آینه‌دوزی

آینه‌دوزی؛ یکی از انواع هنر سوزن‌دوزی سنتی در ایران با استفاده از قطعه‌های کوچک آینه.

آینه‌دوزی، گونه‌ای از هنر سوزن‌دوزی است که در آن، قطعات کوچک آینه بر روی پارچه، دوخته یا نصب می‌شود تا جلوه‌ای درخشان و منعکس‌کننده نور ایجاد کند. این هنر بیشتر در مناطق مرکزی و جنوبی ایران مانند استان‌های اصفهان، یزد، هرمزگان و به‌ویژه در سیستان و بلوچستان رواج دارد و معمولاً روی لباس‌های محلی، رومیزی، سجاده، کیف و وسایل تزئینی اجرا می‌شود. آینه‌دوزی به‌صورت خاص از صنایع دستی قوم بلوچ است. در فرهنگ قوم بلوچ، آینه نمادی از خورشید، زایش، قدرت، تولد و آبادانی است و زنان بلوچ با بهره‌گیری از آینه، مفاهیم زندگی، روشنایی و امید را در آثار خود متجلی می‌سازند.

شیوه دوختن آینه

در آینه‌دوزی، آینه‌های کوچک در شکل‌های هندسی مختلف و با انواع نخ‌های ابریشمی رنگی و نخ عمامه روی لباس‌های محلی و آویزهای دیواری دوخته می‌شود. درگذشته آینه‌ها از ورقه‌های نازکی چون برنج، مس یا نقره ساخته می‌شدند؛ اما امروزه آینه‌های پلکسی در اندازه‌ها و طرح‌های مختلف در بازار عرضه می‌شوند. برای آینه‌دوزی ابتدا طرحی روی پارچه کشیده شده و روی کارگاه گلدوزی محکم می‌شود. هنرمند آینه را روی پارچه می‌چسباند و سپس اطراف آن را با دوخت به روش زنجیره یا بست‌دوزی، تزئین می‌کند. در روش زنجیره، ابتدا نخ را از زیر سوزن رد می‌کنند و با زدن یک بخیه، حلقه‌ای شبیه زنجیر شکل می‌گیرد. این دوخت از بالا به پایین انجام می‌شود و حلقه‌ها پشت سر هم، شکل زنجیرهٔ منظمی را می‌سازند. بست‌دوزی، دوخت یک بخیه برای اتصال آینه روی پارچه است.

کاربرد آینه‌دوزی

آینه‌دوزی در قوم بلوچ برای تزیین مَرکب عروس و اتاق‌ها و خانه‌های مسکونی به کار می‌رود. به‌دلیل درخشندگی قابل توجه آینه، اغلب زنان در مراسم عروسی، لباس‌هایی با تزیین آینه می‌پوشند. آینه‌دوزی علاوه‌بر لباس، در تزیین دکوراسیون منزل، پایین‌تخت، رومیزی، آباژور، روکش کوسن، جلیقه و چادر، کمربند، کیف و گاهی برای تزیین حیواناتی مانند شتر کاربرد دارد.

آینه‌دوزی بلوچی

هنر آینه‌دوزی در دورهٔ صفویه به اوج شکوفایی خود رسید و امروزه مرکز اصلی آن منطقه زابل در استان سیستان و بلوچستان است. آینه در زبان بلوچی «آدینَک» نام دارد و به دوخت آن، آدینک‌دوچی یا سامان گفته می‌شود. شباهت آینه‌دوزی بلوچی با آینه‌دوزی‌های افغانستان، هند و پاکستان، به‌دلیل اشتراک فرهنگی، زبانی و نژادی ساکنان مناطق هم‌مرز این کشورها است.

نمادهای آینه‌دوزی بلوچی

آینه در فرهنگ بلوچ‌ها نشانهٔ خورشید، آتش، قدرت، تولد و آبادانی است و در آینه‌دوزی بلوچی به‌صورت نمادین استفاده می‌شود.

