهشگران سیاست‌های مبارزه با تریاک در حکومت پهلوی را نمایش‌های تبلیغاتی توصیف می‌کنند که در عمل موجب گسترش اعتیاد به تریاک در آن زمان شد. اشرف پهلوی، خواهر محمدرضا شاه، در آن زمان به‌عنوان بازیگر اصلی قاچاق بین‌المللی مواد مخدر شناخته می‌شد و باندهای بزرگ قاچاق مواد مخدر با حمایت درباریان، فعالیت می‌کردند.  

گسترۀ جغرافیایی تولید تریاک

منطقۀ جنوب غربی آسیا معروف به «هلال طلایی» از نظر وسعت اراضی زیر کشت و حجم تولید تریاک، جایگاه نخست را به خود اختصاص داده است. این منطقه شامل بخش‌های مرکزی و جنوب غربی افغانستان، نواحی جنوب غربی پاکستان و مناطق جنوب شرقی ایران، کانون اصلی تولید تریاک در جهان است. پس از هلال طلایی، منطقه موسوم به «مثلث طلایی» (منطقۀ مرزی میان تایلند، لائوس و میانمار) و سپس کشور مکزیک در رتبه‌های بعدی قرار دارند. استان سیستان و بلوچستان در زمان حکومت پهلوی از قطب‌های مهم در محدوده هلال طلایی بود. همچنین مناطق آذربایجان ایران، از مناطق شاخص در کشت خشخاش محسوب می‌شد. ایران تا قبل از پیروزی انقلاب اسلامی نقش قابل توجهی در تولید تریاک در منطقه هلال طلایی ایفا می‌کرد، اما پس از پیروزی انقلاب اسلامی و اتخاذ سیاست‌های مبارزه با مواد مخدر، این نقش به کلی حذف شد. محققان این تحول را نشان‌دهندۀ عزم جدی نظام جمهوری اسلامی ایران در مقابله با پدیدۀ مواد مخدر و حفظ سلامت اجتماعی می‌دانند.

کاربردهای تریاک

الف) کاربردهای درمانی

۱. طب سنتی

در گذشته، تریاک و‌‌‌ گیاه خشخاش به‌عنوان دارویی با کاربردهای گسترده میان عامه مردم شناخته می‌شد و به‌طور معمول در اکثر منازل یافت می‌شد. تریاک در طب سنتی ایرانی به‌عنوان یک مُسَکن کاربرد داشت و برای کاهش درد به‌کار گرفته می‌شد. خشخاش تیغ‌نزده با نام محلی «کوکنار» در عطاری‌ها عرضه می‌شد و مردم از جوشاندۀ آن برای مصارف درمانی بهره می‌بردند. در برخی مناطق ایران، برای تسهیل خواب کودکان، از سنین شیرخوارگی آنان را با دود تریاک آشنا می‌ساختند. همچنین با توجه به اعتقاد رایج دربارۀ فواید خواب نیمروز، نانوایان دانه‌های خشخاش را بر سطح نان‌ها، به ویژه نان سنگک، می‌پاشیدند تا خاصیت خواب‌آوری آن موجب استراحت بهتر شود. بسیاری از افراد نیز مصرف تریاک را پس از چهل‌سالگی به‌عنوان عاملی برای حفظ سلامتی و تندرستی توصیه می‌کردند.

برخی از طبیبان طب سنتی، ترکیب خشخاش و عسل را برای دفع سرفه و اسهال، ترکیب آن با روغن گل را برای دفع سردرد، مخلوط تریاک با روغن بادام، زعفران و مَر (نوعی صمغ گیاهی) را برای درمان گوش‌درد، ترکیب آن با زردۀ تخم‌مرغ بریان‌شده و زعفران را برای درمان ورم، مخلوط صمغ خشخاش با شیر زنان را برای درمان نقرس (گرفتگی شدید عضلانی) مفید می‌دانستند.

کارکردهای خشخاش به‌عنوان ریشۀ اصلی تریاک در طب سنتی عبارت‌اند از:

