پیشنویس:کتابخانههای ایران
کتابخانههای ایران؛ روند توسعه و تکامل کتابخانهها در ایران
سیر تکاملی کتابخانههای ایران را میتوان در سه دوره بهصورت جداگانه بررسی کرد: ۱. پیش از اسلام؛ ۲. پس از اسلام؛ ۳. از ۱۳۰۰ش تا اکنون.
کتابخانههای ایران دورهٔ پیش از اسلام
شواهد کتابخانهها در ایران باستان
آثار دورهٔ پیش از اسلام، نشانگر علاقهٔ ایرانیان به فراگیری انواع دانش و نگهداری کتابها و کتابخانهها است. بر اساس نقل قولی از بلخی، در ۲۵۰ق هنگام تخریب بخشی از «دژ سارویه جی» یا «سارویه جی دالانی» در اصفهان، انباری از کتاب در زیر آن کشف شد که کسی قادر به خواندن آنها نبود. ابنعمید در ۳۶۰ق برخی از این کتابها را به بیتالحکمه در بغداد فرستاد تا ترجمه شوند.[۱]
نخستین کتابخانهها در روایات تاریخی
روایات تاریخی نیز به وجود کتابخانههای کهن اشاره دارند. نقل شده است که زردشت، پس از تکمیل اوستا، آن را به گشتاسب تقدیم کرد. گشتاسب نیز این کتاب را به شهر استخر در فارس که محل نگهداری دیوانهای دولتی بود، فرستاد تا در کوه نقشت (تفشت)، نگهداری شود.[۲] ابنندیم نیز نقل کرده است که ضحاک در زمینهای سواد، که امروزه در عراق است، شهری بنا کرد و آن را جایگاه علم و علما قرار داد. او، در این شهر، ۱۲ کاخ بهنام ۱۲ برج آسمانی ساخت و خزینههایی برای کتابها مهیا کرد و از دانشمندان خواست تا در این کاخها سکونت کنند.[۳]
کتابخانههای سلطنتی در دوره هخامنشیان
کتابخانههای «دژنبشت» یا «گنج نبشت» در تخت جمشید، کتابخانه «گنج شیپیگان» در آذربایجان و کتابخانه «اگرده» در همدان (هگمتانه) در دوره هخامنشیان کارکرد نگهداری کتابها و اسناد پادشاهی را بهعهده داشتند.[۴] در کاوشهای سال ۱۳۱۲ش در تخت جمشید، اتاقهایی کشف شد که در آنها حدود ۳۰۰۰۰ لوح گِلی بهخط عیلامی وجود داشت. ۴ سال پس از آن نیز ۷۵۰ لوح دیگر در ساختمانهای معروف به خزانه در تخت جمشید کشف شد. این الواح، حاوی اطلاعاتی دربارهٔ سازههای تخت جمشید بود که در آرشیوهای اختصاصی آن زمان نگهداری میشد.[۵] در حملهٔ اسکندر مقدونی به به تخت جمشید، بخش بزرگی از میراث فرهنگی دوران هخامنشیان نابود شد.
