پیش‌نویس:روضه‌خوانی

شیخ رضا سراج از سخنرانان و روضه‌خوان‌های معروف دهه‌های ۴۰ و ۵۰ شمسی

روضه‌خوانی؛ آیین ذکر مصیبت اهل‌بیت و به‌ویژه امام حسین، با صدای بلند و به نظم و نثر.

روضه‌خوانی، هنر و آیینی شیعی برای یادآوری مصائب امام حسین و دیگر پیشوایان شیعه است که ریشه در کتاب «روضة الشهداء» دارد. این آیین از دوره صفوی رواج یافت، در دوره قاجار رونق گرفت و با تلاش روحانیان برجسته‌ای چون شیخ عبدالکریم حائری یزدی به شکل گسترده‌تری ادامه یافت. در مجالس روضه، واعظان و ذاکران با مرثیه و سخنرانی، حضار را به یاد شهادت اهل‌بیت می‌آورند و گریه و اندوه را بر دل‌ها جاری می‌کنند. این آیین، علاوه‌بر بعد مذهبی، نمادی از فرهنگ، همبستگی و آموزش اخلاقی جامعه شیعی است و از زمان امام صادق تا رهبران معاصر، جایگاه ویژه‌ای در حفظ مذهب و کنشگری اجتماعی دارد.

تعریف روضه‌خوانی

روضه به‌معنای گلزار، بوستان و بهشت، در اصطلاح شیعیان به سوگواری برای امام حسین (سیدالشهداء) و ذکر مصیبت او و دیگر پیشوایان مذهب شیعه گفته می‌شود که معمولاً به‌صورت مرثیه‌خوانی منظوم یا منثور، صورت می‌گیرد.

پیشینه روضه‌خوانی

شیخ قاسم حرمی، بنیانگذار نخستین روضه خانگی سنگلج

ریشه اصطلاح از کتاب روضة الشهداء

رواج اصطلاح روضه‌خوانی و کاربرد آن در مرثیه‌خوانی برای امام حسین، برگرفته از کتاب «روضة الشهداء» ملاحسین واعظ کاشفی (درگذشته ۹۱۰ق) است که به زبان فارسی، مصائب امام حسین را بیان کرده است. مرثیه‌خوانان در منبرها و مجالس، از روی این کتاب برای مردم می‌خواندند و به‌تدریج، «روضه‌خوان» نامیده شدند، در حالی که مرثیه‌خوان‌ها پیش از آن، اسم مخصوصی نداشتند.

روضه‌خوانی در عصر صفوی

در سفرنامه‌های عصر صفوی (۸۸۰–۱۱۱۴ش)، از مراسم روضه‌خوانی یاد شده است. از این دوره مرثیه‌خوانی، خطابه و وعظ در روضه‌خوانان جمع شد و آنها جای قصه‌گویان، و مقتل‌خوانان را گرفتند.

فراز و نشیب روضه‌خوانی از دوره نادری تا قاجاریه

نادرشاه، روضه‌خوانی را محدود کرد، اما در عصر قاجاریه (۱۱۷۴–۱۳۰۴ش)، روضه‌خوانی دوباره رونق گرفت. پادشاهان قاجار در مناسبت‌های گوناگون و به‌ویژه ماه محرم، مجلس روضه‌خوانی برپا می‌کردند.

محدودیت‌های دوره پهلوی اول

پس از قاجاریه، رضاشاه آیین‌های مذهبی مانند روضه‌خوانی را خرافات نامید و بعد از واقعه گوهرشاد (۱۳۱۴ش)، شهربانی موظف شد از برگزاری مجالس روضه‌خوانی جلوگیری کند و به‌همین دلیل برخی واعظان و روضه‌خوانان، روانهٔ زندان شدند.

نقش شیخ عبدالکریم حائری یزدی در ترویج روضه‌خوانی

شیخ عبدالکریم حائری یزدی (۱۲۳۸–۱۳۱۵ش)، مؤسس حوزه علمیه قم، نقش مهمی در ترویج مجالس روضه‌خوانی داشت. او شبیه‌خوانی را در قم ممنوع کرد و مجالس تعزیه‌خوانی را به روضه‌خوانی تبدیل کرد.

