پیش‌نویس:کردستان

نقشه تقسیمات کشوری استان کردستان

کردستان؛ استانی با طبیعت بکر و زیبا در غرب ایران
کردستان، استانی در غرب کشور و به مرکزیت شهر سنندج است. این منطقه، از مناطق کُردنشین در ایران است.

پیشینه کردستان

نام این منطقه، ترکیبی از دو کلمهٔ «کُرد» و «ستان»، به‌معنی «سرزمین کُردها» است. استان کردستان، ازجمله مناطق باستانی و کهن ایران زمین شناخته می‌شود. در کتب تاریخی و جغرافیایی نوشته شده دربارهٔ ایران، از این منطقه و ویژگی‌های آن، بارها یاد شده است. برای مثال، در «نزهة القلوب» آمده که این منطقه شامل ۱۶ ولایت است و آب و هوایی معتدل دارد. حدود آن به ولایات عراق عرب، خوزستان، عراق عجم، آذربایجان و نیز دیار بکر متصل است. در کتابی دیگر از این استان، به‌عنوان یکی از ۴ ولایت ایران نام برده شده که تقسیمات کشوری دوران صفویه را تشکیل می‌دادند.

این ناحیه، تا حدود قرن هفتم هجری، با نام‌های مختلفی خوانده می‌شد و از اواخر دوره سلجوقیان، این منطقه به‌همراه، همدان و کرمانشاه و بعضی دیگر از نقاط مجاور آن، با نام کردستان معروف شد. مقر حکومتی این ناحیه نیز شهر بزرگی به‌نام «بهار» بود که در نزدیکی‌های همدان قرار داشت. پس از بی‌اعتبار شدن این شهر، شهر «سلطان‌آباد» در چمچال به‌عنوان مقر حکومتی این منطقه قرار گرفت. کم‌کم، از اعتبار این شهر نیز کاسته شد، همچنین نواحی غربی کردستان به تصرف عثمانی‌ها درآمد و لرستان و همدان نیز از آن جدا شدند و تنها ناحیهٔ کوچکی از آن ولایت بزرگ باقی ماند که به‌نام «کردستان سنه» یا «اردلان» مشهور شد.

در دوره کریم‌خان زند، این منطقه با نام «دارالشجاعه کردستان» معروف بود. این منطقه، به‌همراه چند استان و شهرستان دیگر، در دوره رضاشاه پهلوی، استانی تحت عنوان «استان غرب» ایران را تشکیل می‌دادند. در ۱۳۳۷ش، تأسیس استان کردستان، به مرکزیت شهر سنندج، صورت گرفت.

این خطه از خاک ایران، همواره مورد حمله و آشوب تجزیه‌طلبان و بیگانگان بوده است. همچنین در سال‌های جنگ ایران و عراق، صدمات زیادی به این سرزمین وارد شد. این استان، در انقلاب بهمن ۱۳۵۷ش، در ایران، نقش به‌سزایی داشت و در طول دوران جنگ نیز، بارها توسط نیروهای عراقی بمباران شد و نزدیک به ۴۵۰۰ نفر از اهالی این نواحی در این جنگ کشته شدند. امروزه، این استان، با مساعدت‌های مردمی و حکومت مرکزی، بازسازی شده و در زمینه‌هایی نیز توسعه یافته است، از جمله احداث راه، تأسیسات آموزشی، خدماتی و تولیدی.

مختصات جغرافیایی کردستان

مختصات جغرافیایی استان کردستان در حدود ۴۴˚۳۴ تا ۲۸˚۳۶ عرض شمالی و ۳۳ ˚۴۵ تا ۱۵ ˚۴۸ طول شرقی است. وسعت این استان ۲۸۸۱۷ کیلومتر مربع است که ۱٫۷ درصد از کل مساحت خاک ایران را دربرگرفته است.

تقسیمات کشوری کردستان

نمایی از شهر سنندج، مرکز استان کردستان ایران

بر اساس آخرین تقسیمات کشوری، استان کردستان دارای ۱۰ شهرستان، ۳۱ بخش، ۸۶ دهستان، ۲۹ شهر و ۱۶۹۷ آبادی است. شهرستان‌های این استان عبارت‌اند از: بانه، بیجار، دیواندره، سروآباد، سقز، سنندج، قروه، کامیاران، دهگلان و مریوان.