روشنایی

• ستاره: ستاره، شناخته‌شده‌ترین نقش در سوزن‌دوزی بلوچ است و برای تزیین حاشیه لباس استفاده می‌شود.
• سه آدینکی: نقشی از سه آینهٔ دایره‌ای است که در کنار هم، یک مثلث با رأس رو به بالا در مرکز ایجاد می‌کنند. این مثلث نماد شعله‌های آتش و اشعهٔ نور خورشید است.
• کَپ و نال: این نقش شامل لوزی‌های تودرتو است که با دوخت‌های جالر و گورچم تزیین شده و بیشتر در جنوب سیستان کاربرد دارد و گاهی به‌صورت کَپ یا ناقص دوخته می‌شود. نقش کَپ و نال نماد رسم کهن سوگند آتش است و یادآور داستان شهداد و مهناز که نال یا سوگند آتش را ناقص اجرا کرد. آینه در مرکز، نماد شعله‌های آتش است که در فرهنگ بلوچ نشانهٔ پاک‌کنندگی و داوری محسوب می‌شود.
• هفتصد آدینکی: نقش هفتصد آدینکی مشهور به هزار آینه‌ای از تکرار آینه‌های گرد به وجود می‌آید و بیشترین آینه را دارد. این نقش برای زیبایی لباس عروس استفاده می‌شود. برخی معتقدند که آینه‌های زیاد، چشم نامحرم را جذب می‌کند و پوشیدن آن در ملأ عام گناه است. این نقش نماد قسم نال و پاک‌کنندگی توسط آتش است. آینه نماد دنیا و آخرت است؛ در دنیا برای تزیین لباس کاربرد دارد و زمانی نماد آتش خواهد بود که وسیلهٔ انحراف نامحرم شود.
• گُل کُندی: این نقش چندضلعی دارای یک لوزی در مرکز است که علاوه بر پیش‌سینه و جیب، در حاشیه لباس نیز استفاده می‌شود. این طرح نماد ناهمواری‌های جغرافیایی بلوچستان و غارهای کوهستانی معروف به کُندی است. حاشیه پلکانی نشان‌دهنده مسیر غار و آینه‌ها نماد روشنایی مشعل هستند که توسط انسان برای گرمای درون غار استفاده شده است.
• شمس بانور: بانور به‌معنی عروس آراسته است و شمس بانور قطعه‌طلایی است که بر پیشانی عروس آویخته می‌شود. طرح شمس بانور از ترکیب چشم، خورشید، نقوش گیاهی و اشکال هندسی ساخته شده و در سرآستین و حاشیه لباس کاربرد دارد. نقش چشم، نماد چشمان آرایش‌شده عروس و شاخص بودن او است. اشکال هندسی نماد حجله عروس و آینه وسط نماد آب یا آینه در مراسم «آینه و قرآن» است.