• بهبود باروری زنان و سلامت جنسی آن‌ها؛
• افزایش هضم غذا؛
• درمان بی‌خوابی و آرام‌بخش؛
• درمان زخم‌های دهان و خنک‌کنندۀ بدن؛
• تقویت و افزایش انرژی و همچنین کمک به جذب کلسیم در بدن؛
• بهبود سلامت مغز و کاهش‌دهندۀ اختلال شناختی؛
• تقویت استخوان‌ها؛
• کاهش فشارخون و تنظیم آن؛
• تقویت سیستم ایمنی بدن؛
• کاهش کلسترول و کمک به بهبود سلامت قلب؛
• درمان دیابت؛
• بهبود سلامت چشم و بینایی؛
• مبارزه با تومورها و جلوگیری از سرطان؛
• درمان سنگ کلیه؛
• بهبود عمل‌کرد تیروئید؛
• دارای اثرات ضد درد؛
• سلامت پوست و مرطوب‌کننده و پاک‌کنندۀ آن؛
• درمان اگزما و التهاب؛
• درمان شورۀ سر و تقویت رشد مو؛
• درمان آسم و تنفس بهتر؛
• جلوگیری از سرفه و سردرد ناشی از آن و هم‌چنین کاهش خلط؛
• کاهش گلودرد و التهاب؛
• جلوگیری از کم‌خونی و سرگیجه‌های غیر منتظره.

باور به این کارکردها موجب شده بود تریاک جایگاه ویژه‌ای در طب سنتی و زندگی روزمره مردم پیدا کند.

۲. پزشکی مدرن

در پزشکی مدرن، مشتقات تریاک مانند مرفین و کدئین به صورت کنترل‌شده کاربردهای درمانی مهمی دارند. مرفین به‌عنوان قوی‌ترین مسکن طبیعی برای کنترل دردهای شدید پس از عمل، سرطان و بیماری‌های صعب‌العلاج استفاده می‌شود. کدئین نیز در ترکیب برخی شربت‌های ضدسرفه و داروهای تسکین دردهای متوسط کاربرد دارد. با این حال، به دلیل پتانسیل بالای اعتیادآوری و عوارضی مانند افسردگی تنفسی، استفاده از این داروها حتماً باید تحت نظارت دقیق پزشک و با رعایت پروتکل‌های سازمان غذا و دارو انجام شود. در ایران، تجویز و مصرف این داروها تحت کنترل شدید مراجع قانونی قرار دارد و تنها در موارد ضروری و با دوزهای محاسبه‌شده مورد استفاده قرار می‌گیرد.

ب) کاربردهای غیردرمانی

مصرف مداوم تریاک باعث ایجاد وابستگی جسمی و روانی می‌شود. گزارش‌های تاریخی نشان می‌دهد که اعتیاد به تریاک در دوره‌های صفویه و قاجار به معضلی اجتماعی تبدیل شده بود. مصرف تفننی تریاک ابتدا به‌صورت محدود انجام می‌گیرد، اما به اعتیاد دائمی منجر می‌شود. منابع تاریخی از جمله سفرنامه‌نویسان خارجی مانند شاردن و کمپفر به شیوع گسترده اعتیاد به تریاک میان اقشار مختلف جامعه ایرانی اشاره کرده‌اند. برخی پژوهشگران ریشه‌های مصرف تریاک به‌عنوان مخدر را به دوران رواج آیین مهرپرستی در فلات ایران بازمی‌گردانند. در مراسم جشن مهریسن نوشیدنی سکرآوری مورد استفاده قرار می‌گرفته که ترکیبی از گیاه مقدس هوم (یا گوکرن) با خون قربانی بوده است. برخی محققان گیاه گوکرن را با کوکنار مرتبط دانسته و معتقدند از دوران اساطیری جمشید، به تدریج به‌جای خون گاو، عصاره این گیاه را در شراب حل می‌کرده‌اند. این تحول در ترکیب نوشیدنی آیینی، نشانگر گذار تدریجی از مصرف خون به مواد گیاهی روانگردان در مناسک مذهبی ایران باستان است.

پیامدهای‌‌ سوءمصرف‌ تریاک

مصرف تریاک منجر به وابستگیِ روحی و جسمی به آن می‌شود که با علائمی همراه است، ازجمله حالت تهوع و اسهال، تعرق بیش از حد، تب و لرز، بی‌خوابی و بی‌اشتهایی، گیجی، خمیازه کشیدن و خواب‌آلودگی، مشکلات بینایی، کاهش تنفس و مشکلات تنفسی، تنگ شدن مردمک چشم، تغییرات ظاهری (آشفتگی و ژولیدگی)، ناتوانی در تمرکز کردن، درخواست مکرر پول، کاهش اعتماد به نفس و عزت نفس، افسردگی شدید و انزوا.