جمعیت کردستان

در ۱۳۷۵ش، جمعیت این منطقه در حدود ۱۳۴۶۴۸۳ تن بود که در ۱۳۸۴ش، به ۱۵۷۴۱۱۹ نفر رسید. تعداد نفوس این منطقه، در سرشماری ۱۳۹۵ش، در حدود ۱۶۰۳۰۱۱ تن اعلام شد که ۳۴ درصد آن در روستا و ۶۶ درصد آن در شهرها زندگی می‌کنند.

مردم کردستان

شواهد و اسناد تاریخی نشان از آریایی بودن قوم کُرد دارد که در حدود هزاره دوم قبل از میلاد از کناره‌های دریای خزر به دامنه‌های زاگرس مهاجرت کردند. آن‌ها، پس از غلبه بر آشوریان در نینوا، امپراتوری مادها را در قرن هفتم قبل از میلاد، در ایران، پایه‌گذاری کردند. مردم در این منطقه، با زبان کُردی و لهجه‌های مختلفی صحبت می‌کنند. لهجهٔ مردم کُرد در مناطق مختلف ایران، مانند همدان، کرمانشاه، کردستان، خراسان و سایر مناطق متفاوت است که مهم‌ترین آن‌ها دو لهجهٔ «کرمانجی» و «سورانی» است. لهجه سورانی در استان کردستان رواج دارد.

همسایگان کردستان

استان کردستان، از جنوب با استان کرمانشاه، از شمال با استان آذربایجان غربی، از شرق با استان‌های زنجان و همدان و از سمت غرب نیز با کشور عراق (۲۰۰ کیلومتر مرز مشترک) همسایگی دارد.

جغرافیای طبیعی کردستان

استان کردستان، منطقه‌ای کوهستانی است که در دامنه‌ها و دشت‌های پراکندهٔ رشته‌کوه‌های زاگرس میانی جای گرفته است. ارتفاعات این منطقه را با توجه به شکل ظاهری، نحوه پیدایش و جهت ناهمواری‌ها، به ۲ بخش شرقی و غربی تقسیم کرده‌اند: ۱. ناهمواری‌های این استان، بیش‌تر در سمت غرب این منطقه قرار دارد که اغلب رسوبی و از جنس آهک است. این ناهمواری‌ها دارای دامنه‌هایی با شیب ملایم، یکنواخت و دره‌هایی باز است. مانند: چهل چشمه، آربابا، چیازه، کوره میانه.

رشته کوه شاهو

مهم‌ترین رشته‌کوه‌ها در این بخش، رشته‌کوه «شاهو» با ارتفاع ۳۳۹۰ متر و بعد از آن، کوه‌های «سالان» و «هورامان» است. ۲. ناهمواری‌های قسمت شرقی، بخش‌هایی از جنوب شرق استان از قُروه تا بیجار و بخش‌هایی از دیواندره و سنندج را در برمی‌گیرد. این منطقه، از مواد مذاب بیرون‌ریخته از دل زمین تشکیل شده و دارای سنگ‌هایی از نوع دگرگونی است. قله‌های «پنجه علی»، «به ور» و «پریشان» در قروه، «شیدا» در شمال قروه، «شاه‌نشین» و «سیاه منصور» در بیجار در این بخش قرار دارند.

استان کردستان، علاوه‌بر ناهمواری‌های متعدد، دارای دشت‌هایی وسیع است؛ برای مثال، دشت بیجار، قره، دهگلان و چاردولی. همچنین، این استان، به‌دلیل برخورداری از ناهمواری‌های بسیار، از نظر درجه‌بندی احتمال وقوع زلزله، جزء مناطق کم‌خطر ایران محسوب می‌شود.

رودها و دریاچه‌ها

رودهای پرآب و متعددی نیز از کوهستان‌های این استان، به‌ویژه کوهستان‌های سمت غربی آن نشأت گرفته و پس از آبیاری دشت‌های داخلی استان، به استان‌های همجوار وارد می‌شوند. توده کوهستانی «چهل چشمه»، با ارتفاع ۳۱۳۷ متر، وسیع‌ترین منطقه کوهستانی در این استان است که خط‌الرأس (میان‌آب/ محل تقسیم آب باران) آن، حوضه‌های آبریز ارومیه، دریای خزر و خلیج فارس را از یکدیگر جدا می‌کند. این ناحیه، مهم‌ترین کانون آبگیر در استان کردستان است.

