کرج؛ کلانشهری در کوهپایههای البرز و مرکزیت استان البرز
شهر کرج، مرکز شهرستان کرج و از کلانشهرهای ایران محسوب میشود. این شهر امروزه مرکز استان البرز است. کرج، با وسعت ۱۶۰ کیلومتر در کوهپایههای البرز مرکزی واقع شده و بهدلیل داشتن موقعیت جغرافیایی و اقتصادی مناسب، داشتن شهرکهای صنعتی بسیار و نزدیکی با پایتخت ایران، بسیار مهاجرپذیر است. شهر کرج پس از تهران، رتبه دوم مهاجرپذیری در ایران را کسب کرده و بههمین دلیل، این شهر را «ایران کوچک» نامیدهاند. شهرستان کرج، بهدلیل جوانیجمعیت، نسبت به سایر شهرهای ایران، دارای بالاترین میزان نرخ زاد و ولد در ایران است.
در مناطق مختلف شهرستان کرج، آثاری از دوران ایران باستان و مرتبط با دورههای هخامنشیان، اشکانیان و ساسانیان کشف شده، که همین نشان از وجود تمدن پیشرفته، در روزگاران کهن، در این منطقه دارد.[۱]
در گذشته، کرج بهعنوان بخشی از مازندران، و زمانی بهعنوان بخشی از ری قدیم محسوب میشد. مقدسی در سدهٔ چهارم هجری، از کرج بهعنوان روستایی در ری یاد کرده است. همچنین، یاقوت حموی نیز در کتاب خود، کرج را تابع ری معرفی کرده است. حمدالله مستوفی، در سدهٔ هشتم هجری قمری، کرج را از توابع طالقان برشمرده و رودخانهای پرآب را تشریح کرده که ویژگیهای آن کاملاً با رودخانه کرج مطابقت دارد. پیش از حمله مغول به ایران، بیشتر کاروانهای تجاری از مسیر کرج خود را به ری میرساندند.[۲]
در دوره صفویان، مسیر قزوین_کرج_ری از اهمیت بیشتری برخودار شد و کاروانسراها، پلها و قلعههای بسیاری در این منطقه احداث گردید.[۳]
در دوران حکومت قاجاریان، بهویژه دوران سلطنت فتحعلی شاه و ناصرالدین شاه قاجار، کرج بهدلیل نزدیکی به پایتخت، تهران، و نیز قرار گرفتن بر سر راه ارتباطی سلطانیه و تبریز بسیار مورد توجه قرار گرفته و کاخ سلیمانیه در آن ساخته شد. در همین دوره، از شهر کرج، بهعنوان قسمتی از راه اصلی تهران_قزوین، در سفرنامههای ایرانی و غربی بارها یاد شده است.[۴]
در ۱۳۱۲ش، جادهٔ آسفالت تهران ـ کرج بهسمت سواحل دریای خزر و نیز جادههای غرب کشور احداث شد که در نتیجهٔ آن، کرج بهعنوان گلوگاه مهم ارتباطی ایران در بخش مرکزی قرار گرفت. همچنین، احداث کارخانهها و تأسیسات فراوان در حد فاصل تهران و کرج، بر شکوفایی و رونق این منطقه افزود تا جاییکه در ۱۳۲۰ش در تمام ساعات روز، اتوبوس تهران به سمت کرج رفتوآمد میکرد.[۵]
پس از انقلاب اسلامی: توسعه سریع و تبدیل به کلانشهر
سرعت گسترش و توسعه این شهر، پس از انقلاب اسلامی در ایران، شتاب بیشتری گرفت و بر امکانات آموزشی، علمی، بهداشتی، تفریحی و صنعتی در این شهر بسیار افزوده شد. این گسترش سریع منجر شد تا کرج، به چندین شهرستان و منطقه تبدیل شود و امروزه، هرکدام از بخشهای پیشین آن به یک شهرستان و بسیاری از روستاهای اطراف آن به شهر و شهرکهایی جدید تبدیل شدهاند.[۶]
شهر کرج که در زمانی نه چندان دور، تنها یک روستای زیبا و سرسبز در نزدیکیهای تهران محسوب میشد و بهعنوان منطقهٔ ییلاقی مناسبی در دسترس مردم تهران قرار داشت، با توسعهٔ روزافزون خود، در ابتدا، بهعنوان یک «شهر خوابگاهی» در نظر گرفته شد. رشد و توسعه شهر کرج، در مجموع با شتاب بسیاری همراه شد که این شتاب، در جمعیت این منطقه نیز دیده میشود. بر اساس سرشماری، تعداد ساکنان شهر کرج در ۱۳۳۵ش حدود ۱۴۵۲۶ نفر بود. جمعیت کرج با رشد فوقالعاده، در ۱۳۷۵ش به ۹۴۰۹۶۸ تن[۷] و در ۱۳۸۴ش به ۱۲۱۲۲۲۰ تن رسید.[۸]
با تشکیل استان البرز در سال ۱۳۸۹ش، کرج بهعنوان مرکز این استان نوپا تعیین شد.[۹] تعداد نفوس شهر کرج در سرشماری ۱۳۹۵ش، در حدود ۱۵۹۲۴۹۲ تن اعلام شد که بر همین اساس، این شهر بهعنوان چهارمین شهر پرجمعیت ایران شناخته شد. نرخ رشد جمعیت این شهر، ۴٫۷ درصد در سال است.