سوءمصرف تریاک علاوه بر پیامدهای فردی و ایجاد اختلال در عملکرد روزمره افراد، پیامدهای اجتماعی گسترده‌ای دارد و زندگی اجتماعی آنها را نیز تحت تأثیر قرار می‌دهد. این معضل منجر به افزایش طلاق، رشد خانواده‌های تک‌سرپرست و گسترش آسیب‌هایی نظیر خشونت خانگی می‌شود. دسترسی آسان به مواد مخدر در جامعه، به‌ویژه برای جوانان و نوجوانان، نگرانی‌های جدی ایجاد کرده است. از حیث اقتصادی نیز سوءمصرف تریاک موجب کاهش بهره‌وری نیروی کار و تحمیل هزینه‌های سنگین بر نظام بهداشتی و قضایی کشور می‌شود. همچنین، تغییر الگوی مصرف از مواد سنتی به صنعتی و صنعتی‌شده، بحران‌های جدیدی مانند افزایش جرائم و بیماری‌های عفونی را به همراه داشته است. گسترش اعتیاد در مناطق روستایی نیز موجب تضعیف سرمایه‌های اجتماعی و کاهش نیروی کار مولد شده است.

اقتصاد تریاک

اعتیاد، سالانه بیش از ۱۰ میلیارد دلار به اقتصاد ایران خسارت وارد می‌کند که از‌ این‌ مقدار‌‌ سهم تریاک حدود ۶ میلیارد دلار می‌شود. ممنوعیت کشت خشخاش توسط طالبان بعد از ۱۴۰۱ش باعث افزایش دو برابری قیمت تریاک و گرایش به مواد روانگردان ارزان‌تر شده است. فشارهای اقتصادی و اجتماعی مانند بیکاری و افسردگی، مصرف مواد را افزایش داده‌ و کاهش عرضه تریاک ممکن است به گسترش مواد روانگردان بینجامد که به نظر کارشاسان عوارض خطرناک‌تری دارند.

در حال‌حاضر با وجود ممنوعیت رسمی، کشت خشخاش همچنان سودآورترین فعالیت کشاورزی در افغانستان است و درآمد کشاورزان از فروش تریاک از ۴۲۵ میلیون دلار در ۲۰۲۱م به ۱.۴ میلیارد دلار در ۲۰۲۲م افزایش یافته است. افزایش قیمت تریاک (از ۱۱۶ به ۲۰۳ دلار برای هر کیلوگرم) نشان می‌دهد که ممنوعیت کشت خشخاش، سود بیشتری را برای قاچاقچیان به همراه آورده است. کارشناسان معتقدند که بدون تغییر ساختار اقتصادی افغانستان و جایگزینی درآمدهای کشاورزان، سیاست‌های ممنوعیت مواد مخدر تأثیر چندانی نخواهد داشت و تنها به افزایش قیمت‌ها در بازارهای جهانی منجر می‌شود.

روش‌های مصرف تریاک

تریاک به اشکال دارویی متنوعی شامل پودر، قرص، کپسول و آمپول تولید شده و از راه‌های مختلفی همچون مصرف خوراکی، استنشاقی و تزریق زیرپوستی یا وریدی استفاده می‌شود. تریاک در گذشته در طب سنتی به شیوه‌های مختلفی مصرف می‌شد که ریشه در سنت‌های دیرینه داشت. در روش‌های سنتی، تریاک را به‌صورت حب، شربت یا مخلوط با ادویه‌هایی مانند هل، جوزهندی و دارچین مصرف می‌کردند. این شیوه‌ها به‌طور عمده با هدف درمانی یا در مراسم خاص کاربرد داشت. با گذشت زمان، روش‌های مصرف پیچیده‌تر شده‌ است. امروزه علاوه بر روش‌های سنتی، مصرف به صورت تدخین (دود کردن)، تزریق و حتی ترکیب با مواد مخدر صنعتی رواج یافته است.

