پیش‌نویس:تربیت

تربیت؛ فرایندی ساختارمند برای ساختن نسل‌های بهتر

معنای لغوی تربیت

تربیت در لغت به‌معنای «پروردن»، «پروراندن» و «ادب و اخلاق را به کسی آموختن» است.

تعریف اصطلاحی تربیت

نظر اندیشمندان دینی و غیردینی در تعریف تربیت متفاوت است و این تفاوت را می‌توان در دو نکته جست‌وجو کرد:

1. نگاه دینی به مقوله‌ی تربیت، که موجب شده مبانی، روش‌ها و اهداف تربیت نزد این دو گروه تفاوت‌های قابل توجهی داشته باشد.
2. از نظر متفکران دینی، روش‌های تربیتی مبتنی بر اندیشه‌ی غیردینی،‌ به عنصر فطرت انسان در فرایند تربیت توجه نکرده است.
   بنابراین می‌توان تعریف تربیت را به اعتبار خاستگاه فکری آن، به دو دسته تقسیم کرد:
   

• در تعریف اندیشمندان دینی از تربیت، این عناصر به چشم می‌خورد:
  

1. به فعلیت درآوردن استعدادهای بالقوه‌ و درونی‌ یک شیء و ایجاد تعادل و هماهنگی میان آن‌ها.
2. برنامه‌ریزی و فعالیت محاسبه شده در جهت رشد کودک، سلامت خانواده و تدبیر شئون اجتماعی او.
3. شکوفایی قوای جسمانی، روانی و عقلی انسان.
4. رفع موانع و ایجاد مقتضیات برای آن‌که استعدادهای انسان در جهت کمال مطلق شکوفا شود.
5. تدبیر نفس و باطن از طریق اعتدال بخشی تدریجی به قوا و تمایلات از طریق ریاضت.

• در میان اندیشمندان غیر‌مسلمان در حوزه‌ی تعلیم و تربیت، برخی تعاریف زیر را می‌توان به‌عنوان نمونه بیان کرد:
  

1. جان دیویی: تربیت، مجموعه‌ی فرایند‌هایی است که گروه یا جامعه توانایی‌ها و خواسته‌های خود را از راه آن‌ و با هدف رشد و بقای خود به اعضا و نسل‌های جدید منتقل می‌کند.
2. امیل دورکیم: تربیت کارکردی است که طی آن، نسل بالغ و تربیت یافته‌ی جامعه بر نسلی که هنوز پختگی کافی برای زندگی نیافته، اثر می‌گذارد. هدف از این کنش، برانگیختن و گسترش حالات جسمی، عقلی و اخلاقی متربی است.
3. روسو: تربیت، هنر یا فنی است در قالب راهنمایی، حمایت و هدایت نیروهای طبیعی که برای شکوفایی استعداد‌های مادرزادی متربی با رعایت قوانین رشد طبیعی و با همکاری خود او برای زیستن تحقق می‌پذیرد.
4. کانت: تربیت، تأدیب و تعلیم توأم با فرهنگ با هدف کامیابی متربی برای زندگی در جامعه‌ای که به‌مراتب از جامعه‌ی کنونی برتر است.

جایگاه تربیت

از نگاه اندیشمندان شرق و غرب به مقوله‌ی تربیت و نیز توجه به کارکردهای عمیق آن در جامعه، می‌‍توان به اهمیت و نقش اساسی آن در پیدایش فرهنگ و تمدن جوامع بشری پی برد. غزالی در کتاب «احیاء علوم‌الدین» تربیت را پس از پیامبری، شریف‌ترین کار آدمی خوانده و کانت آن را بزرگ‌ترین و دشوارترین مسئله‌ی آدمی دانسته است. افلاطون نیز معتقد است فنّی عالی‌تر و مقدس‌تر از تربیت نیست.