برخی از مورخان معتقدند که براساس گویش کهن کرج، واژه کرج از کلمهٔ «کاوک» بهمعنی «میانتهی» گرفته شده است و فلسفهٔ این نام را واقع شدن کرج در میان دره میدانند. همچنین، پیشینه تاریخی کرج در تپهٔ «آتشگاه»، کوههای کلاک، قلعه دختر شهرستانک و قلعه اشتهارد، ارتباط این منطقه با واژه «کراج» یا «اکراج» و بهمعنی بانگ و فریاد را نشان میدهد،[۱۰] زیرا در گذشته از تپهها و کوههای مذکور، بهمنظور خبررسانی و دیدهبانی (آتشافروزی) استفاده میکردند و از این طریق از هجوم دشمنان بههنگام جنگ باخبر میشدند.[۱۱] در گزارشی دیگر، ریشه نام کرج را از واژه «کوه رج» و بهمعنی محلی کوهستانی با کوههای ردیفشده دانستهاند. فرهنگ نفیسی کرج را با معانی گوی، گریبان، چاک و شکاف آورده است و منظور از آن رودخانهای است که از کوههای شمال غربی در ری جاری شده و پس از گذر از شهریار و ساوجبلاغ به دهی بهنام کرج میرسد که پادشاهان قاجاری در آن کاخهایی عظیم بنا کردند. در کتبی دیگر نیز ریشه کلمه کرج را «کرژ» و بهمعنی «کوهپایه» دانستهاند.[۱۲]
شهرستان کرج، از قسمت غربی با شهرستانهای ساوجبلاغ و اشتهارد،[۱۳] از سمت شرق با شهرستانهای تجریش، تهران و شهریار، از قسمت شمالی با شهرستانهای نور و چالوس (در استان مازندران) و از قسمت جنوبی با شهرستان زرندیه (در استان مرکزی) همسایگی دارد.[۱۴]
کرج در فاصلهٔ حدود ۳۶ کیلومتری از پایتخت ایران، تهران، قرار گرفته و از طریق راهآهن، مترو (خطوط راهآهن شهری)، آزادراه و بزرگراه به تهران متصل شده است. شهرستان کرج از سمت شمال با ارتفاعات متعددی در تماس است، مانند کوههای پالونگردن با ارتفاعی در حدود ۴۳۷۵ متر، کهار بزرگ با ارتفاع ۴۱۰۸ متر، کوه آسارا با ارتفاع ۳۹۴۱ متر و کوه صندوقچال که ارتفاعی در حدود ۳۷۱۸ متر دارد. از سمت جنوب نیز، این شهرستان، با دشت حاصلخیزی که حاصل رسوبات رودخانه کرج است، همسایگی دارد.
ارتفاع این شهر، ۱۳۶۰ متر بالاتر از سطح دریا است. آب و هوای کرج، در مناطق شمالی آن، معتدل متمایل به سرد و در مناطق جنوبی این شهرستان، معتدل است. شهرستان کرج، از نظر میزان بارندگی نیز، جزء نواحی خشک محسوب میشود.[۱۵]
بهطور کلی، منطقه کرج، مانند سایر مناطق استان البرز، در فصول سرد سال تحت تأثیر سیستمهای شمالی و شمالغربی و بهویژه جنوبغربی است. ریزشهای جوی در این منطقه نیز از اواسط فصل پاییز تا اواسط فصل بهار رخ میدهد. میانگین بارندگی در این منطقه را در حدود ۲۵۱ میلیمتر با ضریب تغییرات ۲۴٫۱ درصد اعلام کردهاند. کرج، در مقایسه با تهران، از هوای سردتر و مرطوبتری برخوردار است، که این را بهدلیل پوشش کوهستانی آن میدانند.
حداقل و حداکثر دمای مطلق کرج بین ۲۰- و ۴۲ درجه سانتیگراد و میانگین سالانهٔ رطوبت دما در حدود ۵۲ درصد است. امروزه در شهر کرج بهدلیل گسترش صنایع و وسایل نقلیه، در فصول پاییز و زمستان پدیدهٔ وارونگی هوا کاملاً ملموس است.