آبادانی

• حریر: حریر، نقش پی‌درپی آینه‌های لوزی و مربع‌شکل است که فضای بین آنها با سوزن‌دوزی تزیین شده است. تکرار آینه‌ها در حاشیهٔ لباس حرکت آب را تداعی می‌کند.
• کُردِلُک: نقش کردلک به‌معنی باغ کوچک از دو مربع تودرتو با فاصله‌های مشبک دوخته‌شده تشکیل شده که یک آینه کوچک دایره‌ای در مرکز آن تعبیه شده است. این نقش بیشتر در منطقه سراوان و روی پیش‌سینه لباس کاربرد دارد. کردلک نماد باغ‌ها و زمین‌های کشاورزی محصور است. آینه کوچک نماد آب و اندازه کوچک آن نشان‌دهنده کم‌آبی و کویری بودن منطقه است.
• تک‌زَراَفشان: نقش تک‌زرافشان از چهار مربع تشکیل شده که به‌شکل لوزی به‌هم متصل‌اند. در اضلاع خارجی، هشت مثلث طراحی شده که میان آنها گل‌های کوچک سوزن‌دوزی شده است. این نقش در قسمت‌های پیش‌سینه، روی جیب و گاهی به‌صورت پراکنده روی لباس دوخته می‌شود. درون هر لوزی یک آینه دایره‌ای قرار دارد که نمادی از آب چشمه برای رویش گیاهان است.
• گل و گلدان: این نقش تصویر گل درون گلدان را نشان می‌دهد. مرکز گلدان، ریشهٔ گل محسوب می‌شود که به‌وسیلهٔ آینه‌ای دایره‌ای‌شکل گلدوزی شده است. گل و گلدان از نقوش قدیمی در فرهنگ بلوچ است که بیشتر در حاشیهٔ لباس استفاده می‌شود و نمادی از آب در حیات گیاه است و داستان آفرینش گل از دل خاک را نشان می‌دهد.
• پردیسی: نقش پردیسی از یک آینهٔ لوزی‌شکل تشکیل شده که دو طرف آن دو برگ و روی رأس آن یک گل قرار دارد. آینه در این نقش همچون گل و گلدان درون خاک قرار دارد و نماد آبی است که حیات ریشهٔ گیاه را تضمین می‌کند.
• کوه‌دامُن: کوه‌دامن نقشی شبیه کوه است که اطراف آن با آینه‌هایی تزیین شده است. این نقش به‌صورت پیوسته در حاشیهٔ لباس دوخته می‌شود و نشان‌دهندهٔ طبیعت منطقهٔ دامن با دره‌های سبز و رودخانه‌های بسیار است.

معصومیت

• مروارید: مروارید، نقشی لوزی‌شکل است که زائده‌های کوچکی از چهار ضلع آن خارج شده است. درون این لوزی، آینه‌ای دایره‌ای‌شکل قرار دارد. این نقش شبیه مروارید در صدف است که یک قطره آب را در دل خود می‌پروراند. نقش مروارید نماد پاکدامنی است که روی لباس زنان به‌ویژه پیراهن عروس سوزن‌دوزی می‌شود.
• نُه‌آدینکی: نقش نه‌آدینکی از تزیینات کاربردی جنوب سیستان‌وبلوچستان است و برای تزیین تمام قسمت‌های لباس از آن استفاده می‌شود. در سوزن‌دوزی این نقش، یک آینه در مرکز و هشت آینهٔ دیگر به‌صورت دایره‌ای‌شکل دورتادور آینهٔ مرکزی دوخته شده‌اند. نه‌آدینکی نماد تولد است؛ چراکه عدد نه در باور عمومی مردم نشان‌دهندهٔ مدت‌زمان لازم برای تکامل جنین و همچنین معصومیت نوزاد متولد شده است.
• چَم‌آهوگ: نقش چم‌آهوگ از یک لوزی مشبک تشکیل شده که در هریک از رأس‌های آن، آینه‌ای مربع‌شکل تعبیه شده است. این نقش به‌صورت کامل یا نیمه، در تمام قسمت‌های لباس استفاده می‌شود. در فرهنگ بلوچ، آهو، آسک یا آهوگ نامیده می‌شود و به‌دلیل چشم‌های زیبا، نماد زنانه است و چم‌آهوگ در وصف دخترانی با چشم زیبا به‌کار می‌رود. همچنین، زنان بلوچی با دوخت آینه در این نقش، زلالی آب را نشان می‌دهند؛ زیرا آهو در مناطق گرمسیری در جست‌وجوی آب و چشمه است.
• اشک عروس: نقش اشک عروس یک لوزی است که آینه‌ای دایره‌ای در مرکز و خطوطی شبیه مژه در اضلاع بیرونی دارد. این نقش که شبیه چشم است، نماد چشم آرایش‌شده عروس است و در گذشته به‌صورت تکی و قرینه روی لباس عروس دوخته می‌شد. آینه در آن، نماد اشک یا قطره آب و نشانهٔ پاکی است.