اهداف تربیت

پروفسور برودی، استاد تعلیم و تربیت دانشگاه‌های آمریکا، تربیت را دارای دو بُعد فردی و اجتماعی می‌داند. او در بُعد فردی، «زندگی خوب» را هدف اساسی تعلیم و تربیت فرد با شاخصه‌های زیر معرفی می‌کند:

1. برخورداری از سلامت بدن
2. برخورداری از امنیت عاطفی
3. احساس قدرت و احترام
4. امید نسبت به آینده
5. و در بُعد اجتماعی، «تربیت شهروند شایسته» را هدف تعلیم و تربیت می‌داند.
   
6. جان لاک، فیلسوف انگلیسی نیز هدف آموزش و پرورش را نیرومندی تن و به‌دست آوردن فضیلت و دانش می‌داند و آن را به سه بخش بدنی، اخلاقی و فکری تقسیم می‌کند.
   

اهداف تربیت را در مبانى انسان‌شناختى اسلام نیز می‌توان یافت. هدف غايى تعليم و تربيت از نظر اسلام، قرب به ذات مقدسى دانسته شده كه مستجمع جميع صفات جماليه و كماليه است. در این دیدگاه حركت و هدايت آدمى به‌سوى خير اعلى و مقصد نهايى و در صراط مستقيم عبوديت حضرت حق با عمل صالح، تواصى به حق و تواصى به صبر توصیه شده است.

تفاوت «تعلیم» با «تربیت»

گاهی دو واژه‌ی «تعلیم» (آموزش) و «تربیت» (پرورش) مترادف دانسته شده و به‌جای هم استفاده می‌شوند، اما این دو مفهوم - در عین نزدیکی تنگاتنگ - تفاوت‌هایی نیز با هم دارند. برخی از این تفاوت‌ها به‌‌شرح زیر است:
نخست- تعليم تنها مختص موجودات دارای ‌شعور است، اما تربيت موجودات بدون شعور را نيز شامل می‌شود.
دوم- هدف تربیت گسترده‌تر از تعليم است؛ به این معنا که تربیت با تمام استعدادهاي جسماني، روحاني، عقلي و عاطفي انسان در عرصه‌ی نظر و عمل مربوط می‌شود، اما تعلیم فقط با آموزش مقولات و مفاهیم ذهنی سر و کار دارد.

منابع

• «اهداف تعليم و تربيت از ديدگاه اسلام»، سایت راسخون، تاریخ دیدار: 21 آذر 1400ش.
• «اهداف و مفاهيم تعليم و تربيت»، سایت تخصصی قرآن کریم، تاریخ دیدار: 21 آذر 1400ش، برگرفته از کتاب «اولین سخن»، نوشته: جعفر حاجی کریم نظری.
• حجتی، سید محمدباقر، اسلام و تعلیم و تربیت، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، ۱۳۸۵ش.
• دلشاد تهرانی، مصطفی، سیری در تربیت اسلامی، تهران، ذکر، چاپ چهارم، ۱۳۸۰ش.
• گروه نویسندگان، فلسفه تعلیم و تربیت، قم، دفتر همکاری حوزه و دانشگاه، چاپ هفتم، ۱۳۸۴ش.
• مرزانی، راضیه، «مفهوم‌شناسی واژه تربیت در لغت و اندیشه متفکران»، سایت راسخون، تاریخ بارگذاری مطلب: 19 آذر 1400ش.
• مصطفوی، حسن، التحقیق فی کلمات القرآن‌ الکریم، بیروت، دارالکتب العلمیه ، چاپ سوم، بی‌تا.
• مطهری، مرتضی، مجموعه آثار، قم، صدرا، چاپ یازدهم، ۱۳۸۳ش.
• معین، محمد، فرهنگ فارسی، سایت واژه‌یاب، تاریخ دیدار: 19 آذر 1400ش.
• هاشمی، سیدحسین،«چیستی و اهداف تربیت»، پورتال جامع علوم انسانی، تاریخ دیدار 19 آذر 1400ش.