این رودخانه که ۲۴۵ کیلومتر طول دارد، در حدود ۴۹۹میلیون مترمکعب در سال آبدهی دارد که همین سرمنشأ حیات و مدنیت در این منطقه بوده است.[۱۶] این رودخانه، علاوه بر کرج، بخشی از آب مورد نیاز مردم تهران را نیز تأمین میکند. در زمان محمدشاه قاجار، کانالهایی را در راستای جریان آب این رودخانه بهسمت تهران حفر کردند که تا امروز، این شبکهٔ آبرسانی پابرجا است.[۱۷]
در شهر کرج، براساس سرشماری که در سال ۱۳۹۹ش انجام شد، ۵۳ درصد از مردم فارسزبان بوده و باقی جمعیت آن را مردمانی از اقوام آذری، کرد، طبری، گیلکی، لر و عرب پوشش میدهند.
شهرستان کرج به دلیل موقعیت جغرافیایی و ویژگیهای طبیعی، پتانسیل بالایی برای توسعه دارد. عبور رودخانه کرج از مرکز این شهر و ساخت نخستین سد آبی-برقی ایران (سد امیرکبیر) بر روی آن، نقش مهمی در توسعه این منطقه داشته است. این سد علاوه بر مهار آب برای کشاورزی، صنعت و تأمین آب آشامیدنی، به رونق شهرنشینی و صنعت نیز کمک شایانی کرده است.
کرج یک مرکز صنعتی مهم بهشمار میرود. واحدهای تولیدی متعدد در مناطق مختلف شهر یا در شهرکهای صنعتی متمرکز شدهاند. از جمله مهمترین آنها میتوان به شهرک صنعتی سیمیندشت، شهرک صنعتی بهارستان و بیش از ۹۵۰ واحد تولیدی دیگر اشاره کرد.
کلانشهر کرج، گلوگاهی مهم در حمل و نقل جادهای ایران است. مهمترین راههای ارتباطی کرج عبارتاند از: آزادراه تهران ـ کرج ـ قزوین؛ بزرگراه یادگار امام؛ بزرگراه شمالی کرج (شهید سلیمانی)؛ بزرگراه فتح (جاده قدیم کرج)؛ بزرگراه لشکری (جاده مخصوص کرج)؛ خیابان بهشتی و جاده ۳۲؛ راه آسفالت کرج ـ چالوس؛ راه آسفالت کرج ـ شهریار؛ راه آسفالت کرج ـ بوئین زهرا؛ راه آسفالت کرج ـ رباط کریم؛ راه آسفالت کرج ـ گاجره ـ دیزین ـ شمشک.
پایانههای شهیدکلانتری، البرز، شهید سلطانی و پایانهٔ گلشهر از جمله پایانههای مسافربری این شهر است که نقش عمدهای در زمینهٔ جابهجایی بار و مسافر دارند.
فرودگاه بینالمللی پیام در کرج نیز بهعنوان یک فرودگاه مسافربری، پستی و تنها فرودگاه بینالمللی ـ هاب پستی در مرکز ایران بسیار قابل توجه است. نخستین پرواز مسافری این فرودگاه بهسمت مشهد در ۱۳۹۸ش انجام شد.[۱۹]
همچنین، شهر کرج از امکان خطوط راهآهن شهری (مترو) نیز برخودار است. فعالیت روزانهٔ قطار سریعالسیر کرج ـ تهران در ۱۳۷۷ش آغاز شد.[۲۰] در ۱۳۹۸ش نیز ایستگاه شهر جدید هشتگرد بهطول ۴۳ کیلومتر از گلشهر تا هشتگرد بهرهبرداری شد.[۲۱]
ایستگاه راهآهن شهر کرج نیز، یکی دیگر از وسایل نقلیهٔ عمومی این شهر در قسمت جنوبی آزادراه تهران، کرج است.
سامانه اتوبوسرانی و تاکسیرانی نیز یکی از بزرگترین زیرمجموعههای سازمان حمل و نقل بار و مسافر در شهرداری کرج بهحساب میآید که در ۱۳۷۰ش راهاندازی شد.[۲۲]
جاده چالوس ـ کرج، باغ سیب مهرشهر، کاخ مروارید، روستای تاریخی آتشگاه، باغ لالههای گچسر، کاروانسرای شاهعباسی، کاخ ناصرالدین شاهی شهرستانک، پل تاریخی کرج، پارکها و فضاهای سبز کرج و امامزاده طاهر در این شهر، از جمله اماکن گردشگری و جذاب برای گردشگران و مسافران ایرانی و خارجی محسوب میشود.[۲۳]
از دیگر جاذبههای گردشگری این شهر میتوان به کاخ سلیمانیه، دره پلخواب، مجموعه سد امیرکبیر، پیست اسکی دیزین، پیست اسکی خور، دره ارنگه، موزه تاریخی طبیعی کرج، روستای برغان، آبشار آدران، دهکده آبی پارس، باغ جهانشر، کوه نور عظیمیه، رودخانه کرج و غار یخمراد اشاره کرد.
.jpg)
.jpg)
_05.jpg)