احیای فرهنگی و بایگانیها در دوره اشکانیان
در دوره اشکانیان، تلاشهای برای احیای فرهنگ پارسی و زدودن فرهنگ یونانی شدت گرفت.[۶] در شهر نسا، واقع در ترکمنستان امروزی، بایگانی عظیمی از کتابها و اسناد دوره اشکانیان کشف شده است. بسیاری از مورخان معتقدند که ساسانیان، پس از به قدرت رسیدن، برخی از آثار فرهنگی اشکانیان را نابود کرده و بهنام خود منتشر کردند تا خود را احیاگر فرهنگ و مذهب زردشتی قلمداد کنند.[۷]
فراوانی کتاب در دوره ساسانیان
از دوره ساسانیان، حدود ۸۲ کتاب در رابطه با موضوعات مذهبی و ۹ کتاب دربارهٔ موضوعات دیگر به زبان پهلوی تا قرن اول هجری موجود بود. از این تعداد، ۷۰ کتاب به زبان عربی ترجمه شد. باستانشناسان بر این باورند که فراوانی شمارگان کتابها در آن روزگار، مستلزم وجود کتابخانههایی بهمنظور نگهداری از آنها بوده است.[۸]
کتابخانههای ایران در دوره اسلام
کتابخانههای مساجد: نخستین مراکز علمی و عمومی
پس از اسلام ورود اسلام، مسجد بهعنوان نخستین نهاد اسلامی در تمام شهرها و مناطق مسلماننشین، ساخته میشد. مساجد در سدههای نخستین ورود اسلام به ایران، کارکردهای آموزشی نیز داشت و کتابخانههایی در آنها تأسیس میشد.[۹] در مساجد جامع، کتابخانههایی عظیم برپا شد که اغلب بهعنوان کتابخانههای عمومی در دسترس مردم قرار میگرفتند در مسجد جامع عتیق شیراز، کهنترین مسجد جامع در ایران، ساختمانی در وسط صحن بنا شد بهنام «خداخانه» یا «بیتالمصاحف» که نقش کتابخانه را ایفا میکرد.[۱۰] در مسجد جامع کبیر اصفهان نیز، چهار خانقاه ساخته شد و در هر خانقاه، کتابخانه، حجرهها و مخزنهایی از کتاب احداث گردید. کتابهایی دربارهٔ حدیث، تفسیر، نحو و لغت، اشعار، سنن انبیا و خلفا، سیر ملوک و علما، منطق، ریاضی، طبیعیات و الهیات در این کتابخانه وجود داشت.[۱۱] در مسجد قدیم یا عتیق یزد نیز کتابخانهای بود که تا قرن نهم هجری دایر بود و اهل علم از آن بهره میبردند.[۱۲]
تأثیر حمله مغول و رونق کتابخانههای حرمها
با حمله مغول به ایران در ۶۱۶ق، بسیاری از مساجد و مدارس به کلی نابود شد و کتابخانهها در آتش سوختند.[۱۳] بسیاری از کتابخانههای مساجد، پس از حمله مغول به ایران تا حدود قرن ۱۴ هجری، اعتبار و رونق خود را از دست دادند، اما، کتابخانههای حرمها و آستانهای مقدس در ایران، با توجه به ارادت ویژهٔ مردم به این آستانها، همواره مورد احترام بوده و هدایای مردمی، موقوفات و نذورات مردم به این اماکن اختصاص مییافت. بخشی از این هدایا و نذورات، کتابهای نفیسی بود که وقف این امکان مقدس میشد.[۱۴]
مسجد علیشاه در تبریز، مسجد سلطانیه در زنجان، مسجد جامع گوهرشاد در مشهد، کتابخانههای معتبری داشتند. آستان قدس رضوی، آستان احمد بن موسی (شاه چراغ) در شیراز، حرم عبدالعظیم حسنی در ری و آستان فاطمه معصومه در قم نیز از دیرباز دارای کتابخانههایی بزرگ و باارزش بودهاند.