مبارزه با سوءمصرف تریاک

پیش از پیروزی انقلاب اسلامی

مبارزه با مصرف غیرپزشکی تریاک در ایران به دورۀ صفویه بازمی‌گردد. شاه طهماسب اول در 939ق با استناد به «شبهه حرمت»، مقادیر زیادی تریاک را نابود کرد. این اقدام مبتنی بر نگرش مذهبی و با هدف حذف زمینه‌های اعتیاد صورت گرفت. در دورۀ شاه عباس کبیر (1621م) نیز قوانین سختگیرانه‌ای برای منع مصرف تریاک وضع شد، اما اجرای آن تداوم نیافت. در دورۀ مشروطه، مبارزه با اعتیاد شکل نظام‌مندتری به خود گرفت. از جمله علمای دین با صدور فتوا و نوشتن کتاب علیه کاربردهای غیرپزشکی تریاک موضع‌گیری کردند. برای مثال ملا علی گنابادی با نوشتن کتاب «ذوالفقار» با استفاده از آیات قرآن کوشش زیادی در زمینۀ بیان جنبه حرمت مواد مخدر کرد. شاعران و رسانه‌ها نیز با تولید محتوا و روشنفکران با تألیف آثار به مقابله با این پدیده پرداختند. این دوره، نقطۀ عطفی در تبدیل نگاه به معتاد از «مجرم» به «بیمار» بود. قوانین اولیه مانند «قانون تحدید تریاک» (1289ش) و «قانون انحصار دولتی تریاک» (1307ش) بیشتر جنبه درآمدزایی داشتند تا مبارزه واقعی با اعتیاد. برای نمونه، خرید سوختۀ تریاک توسط دولت خود مشوقی برای مصرف بود. تصویب «قانون منع کشت خشخاش» در 1334ش گام مهمی در مبارزه با اعتیاد بود؛ اما در 1347ش با تصویب قانون اجازۀ کشت محدود خشخاش، این سیاست تضعیف شد. در 1348ش نیز با تعیین مجازات اعدام برای قاچاقچیان و واگذاری رسیدگی به جرایم مواد مخدر به دادگاه‌های نظامی، برخورد قهری با این پدیده تشدید شد.

پس از پیروزی انقلاب اسلامی

پس از پیروزی انقلاب اسلامی در ۲۲ بهمن ۱۳۵۷ش، کشت خشخاش به‌طور کامل ممنوع اعلام شد. در ادامه و بر اساس قانون مصوب ۱۳۵۹ش هرگونه فعالیت مرتبط با مواد مخدر شامل تولید، نگهداری، حمل و نقل، خرید و فروش و مصرف ممنوع شد. به معتادان مهلتی شش‌ماهه داده شد تا به ترک اعتیاد خود اقدام کنند. همزمان با این تحولات، مجلس شورای اسلامی لایحه‌ای با عنوان «تشدید مجازات مرتکبان جرایم مواد مخدر و اقدامات تأمینی و درمانی به منظور مداوا و اشتغال به کار معتادان» را به تصویب رساند. تشکیل ستاد هماهنگی مبارزه با مواد مخدر از دیگر اقدامات این دوره بود که همراه با اعمال مجازات‌های شدید برای متخلفان به اجرا درآمد. این تحولات به‌صورت گسترده در رسانه‌های جمعی آن زمان منعکس شد. در ۱۳۶۷ش مجمع تشخیص مصلحت نظام با تدوین قوانین جدید، مجازات‌های سنگین‌تری را برای قاچاقچیان و معتادان وضع کرد که البته به جنبه‌های پیشگیرانه و ضرورت درمان معتادان توجه کافی نشده بود. این نقص در ۱۳۷۶ش با اصلاح قانون برطرف شد و قانون جدیدی به تصویب رسید که هم‌اکنون نیز ملاک عمل است. بر اساس این قانون، کلیه فعالیت‌های مربوط به مواد مخدر اعم از کشت، تولید، واردات، صادرات و مصرف، به استثنای مصارف پزشکی تحت کنترل، ممنوع شده است. این قانون برای تولیدکنندگان، توزیع‌کنندگان و مصرف‌کنندگان مواد مخدر مجازات‌های مشخصی در نظر گرفته است. چنانچه فرد معتاد پیش از شروع فرآیند درمان دستگیر شود، مشمول مجازات‌هایی از جمله جریمه نقدی، شلاق و محرومیت از اشتغال در دستگاه‌های دولتی خواهد شد. قانونگذار در این زمینه تصریح کرده است که در صورت ترک کامل اعتیاد، امکان بازگشت به چرخۀ اشتغال برای این افراد وجود خواهد داشت.

وضعیت فعلی مصرف تریاک در ایران

بر اساس آخرین آمارها، حدود ۶۰درصد از ۳ میلیون مصرف‌کنندۀ مواد مخدر در ایران، تریاک مصرف می‌کنند که نشان‌دهندۀ حضور پررنگ این ماده در سبد مصرف معتادان است. از این تعداد، ۱۰ درصد را افراد بالای ۶۰ سال تشکیل می‌دهند. با احتساب خانواده‌های درگیر، حدود ۱۲ میلیون نفر مستقیم یا غیرمستقیم با پیامدهای اعتیاد دست‌و‌پنجه نرم می‌کنند و حدود ۷ میلیون و ۲۰۰ هزار خانواده با مصرف‌کنندگان تریاک مرتبط می‌شوند. از نظر اقتصادی، بازار مواد مخدر سالانه بیش از ۱۰ میلیارد دلار به اقتصاد کشور ضربه وارد می‌کند که شامل هزینه‌های مستقیم خرید مواد، درمان، نگهداری و زندان‌های مرتبط با جرائم مواد مخدر است. با توجه به سهم ۶۰ درصدی تریاک در مصرف مواد، پژوهشگران معتقدند که این ماده به‌تنهایی سالانه حدود ۶ میلیارد دلار از این زیان اقتصادی را به خود اختصاص می‌دهد. این وضعیت نه‌تنها سلامت جامعه را تهدید می‌کند، بلکه بار مالی سنگینی بر دوش نظام بهداشتی و قضایی کشور تحمیل کرده است. کاهش مصرف تریاک و جایگزینی برنامه‌های درمانی مؤثر می‌تواند گام بزرگی در کاهش این آسیب‌های اجتماعی و اقتصادی باشد.

