پیش‌نویس:خر

خر؛ چهارپای اهلی باربر که از قدیم در سبک زندگی انسان‌ها مورد توجه بوده است.
خر از قدیمی‌ترین حیواناتی است که اهلی شده است. این چهارپا به‌دلیل بردباری و استقامت در زندگی انسان‌ها به‌عنوان حیوان بارکش مورد بهره‌برداری قرار گرفته است؛ اما در گفت‌وگوهای عامیانه، ادبیات و اسطوره‎‌ها نماد لجاجت یا بلاهت بوده است. خر در ضرب‌المثل‌های فارسی، بسیار پرکاربرد است.

واژه‌شناسی

خر (الاغ)، حیوانی چهارپا و کوچک‌تر از اسب است که گوش‌های درازی دارد. در زبان عربی به آن حمار و طین و در زبان اوستایی، خرا گفته می‌شود. به فردی که خر را جهت حمل بار به دیگران کرایه می‌دهد، در همدان، الاغ‌دار، خرکچی، خربنده و خرک‌دار، در سیستان، آخرکار، در تویسرکان، آچاروادار و در جزیره کیش، حمال می‌گویند. اهالی بوشهر و جزیره کیش به خر سیاه‌رنگ «دیزه» گفته و برای باربری از آن استفاده می‌کنند. آن‌ها به خر سفید «سبز» گفته و بزرگان و شیوخ روی آن سوار می‌شوند. خر در واژه‌های ترکیبی فارسی به‌معنای بزرگ، نتراشیده و ناهموار به‌کار رفته است، مانند خرمگس، خرچنگ، خرسنگ، و خرپشته.

تاریخچه استفاده از خر

برخى گزارش‌ها، مصريان را نخستين كسانى دانسته‌اند كه خر را در 5000 سال پيش رام كرده و مورد استفاده قرار داده‌اند. نگاره‌های برجای مانده از مصر باستان، خر را در حال بارکشی نشان می‌دهد. كتاب مقدس، اين حيوان را معروف در حمل بار و تحمل سختي‌ها و نفع رساندن به انسان دانسته که گاهى براى شخم‌زدن نیز به‌کار گرفته مى‌شده است. از گزارش‌های مربوط به ادیان سامی برمی‌آید که خر مرکبِ «ارمیا»، «عُزیر» «بَلْعم»، «خِضر» و عیسی بوده است.
در سرزمین ایران، این حیوان پیش از استیلای مغولان، در ساختار اداری و «دیوان برید»، کاربردی گسترده یافته بود و برخی دلیل اطلاق لفظ الاغ (اولاق) بر خر را همین دانسته‌اند که واژه الاغ به‌معنای پیک، چاپار و عوارض گمرکی ویژه است. در عصر آل‌بویه، خر در لشکرکشی‌ها به‌کار گرفته می‌شد. از میان جهانگردان، مارکوپولو بهترین خرهای دنیا را در ایران مشاهده کرده و شاردن به تمهیدات ویژه برای راهواری این چهارپا در عصر صفوی اشاره کرده است. در دورۀ پهلوی اول (۱۳۰۴-۱۳۲۰ش)، در کردستان، خرهای روستانشینان را به اجبار برای حمل‌و‌نقل آذوقه و ادوات جنگی لشکریان به‌کار می‌گرفتند که به «خر بیگاری» موسوم بود؛ بلدیۀ سنندج نیز در نفت‌کشی از این ستور بهره می‌برد. در برخی محله‌های تهران قدیم، هرساله در فصل پاییز، مسابقات «خردوانی» برگزار می‌کردند و خرها را با جهازات کامل و تزییناتی مانند سرگوش‌ها و مگس‌پران‌های مزین به طلا، نقره و برنج، به میدان می‌آوردند و برای آنها نگهبانانی موسوم به «خرپا» می‌گذاشتند. خر تا همین دهه‌های اخیر، سهم عمده‌ای در معیشت عشایری داشت؛ در کوچ، خرمن‌کوبی، آب‌کشی و سنگ‌کشی مورد استفاده بود، در سفر حج یکی از مرکوب‌ها به‌شمار می‌آمد، به‌سبب پایین بودن هزینۀ نگهداری‌، معمولی‌ترین وسیلۀ حمل‌و‌نقل درون‌شهری بود، کار سوخت‌رسانی به «تون‌تاب» (گلخن) گرمابه‌های عمومی را انجام می‌داد و پِهِن تابستانی آن، منبع اصلی سوخت گرمابه‌ها بود.