کتابخانههای خانقاهها
خانقاهها نیز، در طول تاریخ، همواره بهعنوان اماکن مذهبی مورد احترام بوده و کتابخانههایی در آنها دایر بود که غالب موضوعات کتب موجود در آنها، تصوف و عرفان بود.[۱۵] کتابخانهٔ خانقاه احمد بن فرات رازی، از جمله کتابخانههای معتبر در اصفهان بود که حدود ۱۰۰۰ سال پابرجا ماند[۱۶] و نیز کتابخانه خانقاه شیخ صفیالدین اردبیلی که از قرن هشتم تا قرن سیزدهم برپا بود.[۱۷]
کتابخانههای مدارس
در قرن سوم هجری، مدرسه بهعنوان یک نهاد مستقل از مسجد، شناخته شد[۱۸] و کتابخانه نیز بهعنوان بخشی از تشکیلات و سازمان آن، در خدمت دانشجویان و مدرسان قرار گرفت. نظامیهٔ نیشابور در قرن پنجم و ششم هجری، کتابخانهای بزرگ داشت.[۱۹]
کتابخانههای سلطنتی و خصوصی
علاوهبر کتابخانههای مساجد و مدارس، که جنبه عمومی داشتند، کتابخانههای اختصاصی برای پادشاهان، امیران، وزیران و دولتمردان وجود داشت. مانند کتابخانه عضدالدوله دیلمی که بزرگترین کتابخانه آلبویه در شیراز بود.[۲۰] کتابخانه بایسنقر میرزا نیز از جمله کتابخانههای نفیس در ایران بود که در همان زمان، نسخههایی بهصورت زیبا نوشته شده و تذهیب و تصویر شدهاند و امروزه، در اغلب کتابخانههای بزرگ و معتبر جهان نسخههایی از آن کتابخانه را میتوان یافت.[۲۱]
کتابخانههای شخصیِ عالمان و دانشمندان
کتابخانههای شخصی پادشاهان و دولتمردان، اگرچه بیشتر جنبه تجملاتی داشتند، اما، برای عالمان هر دورهای، یک ضرورت محسوب میشد. شغل و علاقه اصلی عالمان، مطالعه، تحقیق، تعلیم و تدریس بود و بههمین دلیل، آنها همواره به کتابخانهها نیازمند بودند. از طرف دیگر، عالمان، خود نویسندهٔ بسیاری از این کتب بودند و گاه آثار بسیار آنها، خود به تنهایی، کتابخانهای قابل تأمل و توجه بود. از آغاز قرن سوم هجری، دانشمندان ایرانی، دارای مجموعهها و کتابخانههایی معتبر بودند. فضل بن سهل سرخسی (وزیر مأمون عباسی)، در ۲۰۲ق، کتابخانهای از کتابهای علوم اولیه و نجوم به زبان پهلوی را فراهم آورده بود. ابونصر محمد فارابی، در ۳۳۹ق، نیز کتابخانهای شخصی داشت.[۲۲]
کتابخانههای تخصصی و مهم تاریخی
در طول تاریخ ایران، کتابخانههای تخصصی و مشهوری نیز تأسیس شدند که از مهمترین آنها میتوان به موارد زیر اشاره کرد:
- کتابخانه قلعه الموت «سیدنا» : قدیمیترین کتابخانه اختصاصی ایران که در ۴۸۳ق توسط حسن صباح بنا شد.[۲۳]
- کتابخانه رصدخانه مراغه: توسط خواجه نصیرالدین طوسی در سالهای ۶۶۹–۶۷۲ق بنا گشت.[۲۴]
- کتابخانه ربع رشیدی: که سی سال پس از آن، بههمت خواجه رشیدالدین فضلالله همدانی، در منطقهٔ شمال شرقی تبریز و در دامنهٔ ولیان کوه تأسیس گردید.[۲۵]
کتابخانههای ایران در دوران معاصر (از ۱۳۰۰ش تا امروز)
در دوره معاصر، کتابخانهها با شیوههای نوین پایهگذاری شدند که در مجموع میتوان آنها را به انواع زیر تقسیم کرد:
کتابخانههای عمومی
نخستین کتابخانهٔ عمومی کشور، در ۱۳۰۰ش، توسط محمدعلی تربیت در آذربایجان، با نام «کتابخانه و قرائتخانه عمومی معارف» ساخته شد. این مکان، بعدها به «کتابخانه و قرائتخانه دولتی تربیت» تغییرنام داد.[۲۶] نخستین کتابخانه جدید در تهران نیز در ۱۳۰۵ش توسط «کفیل بلدیه» تأسیس شد. پس از آن، در ۱۳۴۰ش، کتابخانهای عمومی در پارک شهر تهران با ظرفیت ۲۵۰ هزار جلد کتاب بنا گردید. در ۱۳۴۲ش نیز «اساسنامه سازمان کتابخانههای عمومی شهرداری تهران» در وزارت کشور تصویب شد و این سازمان در ۱۳۴۳ش آغاز به کار کرد.[۲۷] در ۱۳۴۴ش، مسئولیت کتابخانههای عمومی کشور به «اداره کل کتابخانههای وزارت فرهنگ و هنر» واگذار شد و پس از انحلال این اداره، به «دبیرخانهٔ هیئت امنای کتابخانههای عمومی کشور» سپرده شد.[۲۸] پس از آن، کتابخانههای عمومی بسیاری توسط آستان قدس رضوی، افراد خیّر، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، شهرداریها و هلال احمر ساخته و بهرهبرداری شد.
