پیشنویس:شلهزرد
شلهزرد؛ نوعی دسر سنتی
شلهزرد، نوعی خوراک است که از برنج، آب، شکر، گلاب، و زعفران تهیه شده و بنا بر باورهای مذهبی، بیشتر برای ایام سوگواری و بهعنوان نذری و در ماه رمضان برای افطار یا سحر استفاده میشود. شله در لغت بهمعنی شوربا، آش و آش برنج آمده است. به برنج پخته شده در آبگوشت شله یا شلهپلاو میگویند. شلهزرد بهدلیل شیرین بودن برای جلوگیری از ضعف و بهدلیل وجود زعفران برای ایجاد نشاط، مفید است. در قزوین به شلهزرد، آش شیرین و در میبد به آن حلوابرنج میگویند.
شیوهی پخت شلهزرد
برای تهیه شلهزرد ابتدا برنج را چند ساعت خیس میکنند. سپس آن را در دیگ به همراه آب میجوشانند تا نرم شود. در مرحلهی بعد به آن شیرهی شکر، قند، شیرهی انگور یا عسل و زعفران ساییده شده، اضافه میکنند و با حرارت ملایم میپزند تا شلهزرد جا بیفتد. در آخر به آن هل، گلاب و مغز بادام اضافه کرده و با دارچین، خلال بادام، خلال پسته و پودر نارگیل تزیین میکنند.
شلهزرد در فرهنگ ایرانیان
مردم برای مشارکت در پخت شلهزرد نذری به خانهی صاحب نذر رفته و دور دیگ شلهزرد جمع میشوند. آنها به نوبت به نیت حاجت و نذر خود شلهزرد را هم میزنند. اگر کسی حاجتروا شود، سال بعد او شلهزرد پخته و یا برخی از مواد لازم شلهزرد را به صاحب نذر بعدی اهدا میکند. پس از پخت شلهزرد، کسی که حاجت دارد تا سرد شدن شلهزرد کنار دیگ نشسته و قرآن میخواند. آنها بعد از سرد شدن شلهزرد، درب دیگ را برداشته و خطوط ایجاد شده روی شلهزرد را به نام یکی از پیشوایان مذهب شیعه، تعبیر میکنند و آن را نشانهی قبول شدن دعا و برآورده شدن حاجت میدانند. برخی، خطوط روی شلهزرد را به شکل پنجه، تعبیر کرده و معتقدند که اثر ۵ انگشت پنجتن آل عبا یا حضرت فاطمه روی شلهزرد، نقش بسته است. پس از کشیدن شلهزرد در کاسه، نام پیامبر یا امامان روی شلهزرد با دارچین نوشته میشود. پخت شلهزرد در ماه محرم و صفر و سوگهای مذهبی نیز رایج است. در قزوین، لرستان، ایلام، تویسرکان، بیرجند و سیرجان نذر شلهزرد برای روز ۲۸ ماه صفر (روز رحلت پیامبر و شهادت امام حسن) مرسوم است. در شاهرود به نذر در این روز، «دیگ حسن بن علی» میگویند. در برخی مناطق، در روز چهلم شهادت امام حسین (اربعین) شلهزرد نذری پخته میشود. در روستای طالبآباد شهرری، از روز اربعین تا ۲۸ صفر شلهزرد میپزند. شلهزرد همچنین از خوراکیهای سفرههای نذری مانند سفرهی حضرت ابوالفضل و سفرهی امام حسن است. زنان خراسانی در مجلس سفره میخوانند: هر کس را که میدهد شلهزرد*در قیامت مکن تو رنگش زرد. در میبد، در روز سوم درگذشت فرد، شلهزرد پخته و خیرات میکنند. در برخی مثلهای مردم نیز از شلهزرد استفاده میشود. مثلا وقتی فردی در جمع کاملا برجسته و قابل تشخیص باشد میگویند: نخوده توی شلهزرده.
پانویس
منابع
- اسدیان خرمآبادی، محمد و دیگران، باورها و دانستهها در لرستان و ایلام، تهران، مرکز مردمشناسی ایران، ۱۳۵۸ش.
- آشپزباشی، علیاکبر، سفره اطعمه، تهران، بنیاد فرهنگ ایران، ۱۳۵۳ش.
- امینی، امیرقلی، فرهنگ عوام، اصفهان، دانشگاه اصفهان، ۱۳۵۱ش.
- انوری، حسن، فرهنگ امثال سخن، تهران، سخن، ۱۳۸۴ش.
- پروانه، شهربانو، آشپزی ایران، تهران، خشایار، ۱۳۶۰ش.
- تبریزی، محمدحسین بن خلف، برهان قاطع، تهران، امبرکبیر، ۱۳۳۵ش.
- تهرانی، منصوره، طباخی عالی، تهران، حسینی، ۱۳۶۲ش.
- جانباللهی، محمدسعید، چهل گفتار در مردمشناسی میبد، تهران، روشنان، ۱۳۸۵ش.
- حجازی، شبنم و یاراحمدی، علیرضا، غذاهای محلی و سنتی استان مرکزی، تهران، سازمان میراث فرهنگی کشور، ۱۳۸۲ش.
- دولتی، فرخنده، «سفرهها»، سخن، تهران، س۱۶، شماره ۲، ۱۳۴۴ش.
- دهخدا، علیاکبر، امثال و حکم، تهران، امیرکبیر، ۱۳۵۲ش.
- رامپوری، غیاثالدین محمد، غیاث اللغات، بهتحقیق منصور ثروت، تهران، امیرکبیر، ۱۳۷۵ش.
- رضایی، جمال، بیرجندنامه، بهتحقیق محمود رفیعی، تهران، هیرمند، ۱۳۸۱ش.
- شاهحسینی، علیرضا، خوار (گرمسار) و میراث کهن آن، سمنان، بوستان اندیشه، ۱۳۸۵ش.
- شریعتزاده، علیاصغر، فرهنگ مردم شاهرود، تهران، مولف، ۱۳۷۱ش.
- شکورزاده، ابراهیم، عقاید و رسوم مردم خراسان، تهران، سروش، ۱۳۶۳ش.
- صفینژاد، جواد، مونوگرافی ده طالبآباد، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۴۵ش.
- عمید، حسن، فرهنگ فارسی، سایت واژهیاب، تاریخ بازدید: ۲۸ اردیبهشت ۱۴۰۱ش.
- گلریز، محمدعلی، مینودر یا باب الجنه قزوین، تهران، طه، ۱۳۶۸ش.
- مقدم (گلمحمدی)، محمد، تویسرکان، تهران، اقبال، ۱۳۷۸ش.
- مؤید محسنی، مهری، فرهنگ عامیانه سیرجان، کرمان، مرکز کرمانشناسی، ۱۳۸۱ش.
- میراث فرهنگی قزوین، سیمای میراث فرهنگی قزوین، تهران، سازمان میراث فرهنگی کشور، ۱۳۸۲ش.
- نادرمیرزا قاجار، خوراکهای ایرانی، بهتحقیق احمد مجاهد، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۸۶ش.
- نفیسی، علیاکبر، فرهنگ، تهران، خیام، ۱۳۴۷ش.
- نوبان، مهرالزمان، سیمای میراث فرهنگی قم، تهران، سازمان میراث فرهنگی کشور، ۱۳۸۱ش.
- نوبان، مهرالزمان، «درآمدی بر سفرههای نذری در فرهنگ مردم ایران»، فرهنگ مردم ایران، تهران، شماره ۱۴، ۱۳۸۷ش.