ویژگی‌های خر

خر، چهارپایی است با سر بزرگ و پهن که متوسط عمر آن از 15 تا 18 سال است. خر از معدود حیواناتی است که با غیر از گونۀ خود آمیزش می‌کند؛ از آمیزش خر نر با مادیان، قاطر به‌وجود می‌آید. خر از قدیم، دارای حافظه‌ای قوی دانسته شده و اين ستور، راه‌هايى كه فقط يك بار پيموده، به آسانی می‌شناسد. در دانش «بیطاری» خر را جانوری سردمزاج دانسته‌اند که سربه‌راه بودن و فرمان‌بری‌اش به همین ویژگی سرشتی‌اش بازمی‌گردد. این چهارپا به مقاومت و قناعت، شناخته می‌شود. گوش‌های دراز به خنک‌ماندن بدن و تقویت شنوایی خر، کمک می‌کند. خر، حیوانی اجتماعی است و دوست ندارد تنها بماند. همچنین جدا کردن الاغ از جفتش موجب استرس، رفتارهای بد و کاهش اشتها در این حیوان می‌شود. حافظه خوب این حیوان موجب می‌شود که هم‌نوع خود را از 25 سال پیش، به یاد بیاورد. خر برای حفظ امنیت خود قادر به تصمیم‌گیری مستقل است. الاغ در صورت احساس خطر از حرکت بازمی‌ایستد و شروع به کوبیدن پاهایش می‌کند. این حرکت برآمده از هوش این حیوان است.

روز جهانی خر

در سال 2018م یک دانشمند علوم زیستی به نام «رازق آرک»، به پاس سهم و نقش خر در زندگی انسان‌ها، ایده «روز جهانی خرها» را مطرح کرد. تعیین روز هشتم ماه می میلادی با هدف برجسته کردن ارزش خر، در شبکه‌های اجتماعی و فضای مجازی از استقبال خوبی برخوردار شده است. «روز جهانی خر» از یک‌سو سرسختی این حیوان را به‌عنوان یک ویژگی ستایش‌برانگیز به انسان یادآوری می‌کند و از سوی دیگر نسبت به حیوان‌آزاری در حق این حیوان بی‌آزار و همراه چندین هزارسالۀ انسان، هشدار می‌دهد و از انسان‌ها می‌خواهد که به آزار این حیوان پایان دهند. از منظر «آرک»، خرها نقشی اساسی در تاریخ بشر داشته‌اند و یک منبع ژنتیکی گران‌بها در طبیعت هستند. روز جهانی خر به انسان‌ها یادآوری می‌کند که بخش بزرگی از گذشته تمدنی بشر بر دوش خرها استوار بوده است.

اشاره به خر در آموزه‌های اسلام

خر از حیواناتی است که در قرآن از آن، نام برده شده است. قرآن، در آیه 259 سوره بقره، آیه 5 سوره جمعه، آیه 19 سوره لقمان و آیه 8 سوره نحل، به اين حيوان اشاره کرده است. برخى روايات ذيل آيه 175 سوره اعراف آیه 41 سوره هود در ارتباط با ماجراى بلعم باعورا و طوفان نوح از این حيوان نام برده‌اند. قرآن، اين حيوان را وسيلۀ سوارى و زينت معرفى کرده است. قرآن همچنین ماجراى شخصى را بیان کرده است که هنگام گذر از ویرانه‌های یک روستا، از زنده‌شدن اهل آن در قيامت پرسيد. او پس از 100 سال ميرانده‌شدن زنده شد و زنده‌شدن الاغش را در برابر چشمانش ديد. قرآن در یادکرد دیگری با اشاره به سفارش اخلاقی لقمان دربارۀ فروداشت صدا، صدای بلند را به صدای الاغ تشبیه کرده است. همچنین قرآن، عالمان يهود را به الاغ و علم آن‌ها را به كتاب تشبیه کرده است. قرآن در این تشبیه، به كسانى توجه دارد كه با علم به حقانيت پيامبر خدا، به آن اعتراف نمى‌كردند و آن را نمى‌پذيرفتند.
در حکم خوردن گوشت الاغ، فقیهان شیعه عموماً قائل به کراهت هستند. همین حکم دربارۀ شیر خر نیز جاری است.