تریاک در افغانستان

براساس منابع تاریخی، افغانستان تا پیش از قرن بیستم نقش محدودی در تولید تریاک داشت و تنها کشت مقادیر اندکی از آن در مناطق معدودی مانند بدخشان برای مصرف محلی گزارش شده بود. از اواخر دهه ۱۹۷۰م تحولاتی رخ داد که این کشور را به تولیدکنندۀ بزرگ تریاک در جهان تبدیل کرد. از ۱۹۹۲م، افغانستان اصلی‌ترین تولیدکنندۀ خشخاش شناخته شد و در کنار مناطق دیگری مانند مثلث طلایی و هلال طلایی، جایگاه خود را در بازار جهانی مواد مخدر تثبیت کرد. تولید تریاک در افغانستان پس از حملۀ نظامی ایالات متحده و ناتو در سال ۲۰۰۱م رشد چشمگیری یافت. بر اساس گزارش‌های سازمان ملل، بین سال‌های ۲۰۰۴م تا ۲۰۰۷م سطح زیر کشت خشخاش در این کشور از میزان زمین‌های اختصاص‌یافته به کوکائین در آمریکای جنوبی نیز فراتر رفت. در ۲۰۰۷م، حدود ۹۲ درصد از تریاک و حشیش جهان در افغانستان تولید می‌شد و ارزش این صنعت غیرقانونی در ۲۰۱۲م به ۷۰ میلیارد دلار در سطح جهانی رسید. با وجود فتوای علما در ۲۰۰۴م مبنی بر حرام‌بودن تولید و مصرف تریاک، این صنعت همچنان گسترش یافت.

عوامل‌‌ گسترش‌ تولید‌ تریاک‌ در‌ افغانستان

جنگ‌های طولانی، ناامنی، و نابودی زیرساخت‌های اقتصادی از عوامل اصلی رونق کشت خشخاش در افغانستان بوده‌اند. استان‌های جنوبی مانند قندهار و هلمند، به‌ویژه در مناطق مرزی با پاکستان، بیشترین سهم را در تولید تریاک دارند و مسیرهای قاچاق آن از طریق هلمند به پاکستان و ایران کشیده می‌شود. هرات نیز به‌دلیل هم‌مرز بودن با ایران، نقش کلیدی در شبکه قاچاق این مواد ایفا می‌کند.  

بعد از شکست گروه طالبان در ۲۰۰۱م گسترش کشت خشخاش در افغانستان به‌ویژه در مناطق حضور نظامیان آمریکایی و ناتو، با افزایش چشمگیر تولید تریاک همراه بود. گزارش‌های زیادی مبنی بر استفاده از پایگاه‌های نظامی و هواپیماهای بدون نظارت برای انتقال تریاک به اروپا و آمریکا وجود دارد. مناطقی مانند هلمند و قندهار که مراکز اصلی کشت خشخاش است، سال‌ها تحت کنترل نیروهای خارجی قرار داشت. براساس گزارش‌ رسانه‌ها، درآمد حاصل از قاچاق تریاک، بخشی از هزینه‌های نظامی و سیاسی آمریکا در منطقه را تأمین می‌کرد. برخی گزارش‌ها حاکی از آن است که گروه‌های وابسته به غرب از این درآمد برای حمایت از گروه‌های مسلح و ایجاد بی‌ثباتی در منطقه استفاده می‌کردند. به نظر برخی کارشناسان آمریکا با مدیریت شبکۀ قاچاق مواد مخدر، درصدد افزایش تأثیرگذاری خود بر کشورهای همسایه بود.

