پیشنویس:روضهخوانی
روضهخوانی؛ آیین ذکر مصیبت اهلبیت و بهويژه امام حسین، با صدای بلند و به نظم و نثر.
روضهخوانی، هنر و آیینی شیعی برای یادآوری مصائب امام حسین و دیگر پیشوایان شیعه است که ریشه در کتاب «روضة الشهداء» دارد. این آیین از دوره صفوی رواج یافت، در دوره قاجار رونق گرفت و با تلاش روحانیان برجستهای چون شیخ عبدالکریم حائری یزدی به شکل گستردهتری ادامه یافت. در مجالس روضه، واعظان و ذاکران با مرثیه و سخنرانی، حضار را به یاد شهادت اهلبیت میآورند و گریه و اندوه را بر دلها جاری میکنند. این آیین، علاوهبر بعد مذهبی، نمادی از فرهنگ، همبستگی و آموزش اخلاقی جامعه شیعی است و از زمان امام صادق تا رهبران معاصر، جایگاه ویژهای در حفظ مذهب و کنشگری اجتماعی دارد.
تعریف روضهخوانی
روضه بهمعنای گلزار، بوستان و بهشت،[۱] در اصطلاح شیعیان به سوگواری برای امام حسین (سیدالشهداء)[۲] و ذکر مصیبت او و دیگر پیشوایان مذهب شیعه گفته میشود که معمولا بهصورت مرثیهخوانی منظوم یا منثور، صورت میگیرد.[۳]
پیشینه روضهخوانی
ریشه اصطلاح از کتاب روضة الشهداء
رواج اصطلاح روضهخوانی و کاربرد آن در مرثیهخوانی برای امام حسین، برگرفته از کتاب «روضة الشهداء» ملاحسین واعظ کاشفی (درگذشته 910ق) است که به زبان فارسی، مصائب امام حسین را بیان کرده است. مرثیهخوانان در منبرها و مجالس، از روی این کتاب برای مردم میخواندند و بهتدریج، «روضهخوان» نامیده شدند،[۴] در حالی که مرثیهخوانها پیش از آن، اسم مخصوصی نداشتند.[۵]
روضهخوانی در عصر صفوی
در سفرنامههای عصر صفوی (880-1114ش)، از مراسم روضهخوانی یاد شده است.[۶] از این دوره مرثیهخوانی، خطابه و وعظ در روضهخوانان جمع شد و آنها جای قصهگویان، و مقتلخوانان را گرفتند.[۷]
فراز و نشیب روضهخوانی از دوره نادری تا قاجاریه
نادرشاه، روضهخوانی را محدود کرد،[۸] اما در عصر قاجاریه (1174-1304ش)، روضهخوانی دوباره رونق گرفت. پادشاهان قاجار در مناسبتهای گوناگون و بهويژه ماه محرم، مجلس روضهخوانی برپا میکردند.[۹]
محدودیتهای دوره پهلوی اول
پس از قاجاریه، رضاشاه آیینهای مذهبی مانند روضهخوانی را خرافات نامید و بعد از واقعه گوهرشاد (1314ش)، شهربانی موظف شد از برگزاری مجالس روضهخوانی جلوگیری کند و بههمین دلیل برخی واعظان و روضهخوانان، روانۀ زندان شدند.[۱۰]
نقش شیخ عبدالکریم حائری یزدی در ترویج روضهخوانی
شیخ عبدالکریم حائری یزدی (1238-1315ش)، مؤسس حوزه علمیه قم، نقش مهمی در ترویج مجالس روضهخوانی داشت. او شبیهخوانی را در قم ممنوع کرد و مجالس تعزیهخوانی را به روضهخوانی تبدیل کرد.[۱۱]
آیین روضهخوانی
مکان، زمان و محتوای مجالس
امروزه ایرانیان، آیین روضهخوانی را در سالروز شهادت پیشوایان مذهب شیعه، بهویژه در ماههای محرم و صفر، در مساجد، حسینیهها، تکیهها و منازل برگزار میکنند[۱۲] و به ذکر فضایل، مصائب و چگونگی شهادت اهلبیت میپردازند. روضهخوان بر منبر یا صندلی مینشیند و با صدایی سوزناک، مرثیه میخواند و اهل مجلس را به گریه وامیدارد.