آیین روضه‌خوانی

روضه‌خوانی مرحوم کوثری در حسینیه جماران

مکان، زمان و محتوای مجالس

امروزه ایرانیان، آیین روضه‌خوانی را در سالروز شهادت پیشوایان مذهب شیعه، به‌ویژه در ماه‌های محرم و صفر، در مساجد، حسینیه‌ها، تکیه‌ها و منازل برگزار می‌کنند و به ذکر فضایل، مصائب و چگونگی شهادت اهل‌بیت می‌پردازند. روضه‌خوان بر منبر یا صندلی می‌نشیند و با صدایی سوزناک، مرثیه می‌خواند و اهل مجلس را به گریه وامی‌دارد.

انواع روضه‌خوانان: واعظان و ذاکران

واعظان و ذاکران دو صنفی هستند که روضه‌خوانی می‌کنند. واعظان قبل از روضه، به سخنرانی پرداخته و پس از آن، ذکر مصیبت می‌کنند؛ اما ذاکران تنها به خواندن مرثیه و مصیبت اکتفا می‌کنند.

نحوه حضور مردان و زنان در مجالس

مجالس روضه‌خوانی به دو شکل مردانه و زنانه برگزار می‌شود. در روضه‌خوانی زنانه، اهل مجلس فقط زنان هستند. حضور زنان در مجالس مردان، در پشت پرده یا محلی جداگانه است که صدا یا تصویر روضه‌خوان برای آنان نیز پخش می‌شود.

اهمیت و جایگاه روضه‌خوانی

در روایات اهل‌بیت، تأکید بسیاری بر عزاداری و گریه بر مصائب امام حسین شده و امام صادق، شعر گفتن، گریستن، گریاندن و تباکی (به گریه واداشتن خویش) بر امام حسین را مورد تقدیر قرار داده و پاداش آن را بهشت معرفی کرده است.

امام خمینی، بنیان‌گذار جمهوری اسلامی ایران، همواره نقش و جایگاه آیین روضه‌خوانی در حفظ اسلام و مذهب شیعه را گوشزد نموده و به برپایی این مجالس، سفارش می‌کرد. آیت‌الله خامنه‌ای، رهبر جمهوری اسلامی ایران نیز بر اهمیت مجالس روضه‌خوانی در کنشگری سیاسی جامعه دینی، تأکید کرده است.

منابع

• ابن‌قولویه، جعفر بن محمد، کامل الزیارات، نجف، المطبعة المبارکة المرتضویة، ۱۳۵۶ق.
• امام خمینی، روح‌الله، صحیفه امام، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (س)، تاریخ بازدید: ۳۰ فروردین ۱۴۰۱.
• حسام مظاهری، محسن، «رسانه شیعه: سوگواری شیعیان ایران از آغاز تا پیش از پیروزی انقلاب اسلامی»، دوماهنامه اخبار ادیان، شماره ۱۸، فروردین و اردیبهشت ۱۳۸۵ش.
• خامنه‌ای، سیدعلی، «بیانات در دیدار اعضای ستاد مرکزی هیئت رزمندگان اسلام»، وب‌سایت دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله العظمی خامنه‌ای، تاریخ درج مطلب: ۲۰ آبان ۱۳۹۲ش.
• «روضه‌خوانی»، ویکی شیعه، تاریخ بازدید: ۲۷ فروردین ۱۴۰۱ش.
• دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، وب‌سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: ۲۷ فروردین ۱۴۰۱.
• صدوق، محمد بن علی، عیون اخبار الرضا، قم، المکتبة الحیدریة، ۱۳۸۳ش.
• محرمی، غلامحسین، «تاریخ عزاداری برای امام حسین (ع)»، فصلنامه تاریخ اسلام در آینه پژوهش، پاییز ۱۳۸۲ش.
• «مرثیه»، دانشنامه اسلامی، تاریخ بازدید: ۲۷ فروردین ۱۴۰۱ش.
• یاراحمدی، جهانشیر، «روضه‌خوانی به‌مثابه یک نظام نمایشی»، فصلنامه تئاتر، شماره ۴۱، بهار ۱۳۸۷ش.