پیامدهای‌‌ سوءمصرف تریاک در افغانستان

امروزه اعتیاد به تریاک در افغانستان به یک بحران عمیق اجتماعی تبدیل شده است که از آن به‌عنوان «سونامی خاموش» یاد می‌شود. با وجود تولید انبوه تریاک در این کشور، دسترسی آسان به مواد مخدر و فقدان برنامه‌های مؤثر پیشگیری، شمار معتادان به‌طور مداوم در حال افزایش است. آمارها نشان می‌دهد که حدود ۱۰ درصد از جمعیت افغانستان به مواد مخدر از جمله تریاک و مشتقات آن اعتیاد دارند، رقمی که بیش از دو برابر میانگین جهانی است. این پدیده نه‌تنها سلامت جسمی و روانی افراد را تهدید می‌کند، بلکه پیامدهای گسترده‌ای بر سبک زندگی و ساختار اجتماعی این کشور داشته است. 

از جمله آثار مخرب اعتیاد، فروپاشی خانواده‌ها، افزایش جرایم، و گسترش بیماری‌هایی مانند ایدز بوده است. زنان و کودکان به‌ویژه در معرض آسیب‌های ناشی از این معضل قرار داشته به‌طوری که بسیاری از زنان تحت تأثیر فشارهای اقتصادی و فرهنگی به مصرف تریاک روی آورده‌اند. کودکان نیز یا به‌صورت مستقیم معتاد می‌شوند یا در محیطی پرورش می‌یابند که اعتیاد بخشی از زندگی روزمره است. این شرایط منجر به اختلالات رشد جسمی و ذهنی در نسل آینده افغانستان شده است.  

کارشناسان برای مقابله با این بحران، برنامه‌ریزی جامع در سطوح ملی و بین‌المللی را ضروری می‌دانند. به نظر آنها توسعۀ اقتصادی، ایجاد اشتغال، و تقویت نظام آموزشی می‌تواند به کاهش گرایش به مواد مخدر کمک کند. همچنین، همکاری کشورهای منطقه برای قطع زنجیرۀ قاچاق مواد مخدر و حمایت از برنامه‌های درمانی ضروری است.

تریاک در ادبیات فارسی

در ادبیات فارسی، تریاک هم به‌عنوان دارو و هم به‌عنوان بلای اجتماعی تصویر شده است. شاعران و نویسندگان از تریاک هم به‌عنوان نماد درمان دردها با نام پادزهر یاد کرده‌اند و هم آن را «درد بی‌دوا» خوانده‌اند که خود مسبب رنج و تباهی است. این دوگانگی در نگاه ادبیات به تریاک، بازتابی از تضاد بین کاربرد پزشکی و پیامدهای ویرانگر اعتیاد در جامعه است. در دوره‌های مختلف، ادبیات فارسی با خلق آثار متعدد در قالب شعر و نثر به بررسی ابعاد مختلف اعتیاد پرداخته است. این آثار که گاه از زبان خود معتادان روایت می‌شود، هم هشداردهنده است و هم بازتاب‌دهندۀ واقعیت‌های تلخ اجتماعی ناشی از گسترش مصرف تریاک در جامعه. برای مثال، فردوسی بارها به کاربرد دارویی این ماده اشاره کرده و آن را نماد درمان دانسته است:الگو:آغاز نستعلیق

الگو:شعر
الگو:ب
الگو:پایان شعر
الگو:پایان نستعلیق  

نظامی نیز به این گیاهِ پادزهر گونه اشاره کرده است:

 الگو:آغاز نستعلیق
الگو:شعر
الگو:ب
الگو:پایان شعر
الگو:پایان نستعلیق 

علاوه‌بر ادبیات رسمی، در ادبیات شفاهی فارسی‌زبانان نیز واژه‌های تریاک و افیون حضور یافته‌اند. از آن جمله می‌توان به کنایاتی همچون «افیون چشیدن» (فریب‌خوردن)، «تریاک‌زدن بر زهر شب» (کنایه از روز شدن) و تمثیلاتی مانند «دو مثقال تریاک ضرر زدن یا خوردن» (به‌معنای سخت ترساندن و ترسیدن)، «مثل تریاکی» (سخت عبوس و تلخ)، «مثل گنجشک تریاکی» (موجودی زار و نزار) «تریاک دوای همۀ دردها ست، اما خودش دردی است که درمان ندارد»، «از قند شیرین‌تر تریاک مفت»، «آدم تریاکی هیچ وقت سوراخ وافورش را گم نمی‌کند» و «می‌پرست مالش را تلف می‌کند، بنگی عقلش را و تریاکی عمرش را» اشاره کرد.