این منطقه، در قسمت زیرحوضه‌های آبریز «سفیدرود» از دریای خزر، زیرحوضه «زرینه رود» و «سیمینه رود» از دریاچه ارومیه و زیرحوضه «کرخه» و رودهای «سیروان» و «زاب» (در منطقهٔ مرزی غرب کشور) از خلیج فارس و دریای عمان است. برای مثال، رود پرآب و طولانی «قزل اوزن»، در زیرحوضه سفید رود قرار دارد که از کوه‌های چهل چشمه سرچشمه می‌گیرد.

این رود، پس از کردستان، در استان‌های زنجان و گیلان نیز جریان دارد. پس از آن، در محل سد سفیدرود با رودخانه شاهرود یکی شده و به‌سوی دریای خزر جاری می‌شود. رودهای «سیراب» و «زاب» نیز از کوه‌های کردستان سرچشمه گرفته و به‌سمت خاک عراق جریان می‌یابند. این رودها، پس از ملحق شدن به رود «دجله»، در نهایت به خلیج فارس می‌ریزند. «زرینه رود» و «سیمینه رود» نیز پس از کردستان وارد استان آذربایجان غربی شده و در نهایت به دریاچه ارومیه ختم می‌شوند.

دریاچه‌های استان کردستان، از جمله مناظر طبیعی و زیبای این منطقه محسوب می‌شوند. دریاچه سد قشلاق، دریاچه سد زرینه رود و نیز دریاچه طبیعی «زریوار» که در منطقهٔ کوهستانی و پوشیده از جنگل در نزدیکی مرز ایران و عراق است، با وسعت ۱۵ تا ۲۰ کیلومتر مربع، علاوه‌بر جذابیت گردشگری، به‌دلیل شیرینی آب آن، برای پرورش ماهی و استفاده در زمین‌های کشاورزی نیز استفاده می‌شود.

اقلیم کردستان

عوامل متعددی بر آب و هوای این منطقه تأثیر گذاشته است. ناهمواری‌های زاگرس و وزش بادهای مرطوب از سمت غرب، شرایط مطلوبی را از نظر آب و هوایی برای این منطقه فراهم کرده است. میانگین سالانهٔ دما در این استان، در ارتفاعات در حدود ۸ درجه سانتی‌گراد و در مناطق پست نیز تقریباً ۱۳ درجه سانتی‌گراد است. میانگین بارندگی در این نواحی نیز در حدود ۳۰۰ تا ۸۰۰ میلی‌متر در نواحی پست و مرتفع است.

گردشگری کردستان

پارک جنگلی آبیدر

استان کردستان، از جمله مناطق بکر و دیدنی ایران است که شامل جاذبه‌های طبیعی، فرهنگی و تاریخی است. کوه‌های مرتفع، آبشارها و رودهای خروشان، شکارگاه‌ها و غارهای طبیعی، آیین‌ها، موسیقی اصیل مردمان کردزبان، آداب و رسوم مذهبی، قلعه‌های مستحکم موجود در این نواحی، حمام‌ها، کاروانسراها، روستاها، مراکز صنایع دستی و محلی از جمله زیبایی‌های این استان است.
بزرگ‌ترین سینمای روباز جهان، در پارک جنگلی آبیدر در سنندج قرار دارد. پردهٔ این سینما در ابعاد ۱۲×۲۵ متر است و صدای آن نیز از طریق امواج اف ام رادیو، در تمام نقاط این پارک قابل دریافت است. ظرفیت این سینما برای ۱۰ هزار نفر تعبیه شده است. پیست اسکی «وزنه» در دامنه شمالی قله وزنه نیز از دیگر جذابیت‌های گردشگری این استان برای طرفداران ورزش‌های زمستانی است.