نمادهای اجتماعی و عاطفی

• مورت تاک: نقش مورت‌تاک شامل یک لوزی با آینه در مرکز و خطوط شانه‌مانند در طرفین است. این نقش به‌دلیل خطوط شانه، مفاهیم خودآرایی و جوانی را تداعی می‌کند. در فرهنگ بلوچ، آینه نماد مادر و شانه نماد دختر است. آینه در این نقش، نماد راهنمایی و تربیت درست برای تشخیص مسیر صحیح و همچنین نماد جوانی است.
• چَم‌مژه: نقش چم‌مژه از دایره در مرکز و چهار مثلث با خطوط مژه‌مانند مشکی تشکیل شده است. این طرح در همه قسمت‌های لباس به‌صورت کامل یا نیمه استفاده می‌شود. این نقش نماد پشتیبانی و عشق خواهر به برادر است؛ زیرا برادر در فرهنگ بلوچ نور چشم خواهر محسوب می‌شود.
• دل‌بنده: نقش دل‌بنده، چادر مربع‌شکل عشایر را از بالا، به‌همراه میخ‌های نگه‌دارنده آن نشان می‌دهد. این نقش با آینه‌های زیاد تزیین شده و به حجله عروس و داماد و رسم آینه‌بندان اشاره دارد. دل‌بنده نمادی از عشق و زندگی زناشویی است.
• کوه سر عاشق: نقش کوه سر عاشق شبیه کلبه‌ای با سقف سوزن‌دوزی شده است که درون آن سه آینه دایره‌ای قرار دارد. این نقش بیشتر در جنوب سیستان و به‌عنوان حاشیه لباس و سر آستین کاربرد دارد. این طرح نماد کوچ‌نشینی قوم بلوچ و همچنین نماد عشق و پیوند زناشویی است.
• کوه‌بندر: نقش کوه‌بندر یک لوزی مشبک است که در خانه‌های آن آینه‌های دایره‌ای دوخته شده است. این نقش مختص منطقه چابهار است و در پیش‌سینه و حاشیه لباس کاربرد دارد. کوه در اینجا به‌معنی تکه‌سنگ است و نمادی از استواری و مقاومت تلقی می‌شود.
• پنج همسایه: این نقش از پنج مربع تشکیل شده که به شکل علامت مثبت کنار هم قرار گرفته‌اند و درون هر مربع یک آینه سوزن‌دوزی شده است. این پنج مربع می‌تواند اشاره‌ای به خانه‌های همسایگان باشد؛ زیرا در فرهنگ بلوچ، همسایه جایگاه ویژه‌ای دارد. این نقش نمادی از وصلت، ارتباط و هماهنگی بین افراد تلقی می‌شود.

قدرت

• شَرین جَنِک: نقش شرین‌جنک به‌معنی زن برگزیده و زیورآلات فراوان از یک لوزی با دایره در مرکز و مثلث‌های بزرگ و کوچک در رئوس تشکیل شده است. این نقش در پیش‌سینه لباس دوخته می‌شود و آینه در آن نماد زیبایی و دارندگی فرد است.
• دژ: دژ یک نقش لوزی است که درون آن پنج آینهٔ دایره‌ای‌شکل قرار دارد. از این نقش در قسمت‌های مختلف لباس استفاده می‌شود. دژ به سازه‌های محکم که بیشتر جنبهٔ نظامی دارد، گفته می‌شود. آینه در نقش دژ نماد قدرت تلقی می‌شود.

آینه‌دوزی هندی

زنان در شبه‌قاره هند، سبک‌های متفاوتی از آینه‌دوزی دارند؛ برای مثال در گجرات هند، آینه‌ها با الگوهای آزاد و بی‌قائده‌ای به پارچه دوخته می‌شوند. در راجستان، اسب‌، فیل‌ و طاووس‌ در کنار آینه‌ها گلدوزی می‌شوند. این هنر در هندوستان به شی‌شا معروف است که نمادی از خدایان و ستارگان است. در سند و بلوچستان پاکستان، آینه‌ها با گلدوزی‌هایی از مربع‌های مورب و طرح‌های هندسی و گاهی اوقات با طرح‌های ساده تزیین می‌شوند و نشان از هماهنگی و نظم کیهانی دارند. آینه‌دوزی در افغانستان به‌ویژه در هرات و قندهار نشانه‌ای از درخشش روح است که در لباس زنان این منطقه دیده می‌شود.