در ادبیات شفاهی، تریاک به‌عنوان نماد فریب، وابستگی و تباهی اخلاقی تصویر شده است. ضرب‌المثل‌ها و ترانه‌های عامیانه با طنز تلخ، پیامدهای ویرانگر اعتیاد را در قالب مفاهیمی چون «درد بی‌دوا» و «تباهی عمر» بازتاب می‌دهند. این آثار فرهنگی همزمان هم هشداردهنده و هم بازتاب‌دهندۀ واقعیت‌های اجتماعی ناشی از مصرف تریاک در جامعه است.

پانویس

دیدگاه‌های ارزیابان

منابع

• آذرخش، حسن‌علی، آفت زندگی، تهران، ۱۳۳۴ش.
• آقابابایی بنی، اسماعیل، «دیدگاه شرع و قانون در برخورد با جرایم مرتبط با مواد مخدر»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ درج مطلب؛ ۲۳ مهر ۱۴۰۲ش
• ابومنصور علی هروی، موفق‌ الدین، الابنیة عن الحقائق الادویة، به‌تحقیق احمد بهمنیار و حسین محبوبی‌ اردکانی، تهران، میراث مکتوب، ۱۳۷۱ش.
• اخـوینی بخاری، ربیـع، هدایة ‌المتعلمین، به‌تحقیق جلال متینی، مشهد، دانشگاه فردوسی مشهد، ۱۳۴۴ش.
• ادیب‌الحکما، سلیم، «تفننات ثلاثه»، دفتر تاریخ، به‌تحقیق ایرج افشار، تهران، 1384ش.
• ارزیابی سریع وضعیت سوء مصرف مواد در ایران، تهران، سازمان بهزیستی کشور، ۱۳۸۲ش.
• «اعتیاد، معضلی رو به گسترش و بیم بحرانی جدی»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ درج مطلب: ۳۰ دی ۱۴۰۳ش.
• «اعتیاد سالانه بیش از ۱۰ میلیارد دلار به اقتصاد ایران ضربه می‌زند»، خبر آنلاین، تاریخ درج مطلب: ۱۴ مهر ۱۴۰۳ش.
• «اقتصاد تریاک و مقایسه دو طالبان»، خبرگزرای ایرنا، تاریخ درج مطلب: ۲۴ فروردین ۱۴۰۲ش.
• بوث، مارتین، تاریخ تریاک، ترجمۀ منوچهر نوایی، تهران، سفی علیشاه، ۱۳۸۰ش.
• بهار، مهرداد، پژوهشی در اساطیر ایران، تهران، توس، ۱۳۶۳ ش
• بیهقی، ابوالفضل، تاریخ، به‌تحقیق علی‌اکبر فیاض، تهران، امیرکبیر، ۱۳۵۶ش.
• پولاک، یاکوب ادوارد، سفرنامه، ترجمۀ کیکاووس جهانداری، تهران، خوارزمی، ۱۳۶۱ش.
• «تریاک از سبد مصرف معتادان پر کشید!/ وضعیت شیوع مصرف مواد در ۳۱ استان کشور»، وب‌سایت تحلیلی-خبری عصر ایران، تاریخ درج مطلب: ۱۲ بهمن ۱۴۰۲ش.
• «جایگاه مواد مخدر در اقتصاد افغانستان»، وب‌سایت روزنامۀ شرق، تاریخ درج مطلب: ۱ خرداد ۱۴۰۱ش.
• جرجانی، اسماعیل، ذخیرۀ خوارزمشاهی، به‌تحقیق محمدرضا محرری، تهران، فرهنگستان علوم پزشکی، ۱۳۸۲ش.
• «خشخاش گیاهی سحرآمیز! »، وب‌سایت طبایع، تاریخ بازدید: 1 آبان 1401ش.
• «خواص خشخاش و فواید باورنکردنی درمانی آن + ماسک پوست و مو خشخاش»، وب‌سایت نمناک، تاریخ بازدید: 7 بهمن 1401ش.
• «خواص گیاه خشخاش | گیاهی با خواص متعدد که هم می‌کشد هم مداوا می‌کند»، وب‌سایت ایران کازمد، تاریخ درج مطلب: بازدید: 7 بهمن 1401ش.
• حاجی زین عطار، علی، اختیارات بدیعی، به‌تحقیق محمدتقی میر، تهران، شرکت دارویی پخش رازی، ۱۳۷۱ش.
• حمیدی، جعفر، جانگدازان، تهران، ۱۳۸۱ش.
• دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 12 تیر 1401ش.
• ذوالفقاری، حسن، فرهنگ بزرگ ضرب‌المثل‌های فارسی، تهران، معین، ۱۳۸۸ش.
• رازی، محمد بن زکریا، الحاوی، ترجمۀ سلیمان افشاری، تهران، موزه ملی تاریخ علوم پزشکی، ۱۳۸۴ش.