خر در خرده‌فرهنگ‌های ایرانی

خر در برخی سرگرمی‌های اقوام مختلف ایرانی، حضور دارد؛ گاه در حکم ابزار بازی، مانند شرط‌بندی جوانان قشقایی بر پریدن از روی خر و گاه در همانندسازی نقش خر در باربری. سودمندی خر در خرده‌فرهنگ‌های ایرانی، قدر اندکی داشته و این ستور در نگاه مردم، بسیار کم‌ارزش جلوه کرده است.

شیر خر

کیفیت شیر خر را بسیار شبیه شیر انسان دانسته‌اند. در طب مردمی، شیر خر در درمان سل، دق، زردی، سیاه‌سرفه و تب روده مفید دانسته شده است. برای ماست چکیده‌ی شیر خر نیز خواص فراوانی بیان شده است.

عنبر نسارا

عنبر نسارا (عنبر نسا)، سرگین (پشگل) الاغ ماده است که در فصل بهار، جمع‌آوری می‌شود و در طب سنتی دارای کارکرد درمانی است. بوییدن دود عنبر نسارا برای مصونیت از چشم‌زخم و نیز برای درمان چشم‌درد کودکان، درمان گرفتگی سینه، دمل‌هایی که سر باز نمی‌کنند و نیز درمان گرفتگی حاصل از حساسیت‌های فصلی، مفید دانسته شده است. برخی پژوهش‌های علمی در دانشگاه‌های پزشکی ایران، اثر درمانی عنبر نسارا بر عفونت‌های باکتریایی را تأیید کرده است.

خر ملا نصرالدین

ملا نصرالدین در فرهنگ‌های عامیانه ایران، افغانستان، ترکیه‌، ازبکستان، کشورهای عربی، قفقاز، هندوستان، پاکستان و بوسنی، شخصیت افسانه‌ای طنازی است که خر او در بیشتر حکایت‌ها، حضور دارد. خر ملانصرالدین مظهر هماهنگی با طنزهای ملانصرالدین است و در کنار او برجستگی خاصی دارد. در یکی از حکایت‌ها آمده است که ملا نصرالدین، 10 خر داشت؛ روزی سوار بر یکی از خرها، شروع به شمارش خرها کرد. چون مرکوب را به‌حساب نمی‌آورد، 9 خر را شماره کرد. سپس پیاده شد و دوباره خرها را شمرد و این بار، 10 خر را شمرد. چندین بار در سواری و پیادگی این کار را تکرار کرد و عاقبت پیاده شد و گفت سواری به کم‌شدن (گم شدن) یک خر نمی‌ارزد.

خرمقدس بودن

در فرهنگ ایرانیان مسلمان، به کسی که ظاهر مذهبی دارد، اما از سر تعصب، کارهای ابلهانه می‌کند، خرمقدس گفته می‌شود. از منظر آموزه‌های اسلامی، کسی که به نام دین، کارهای احمقانه انجام می‌دهد، دین را به خوبی نشناخته و جاهلانه دین‌داری می‌کند. چنین افرادی با تعصب می‌نگرند و معمولا حق‌پذیر نیستند. رویکرد چنین افرادی باعث می‌شود که دین خدا نزد دیگران، بد جلوه داده شود. امام علی این دسته از انسان‌ها را جاهلانی معرفی کرده است که همواره در افراط یا تفریط هستند.

خر در ادبیات فارسی

در ادبیات فارسی، خر بیشتر نماد نادانی و غفلت است. خر در اشعار فارسی نماد کودنی، نادانی، پندناپذیری و بارکشی است. در گفت‌وگوی مردم نیز کنایه از نفهم، بی‌شعور، احمق، زودباور و مطیع بی‌چون‌و‌چرا آمده است. در «کلیله و دمنه»، خر نماد بلاهت و ساده‌لوحی است. نقش کهن و پررنگ خر در زندگی انسان‌ها موجب شده است که در کنایه‌ها و ضرب‌المثل‌های ایرانی حضور چشمگیری داشته باشد.