درآمد آینه‌دوزی

آینه‌دوزی نشانه‌ای از ذوق و هنرمندی زنان است و بسیاری از دختران از کودکی آن را می‌آموزند. امروزه آینه‌دوزی، یکی از منابع درآمد زنان روستایی و هنرمندان محلی است. بسیاری از خانواده‌ها با فروش پوشاک و محصولات تزیین‌شده با آینه‌دوزی، درآمد کسب می‌کنند. همچنین، این هنر با صادرات گسترده به کشورهای مختلف، حضور پررنگی در نمایشگاه‌های جهانی صنایع دستی و جذب گردشگران داخلی و خارجی، نقشی چشمگیر در رونق اقتصادی و فرهنگی منطقه ایفا می‌کند.

منابع

• «آینه‌دوزی گجرات»، وب‌سایت رواق هنر، تاریخ درج مطلب: ۱ مهر ۱۴۰۴ش.
• «آیینه‌دوزی» (گلدوزی آینه)، وب‌سایت مؤسسهٔ فرهنگی ایران در رم، تاریخ بازدید: ۲۴ آبان ۱۴۰۴ش.
• آذرلی، غلامرضا، فرهنگ کوچک پارسی-بلوچی، بلوچی-پارسی، تهران، بهجت، ۱۳۹۴ش.
• «آینه‌دوزی روی لباس»، وب‌سایت پروژه هنر، تاریخ درج مطلب: ۱۸ خرداد ۱۴۰۲ش.
• افروغ، محمد، نماد و نشانه‌شناسی در فرش ایران، تهران، جمال‌هنر، ۱۳۸۹ش.
• پالوده، سما، «سرزمین آفتاب؛ آینهٔ تمام نمایی از خاک مردم هنردوست سیستان»، پایگاه خبری حیات، تاریخ درج مطلب: ۱۶ شهریور ۱۴۰۳ش.
• جهان‌دیده، عبدالغفور، فرهنگ بلوچی-فارسی، تهران، معین، ۱۳۹۶ش.
• شوالیه، ژان و گربران، آلن، فرهنگ نمادها و نشانه‌ها، ترجمه سودابه فضایلی، تهران، جیحون، ۱۳۷۹ش.
• شوالیه، ژان و گربران، آلن، فرهنگ نمادها و نشانه‌ها، ترجمه سودابه فضایلی، تهران، جیحون، ۱۳۸۵ش.
• شوالیه، ژان و گربران، آلن، فرهنگ نمادها و نشانه‌ها، ترجمه سودابه فضایلی، تهران، جیحون، ۱۳۸۷ش.
• «طرح‌های آینه‌کاری و گلدوزی در گجرات»، وب‌سایت ارم بلاگ، تاریخ درج مطلب: ۲۴ آبان ۱۴۰۴ش.
• عناصری، جابر، تجلی دوازده ماه در آینهٔ اساطیر و فرهنگ عامهٔ ایران، مرند، قمری، ۱۳۷۴ش.
• گلستانه، مزار، فرهنگ عامه: ادبیات و شعر عامیانهٔ مردم سیستان، مشهد، عروج اندیشه، ۱۳۸۶ش.
• میرزایی، فاطمه و مافی‌تبار، آمنه، «تحلیل و طبقه‌بندی نقش آینه در سوزن‌دوزی بلوچ از منظر باورهای فرهنگی»، فصلنامهٔ هنرهای صناعی اسلامی، بهار و تابستان ۱۴۰۲ش.
• «هنر اصیل ایرانی»، وب‌سایت بلوگفا، تاریخ بازدید: ۱۳ آبان ۱۴۰۴ش.