انواع روضهخوانان: واعظان و ذاکران
واعظان و ذاکران دو صنفی هستند که روضهخوانی میکنند. واعظان قبل از روضه، به سخنرانی پرداخته و پس از آن، ذکر مصیبت میکنند؛ اما ذاکران تنها به خواندن مرثیه و مصیبت اکتفا میکنند.[۱۳]
نحوه حضور مردان و زنان در مجالس
مجالس روضهخوانی به دو شکل مردانه و زنانه برگزار میشود. در روضهخوانی زنانه، اهل مجلس فقط زنان هستند.[۱۴] حضور زنان در مجالس مردان، در پشت پرده و یا محلی جداگانه است که صدا یا تصویر روضهخوان برای آنان نیز پخش میشود.
اهمیت و جایگاه روضهخوانی
در روایات اهلبیت، تأکید بسیاری بر عزاداری و گریه بر مصائب امام حسین شده[۱۵] و امام صادق، شعر گفتن، گریستن، گریاندن و تباکی(به گریه واداشتن خویش) بر امام حسین را مورد تقدیر قرار داده و پاداش آن را بهشت معرفی کرده است.[۱۶]
امام خمینی، بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران، همواره نقش و جایگاه آیین روضهخوانی در حفظ اسلام و مذهب شیعه را گوشزد نموده و به برپایی این مجالس، سفارش میکرد.[۱۷] آیتالله خامنهای، رهبر جمهوری اسلامی ایران نیز بر اهمیت مجالس روضهخوانی در کنشگری سیاسی جامعه دینی، تأکید کرده است.[۱۸]
پانویس
- ↑ دهخدا، لغتنامه، ذیل واژه «روضه».
- ↑ دهخدا، لغتنامه، ذیل واژه «روضهخوانی».
- ↑ «مرثیه» در دانشنامه اسلامی.
- ↑ «روضهخوانی» در ویکی شیعه.
- ↑ «روضهخوانی» در ویکی شیعه.
- ↑ «روضهخوانی» در ویکی شیعه.
- ↑ محرمی، «تاریخ عزاداری برای امام حسین (ع)»، 1382ش، ص۲۹۵-۲۹۶.
- ↑ حسام مظاهری، «رسانه شیعه»، 1385ش، ص۴۲.
- ↑ «روضهخوانی» در ویکی شیعه.
- ↑ حسام مظاهری، «رسانه شیعه»، 1385ش، ص47.
- ↑ «روضهخوانی» در ویکی شیعه.
- ↑ یاراحمدی، «روضهخوانی بهمثابه یک نظام نمایشی»، 1387ش، ص۱۷۴.
- ↑ «روضهخوانی» در ویکی شیعه.
- ↑ یاراحمدی، «روضهخوانی بهمثابه یک نظام نمایشی»، 1387ش، ص۱۷۴.
- ↑ صدوق، عیون أخبار الرضا، 1383ش، ج2، ص268.
- ↑ ابنقولویه قمی، کامل الزیارات، 1356ق، ج1، ص104.
- ↑ امام خمینی، صحیفه امام، ج۸، صص 526-528.
- ↑ خامنه ای، «بیانات در دیدار اعضای ستاد مرکزی هیئت رزمندگان اسلام».
منابع
- ابنقولویه، جعفر بن محمد ، کامل الزیارات، نجف، المطبعة المبارکة المرتضویة، 1356ق.
- امام خمینی، روحالله، صحیفه امام، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (س)، تاریخ بازدید: 30 فروردین 1401.
- حسام مظاهری، محسن، «رسانه شیعه: سوگواری شیعیان ایران از آغاز تا پیش از پیروزی انقلاب اسلامی»، دوماهنامه اخبار ادیان، شماره 18، فروردین و اردیبهشت 1385ش.
- خامنهای، سیدعلی، «بیانات در دیدار اعضای ستاد مرکزی هیئت رزمندگان اسلام»، وبسایت دفتر حفظ و نشر آثار آیتالله العظمی خامنهای، تاریخ درج مطلب: 20 آبان 1392ش.
- «روضهخوانی»، ویکی شیعه، تاریخ بازدید: 27 فروردین 1401ش.
- دهخدا، علیاکبر، لغتنامه، وبسایت واژهیاب، تاريخ بازدید: 27 فروردین 1401.
- صدوق، محمد بن علی، عیون اخبار الرضا، قم، المکتبة الحیدریة، 1383ش.
- محرمی، غلامحسین، «تاریخ عزاداری برای امام حسین (ع)»، فصلنامه تاریخ اسلام در آینه پژوهش، پاییز 1382ش.
- «مرثیه»، دانشنامه اسلامی، تاریخ بازدید: 27 فروردین 1401ش.
- یاراحمدی، جهانشیر، «روضهخوانی بهمثابه یک نظام نمایشی»، فصلنامه تئاتر، شماره 41، بهار 1387ش.