مثل‌ها و اصطلاحات کنایی درباره خر

اصطلاح یا ضرب‌المثل	معنای کنایی
جنگ خرفروشان	قیل‌و‌قال مصلحتی خرفروشان برای بازارگرمی
خر به بام کردن	گره در کار انداختن
خرت به چند؟	مورد کم‌توجهی و بی‌مهری واقع شدن
خر بیار و باقالی بار کن	بروز گرفتاری و دردسر
خر کریم نعل کردن	رشوه‌دادن
خرحمال (خرحمالی)	بیگاری و انجام‌ دادن کارهای پرمشقت، سنگین و بی‌اجر
خرزور	نیرومند
خرگردن	گردن‌کلفت
خرفهم	فهماندن مطلب به فرد احمق
خرکار	پرکار
خر در خلاب ماندن	خود را عذاب دادن و دچار مشقت کردن
خر کسی رفتن	بانفوذی و اعتبار شخص
پل خربگیری	محل امتحان و جایی که گریختن از آن میسر نباشد
از خر مرده نعل کندن	خسیسی
خر در چمن	وصف آواز زشت
خرخون (خرخوان)	مطالعه و خواندن بیش از اندازه
خرخور	میوه‌ای که قابلیت خوردن را از دست داده باشد
بر خر خود سوار شدن	رسیدن به مقام و جایگاه
چو خر در خلاب ماندن	واماندن
چو خر در گل ماندن	واماندن
خر خود را از پل گذراندن	بی‌اعتنایی به خواهش و نفع دیگران
خر عیسی	زاهد خلوت‌نشین
سرخر	مزاحم، یار ناسازگار
نره خر	فحش به آدم قوی‌جثه و بی‌فکر
از خر شیطان پیاده شو	از این کار خطرناک دست بکش
خر آسیا است	راه خود را می‌داند
خر تو خر	بی‌نظمی و هرج و مرج
مغز خر خورده	ابله و کودن
خر رنگ کردن	مردم ساده را فریفتن
خر دجال	عوام‌فریبی