صنایع دستی کردستان

تهیه و تولید انواع فرآورده‌های دستی در استان کردستان، از دیرباز مرسوم بوده است. مانند: سفالگری و سرامیک‌سازی (ظرف‌های سفالین بسیاری در این منطقه، کشف شده‌اند که نشان از قدمت این هنر در این استان است)، کاشی‌کاری (این صنعت از قرن ۱۳ام قمری به بعد در این منطقه پیشرفت کرد)، قالی‌بافی (قالی‌های دستباف افشار، سنندج، بیجار و بوکان از شهرتی جهانی برخودار هستند)، منبت‌کاری، نازک‌کاری چوب، گیوه‌بافی، دست‌بافی، زیورآلات محلی و شالی‌بافی. گلیم نیز از دیگر صنایع دستی مرسوم در این استان است که قدمت آن به دوران صفویان برمی‌گردد.

منابع

• «استان کردستان»، دانشنامه رشد، تاریخ بازدید: ۴ دی ۱۴۰۰ش.
• اطلس زمین‌شناسی (اطلس ملی ایران)، چ۱، تهران، سازمان نقشه‌برداری کشور (سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی کشور)، ۱۳۸۲ش.
• امیراحمدیان، بهرام، تقسیمات کشوری، چ۱، تهران، دفتر پژوهش‌های فرهنگی، ۱۳۸۳ش.
• «بزرگ‌ترین سینمای روباز جهان در کوه آبیدر سنندج»، باشگاه خبرنگاران جوان، تاریخ بارگذاری: ۱۰ خرداد ۱۳۹۱ش.
• «پیشینه تاریخی استان کردستان»، سایت وزارت ارتباطات، فناوری و اطلاعات، تاریخ بازدید: ۴ دی ۱۴۰۰ش.
• تذکرهٔ الملوک، سازمان اداری حکومت صفوی یا تعلیقات مینورسکی بر تذکرهٔ الملوک، به‌تحقیق دکتر محمد دبیرسیاقی، ترجمهٔ مسعود رجب نیا، چ۳، تهران، امیرکبیر، ۱۳۷۸ش.
• «چهره شوم جنگ؛ ۲۸ دی ماه سنندج و وظیفه امروز»، کُردپرس، تاریخ بارگذاری: ۲۸ دی ۱۳۹۹ش.
• «دامنه کوه «وزنه سقز» پذیرای اسکی بازان غرب ایران»، باشگاه خبرنگاران جوان، تاریخ بارگذاری: ۶ بهمن ۱۳۹۲ش.
• دفتر تقسیمات کشوری، نقشه و جدول تقسیمات کشوری، تهران، وزارت کشور، ۱۳۸۴ش.
• دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: ۴ دی ۱۴۰۰ش.
• سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی، جغرافیای استان کردستان، چ۵، تهران، شرکت چاپ و نشر کتاب‌های درسی ایران، ۱۳۸۳ش.
• سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، اطلس راهنمای استان‌های ایران، چ۲، تهران، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح (وزارت دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح)، ۱۳۸۴ش.
• سازمان نقشه‌برداری کشور، اطلس نقشه و اطلاعات مکانی (استان کردستان)، چ۱، تهران، سازمان نقشه‌برداری کشور (سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی کشور)، ۱۳۸۴ش.
• کریمی، بهمن، جغرافیای تاریخی غرب ایران، تهران، شرکت چاپخانه فرهنگ، ۱۳۱۶ش.
• فرهنگ جغرافیایی رودهای کشور، حوضه آبریز دریای خزر، تهران، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح (وزارت دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح)، ۱۳۸۲ش.
• فرهنگ جغرافیایی رودهای کشور، حوضه آبریز خلیج فارس و دریای عمان، تهران، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح (وزارت دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح)، ۱۳۸۴ش.
• فرهنگ جغرافیایی رودهای کشور، حوضه آبریز دریاچه ارومیه، تهران، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح (وزارت دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح)، ۱۳۸۱ش.
• مرکز آمار ایران، بازسازی و برآورد جمعیت شهرستان‌های کشور، تهران، مرکز آمار ایران (سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی کشور)، ۱۳۸۲ش.
• مستوفی قزوینی، حمدالله، نزههٔ القلوب، به‌تحقیق دکتر محمد دبیرسیاقی، چ۱، قزوین، حدیث امروز، ۱۳۸۱ش.