• زرگری، علی، گیاهان داروئی، تهران ۱۳۶۸ش.
• «سازمان ملل: افغانستان بیش‌ترین کشت تریاک را در 2022 داشت»، خبرگزاری طلوع نیوز، تاریخ درج مطلب: 6 تیر 1382ش.
• شاردن، ژان، سیاحت‌نامه، ترجمۀ محمد عباسی، تهران، امیرکبیر، ۱۳۴۵ش.
• شاکری، عبدالحسین، مواد مخدر و اعتیاد، تهران، نشر گوتنبرگ، ۱۳۶۹ش.
• شاملو، احمد، کتاب کوچه، تهران، مازیار، حرف «ت»، دفتر اول، ۱۳۷۹ش.
• صادقی، مریم و جعفری، محمد، «تریاک»، سایت دایره‌المعارف بزرگ اسلامی، تاریخ بازدید: 12 تیر 1401ش.
• صالحی، شعله، «تاریخچه مصرف تریاک در ایران»، مجلۀ سلامت اجتماعی و اعتیاد، شمارۀ ۳، 1393ش.
• صدیقی، «خواص گل و تخم خشخاش»، وب‌سایت آشا ارگانیک، تاریخ درج مطلب: ۳۱ تیر ۱۳۹۸ش.
• طاهری، ابوالقاسم، «تریاک»، یغما، تهران، س 19، شماره 10، ۱۳۴۵ش.
• طباطبایی، فرزاد، «تریاک چیست»، وب‌گاه هنر زندگی، تاریخ بازدید: 12 تیر 1401ش.
• عقیلی علوی شیرازی، محمدحسین، مخزن الادویة، تهران، انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی، ۱۳۷۱ش.
• عمید، حسن، فرهنگ فارسیِ، سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 12 تیر 1401ش.
• فردوسی، شاهنامه، سایت گنجور، تاریخ بازدید: 12 تیر 1401ش.
• فلسفی، نصرالله، زندگانی شاه‌ عباس اول، تهـران، نگاه، ۱۳۴۱ش.
• «کاشت داشت برداشت خشخاش»، وب‌سایت سماتک، تاریخ بازدید: 7 بهمن 1401ش.
• «مدیرکل منابع طبیعی سیستان و بلوچستان: تخم گیاه خشخاش سوزش مجرای ادرار و کم خونی را درمان می کند»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ درج مطلب: ۲۴ مهر ۱۳۸۹ش.
• «معرفی گل خشخاش و خواص خشخاش + طرز تهیه قاووت خشخاش»، وب‌سایت ستاره، تاریخ به‌روز رسانی: 28 شهریور 1400ش.
• معین، محمد، فرهنگ فارسیِ، سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 12 تیر 1401ش.
• منجم یزدی، محمد، تاریـخ عباسـی، به‌تحقیق سیف‌الله وحیـد‌نیا، تهران، وحید، ۱۳۶۶ش.
• ناصرخسرو، سفرنامه، به‌تحقیق محمد دبیرسیاقی، تهران، کتاب‌های جیبی، ۱۳۵۴ش.
• ناصری، سهیلا و دیگران، «عوامل موثر بر اعتیاد زنان»، فصل‌نامه علمی پژوهشی زن و فرهنگ، سال چهارم. شماره شانزدهم. تابستان1392ش.
• نظامی، خمسه، خسرو و شیرین، سایت گنجور، تاریخ بازدید: 12 تیر 1401ش.
• «نقش انگلیس در ترویج مواد مخدر در ایران»، وب‌سایت مؤسسۀ مطالعات و پژوهش‌های سیاسی، تاریخ درج مطلب: ۲۹ مرداد ۱۴۰۰ش.
• «نقش تاریخی انگلیس در ترویج مواد مخدر در ایران»، خبرگزاری تسنیم، تاریخ درج مطلب: ۲۹ دی ۱۳۹۱ش.
• «نگاهي به تاريخچه توليد ترياك در افغانستان»، وب‌سایت روزنامۀ اعتماد، تاریخ درج مطلب: ۵ تیر ۱۳۹۸ش.

Momand and Jones، “Drug Use Among Women and Children in Afghanistan: The Complexities of An Important Public Health Issue”، Published online 2020 Jan 31.

“United Nations Office on Drugs and Crime. Drug Use in Afghanistan” 2009 Survey Executive summary. 18، Jun، 2009