منابع

• ابن‌اثیر، ابوالحسن علی بن محمد، الکامل فی التاریخ، بیروت، دار صادر، 1385ق.
• اقبال آشتیانی، عباس، تاریخ مفصل ایران، از صدر اسلام تا انقراض قاجاریه، تهران، خیام، ۱۳۴۶ش.
• انجوی شیرازی، ابوالقاسم، جشن‌ها و آداب و معتقدات زمستان، تهران، امیرکبیر، ۱۳۵۲ش.
• انوری، حسن، فرهنگ روز سخن، تهران، سخن، 1383ش.
• ایازی، برهان، آیینه سنندج، تهران، مولف، 1371ش.
• بختیاری، علی‌اکبر، سیرجان در آیینه زمان، کرمان، مرکز کرمان‌شناسی، ۱۳۷۸ش.
• تونجی، محمد، المعجم الذهبی، بیروت، [بی‌نا]، ۱۹۹۳م.
• جودکی، محمدعلی، «خر»، دانشنامه فرهنگ مردم ایران، در وب‌سایت مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، تاریخ به‌روزرسانی: 9 مرداد 1400ش.
• حداد، مصطفی، زیدشت دروازه طالقان، تهران، ندا، ۱۳۷۷ش.
• «حقایق جالب خواندنی درباره الاغ‌ها»، وب‌سایت نمناک، تاریخ بازدید: 8 اردیبهشت 1402ش.
• خاقانی، دیوان اشعار، سایت گنجور، تاریخ بازدید: ۹ خرداد ۱۴۰۱ش.
• «خواص عنبر نسا برای عفونت»، وب‌سایت ویکی‌درمان، آخرین به‌روزرسانی: 28 آبان 1401ش.
• دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: ۹ خرداد ۱۴۰۱ش.
• ستوده، حسینقلی، تاریخ آل‌مظفر، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۴۷ش.
• سعیدی، سهراب، فرهنگ مردم میناب، تهران، ائلشن، ۱۳۸۶ش.
• سنایی، حدیقه الحقیقه و شریعه الطریقه، سایت گنجور، تاریخ بازدید: ۹ خرداد ۱۴۰۱ش.
• سیدرضی، نهج‌البلاغة، قم، مرکز البحوث الاسلامية، 1374ش.
• شاردن، ژان، سیاحت‌نامه، ترجمۀ محمد عباسی، تهران، امیرکبیر، ۱۳۵۰ش.
• شکورزاده، ابراهیم، عقاید و رسوم مردم خراسان، تهران، سروش، ۱۳۶۳ش.
• شمیسا، سیروس، فرهنگ اشارات ادبیات فارسی، تهران، فردوس، ۱۳۷۷ش.
• شهری، جعفر، طهران قدیم، تهران، معین، 1383ش.
• طالبی، اردشیر و دیگران، «EVALUATION OF THE EFFECT OF SMOKE OF ANBAR NASARA (DONKEY DUNG) EXTRACT ON STAPHILOCOCCUS AUREUS AND BACILUS SUBTILIS»، مجله دانشگاه علوم پزشکی اصفهان، شماره 34، 1395ش.
• طوسی، محمد بن حسن، الخلاف، قم، موسسة النشر الاسلامی، بی‌تا.
• طوسی، محمد بن محمود، عجایب المخلوقات و غرائب الموجودات، به‌تحقیق منوچهر ستوده، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، ۱۳۴۵ش.
• عسکری‌عالم، علی‌مردان، فرهنگ عامه لرستان، خرم‌آباد، شاپورخواست، ۱۳۸۶ش.
• علی‌آبادی، «الاغ»، دائرة المعارف قرآن، پرتال جامع علوم و معارف قرآن، تاریخ انتشار: 31 فروردین 1388ش.
• قرطبی، شمس‌الدین، تفسیر قرطبی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1405ق.
• کاشغری، محمود، دیوان لغات‌ الترک، ترجمۀ حسین محمدزاده صدیق، تبریز، اختر، ۱۳۸۴ش.
• گروسین، هادی، واژه‌نامه همدانی، همدان، مسلم، ۱۳۷۰ش.
• محمدی خمک، جواد، واژه‌نامه سکزی، تهران، سروش، ۱۳۷۹ش.
• محمدی ری‌شهری،‌ محمد، دانش‌نامه احادیث پزشکی، قم، دارالحدیث، ۱۳۸۵ش.
• مختارپور، رجب‌علی، دو سال با بومیان جزیره کیش، تهران، ورجاوند، ۱۳۸۷ش.
• مراغی، عبدالهادی، منافع حیوان، به‌تحقیق محمد روشن، تهران، بنیاد موقوفات افشار، ۱۳۸۸ش.
• مقدم گل‌محمدی، محمد، تویسرکان، تهران، اقبال، ۱۳۷۸ش.
• «معنی ضرب‌المثل خرمقدس بودن»، وب‌سایت دانش‌چی، تاریخ بازدید: 8 اردیبهشت 1402ش.
• مکنزی، دیوید نیل،‌ فرهنگ کوچک زبان پهلوی، به‌ترجمه مهشید میرفخرایی، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، ۱۳۷۹ش.
• میرنیا، علی، فرهنگ مردم، تهران، پارسا، ۱۳۶۹ش.
• نادری، نگار، «خر»، وب‌سایت دانشنامه جهان اسلام، تاریخ انتشار: 1393ش.
• ندا، پروین و دیگران، «تاثیر دودهای طبی بر برخی عوامل عفونت‌زای بیمارستانی»، مجله دانشگاه علوم پزشکی شهرکرد، دوره 12، شماره 2، 1389ش.
• واژه‌نامه بزرگ تبری، تهران، خانه سبز، ۱۳۷۷ش.
• یاحقی، محمدجعفر، فرهنگ اساطیر و داستان‌واره‌ها در ادبیات فارسی، تهران، فرهنگ معاصر، 1386ش.