پیش‌نویس:اتل متل

اَتَل مَتَل؛ شعر و بازی سنتی کودکانه.

اتل متل، بازی و شعر کودکانه ایرانی است که با جمله‌های مسجع و آهنگین، اغلب با عبارت «اتل متل توتوله» آغاز می‌شود. این بازی قدمتی طولانی دارد و جنبه سرگرمی و آموزشی برای کودکان دارد. در اجرای بازی، کودکان در کنار هم می‌نشینند و یکی از آن‌ها (اوسا) شعر را می‌خواند و به پاهای دیگران ضربه می‌زند؛ در پایان هر دور، بازیکنی که پایش باقی بماند، برنده یا بازنده شناخته می‌شود. در نقاط مختلف ایران، شیوه اجرای بازی، شعر و مجازات بازنده متفاوت است؛ از قلقلک گرفتن و دویدن روی یک پا تا بازی شاه و وزیر یا رقصیدن با آهنگ کودکان. شعرهای این بازی در هر منطقه گویش، ریتم و مضمون خاص خود را دارند و امروزه نسخه‌های آموزشی و آموزنده آن نیز رایج شده است. بازی اتل متل، هم سرگرمی، هم تجربه اجتماعی و هم وسیله انتقال فرهنگ و خلاقیت کودکان ایرانی است.

معرفی بازی اتل متل

اتل متل، شعر و بازی کودکانه‌ای است که در آن، جمله‌هایی به‌صورت مسجع خوانده می‌شود. اغلب این جمله‌ها نیز با عبارت «اتل متل توتوله» آغاز می‌شود. این بازی آهنگین، توسط کودکان ایرانی خوانده و اجرا می‌شود. شعرهای این بازی، قدمتی طولانی و گاهی دارای معنای بسیار زیبا و آموزنده‌ای هستند.^[۱] نام این بازی نیز، از سطر اول این ترانه گرفته شده است.^[۲]

دیدگاه متخصصین دربارهٔ بازی اتل متل

محمدتقی بهار، این بازی را «هتل متل» نامیده و وزن و سبک شعری آن را جزء اولین اشعار غنایی سروده شده به زبان فارسی دانسته که پیشینهٔ آن به قبل از ورود اسلام به ایران می‌رسد.^[۳] گروهی دیگر از پژوهشگران، این سروده را شعری هدف‌مند، پُرمعنا و جهت‌دار دانسته‌اند که همه اقوام مانند عرب، ترک، کرد، هند، چین و فارس را به همبستگی فراخوانده و همگان را در این شادی آیینی شریک کرده است.^[۴]

نحوه انجام بازی اتل متل

برای انجام این بازی، که شکلی نمایشی دارد، تعدادی از کودکان در کنار هم نشسته و پاهای خود را دراز می‌کنند. سپس، یکی از کودکان (که به اوسای/ استاد بازی معروف است)، شعری هجایی می‌خواند و با خواندن هر هجا، روی پای بچه‌ها ضربه زده یا به پای آن‌ها، به‌ترتیب، اشاره می‌کند. همزمان با اتمام شعر، نوبت به پای هر بازیکنی که برسد، باید پای خود را جمع کند و این کار آن‌قدر ادامه می‌یابد تا همهٔ پاها جمع شده و تنها یک پا باقی بماند. پای باقی‌مانده، پای فرد بازنده است. البته در تهران، کودکی که در بازی باقی می‌ماند، برنده دانسته می‌شود و در دور بعدی، نقش اوسا را ایفا می‌کند.^[۵]

در تنکابن، خود اوسا نیز در بازی شرکت کرده و در صورتی‌که هر دو پای او جمع شود، بازیکنان باید اوسای دیگری را برای بازی انتخاب کنند.^[۶] کودکان در گیلان، در صورتی‌که تنها پای یک بازیکن باقی مانده باشد، بین او و زمین، شعر را دوباره می‌خوانند و اگر ترانه به پای بازیکن ختم شود، او پای خود را جمع می‌کند و در صورتی‌که به زمین ختم شود، بازیکنان دیگر، بازیکن بازنده را قلقلک می‌دهند.^[۷] در برخی نقاط دیگر در ایران نیز، برای مشخص شدن برنده یا بازنده، کودکان باید با گفتن آخرین جملهٔ اوسا، پای خود را جمع کنند و کسی که این عمل را سریع انجام ندهد، می‌بازد.

مجازات بازنده نیز در نقاط مختلف ایران متفاوت است. برای مثال، گاهی فرد بازنده روی زمین زانو زده و صورت بر زمین می‌گذارد، افراد دیگر روی پشت او می‌زنند و این شعر را می‌خوانند:

«تاپ تاپ خمیر، شیشه پُر پنیر، دست کی بالا؟»

در این لحظه، یکی از کودکان، به اشاره اوسا، دست خود را بالا می‌گیرد. اگر بازنده، درست تشخیص داد، دوباره نشسته و بازی ادامه می‌یابد. در صورت پاسخ اشتباه نیز، اوسا بر پشت بازنده زده و می‌خواند:

«رفتیم دکون قصابی، دیدیم زنبور را می‌کنن جلزّ و ولز»

در این لحظه، بازیکنان شروع به گرفتن نیشگون‌های ریز از پشت بازنده می‌کنند.^[۸] مجازات بازنده، به‌صورت‌های دیگری نیز انجام می‌شود. برای مثال، روی یک پا دویدن، کولی دادن به دیگران، فریاد یک‌نفس کشیدن با هجای «زو…»،^[۹] بازی شاه و وزیر (با دستیاری اوسا)،^[۱۰] چهاردست و پا روی زمین حرکت کردن و با آهنگ بچه‌های دیگر رقصیدن (در کردستان).^[۱۱]

متن شعر اتل متل

روایتی از این شعر، که امروزه نیز رایج است به‌شرح زیر است: الگو:آغاز نستعلیق

الگو:شعر
الگو:ب
الگو:پایان شعر
الگو:پایان نستعلیق

معرفی بازی اتل متل

دیدگاه متخصصین دربارهٔ بازی اتل متل

نحوه انجام بازی اتل متل

متن شعر اتل متل

پانویس

منابع