کتابخانههای تخصصی
در ۱۲۹۸ش، نخستین کتابخانه سبک نوین تخصصی ایران با عنوان «کتابخانه انستیتو پاستور ایران» راهاندازی شد. پس از آن، «کتابخانه مجلس شورای اسلامی» نیز بهعنوان کتابخانهای تخصصی در ۱۳۰۴ش تأسیس گردید.[۲۹] از ۱۳۰۴ تا ۱۳۴۰ش، ایجاد کتابخانههای تخصصی در تمامی استانها و مراکز شهرستانهای ایران، مرسوم شد که سرعت آن پس از انقلاب اسلامی، شتاب بیشتری گرفت. از جمله کتابخانههای نوین تخصصی در ایران میتوان به کتابخانه مرکز دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، کتابخانه فرهنگستان زبان و ادب فارسی، کتابخانه بانک مرکزی، کتابخانه و مرکز اطلاعرسانی سازمان انرژی اتمی در ایران و کتابخانهٔ منطقهای علوم و تکنولوژی در شیراز اشاره کرد.[۳۰]
کتابخانههای دانشگاهی
در ۱۳۱۳ش، نخستین کتابخانه دانشگاهی در دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران تأسیس شد.[۳۱] بعد از آن، در سایر دانشکدههای این دانشگاه و سایر دانشگاههای کشور نیز ساخت کتابخانههای دانشگاهی مرسوم شد. کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه تهران، کتابخانه مرکزی دانشگاه صنعتی شریف، کتابخانه مرکزی دانشگاه علوم پزشکی ایران، کتابخانه مرکزی دانشگاه اصفهان، کتابخانه مرکزی دانشگاه علم و صعنت، کتابخانه مرکزی دانشگاه علوم پزشکی تهران، کتابخانه مرکزی دانشگاه دانشگاه شهیدبهشتی تهران و کتابخانه مرکزی دانشگاه شیراز، در زمرهٔ بزرگترین و باارزشترین کتابخانههای دانشگاهی در ایران هستند.[۳۲]
کتابخانه ملی
این کتابخانه در ۱۳۱۶ش تأسیس شد.
کتابخانههای آموزشگاهی
کتابخانه مدرسه لقمانیه در ۱۳۱۷ش، نخستین کتابخانهٔ آموزشگاهی در ایران بود. پس از مشروطه، تشکیل کتابخانه و مجموعههای علمی و تاریخی در مدارس، از جمله وظایف اصلی اداره معارف بود.[۳۳] از سال ۱۳۴۱ش، اداره نگارش وزارت آموزش و پرورش، کتابهایی را که مناسب با رده سنی کودکان و نوجوانان بود، خریداری کرده و به کتابخانههای مدارس ارسال میکرد.[۳۴] وزارت آموزش و پرورش، تا سال ۱۳۴۴ش، حدود ۹۳ کتابخانه و سالن مطالعه را در سطح مدارس سراسر کشور تأسیس کرد که این تعداد تا سال ۱۳۷۸ش، به ۱۹۳۹۲ واحد رسید.[۳۵]
کتابخانههای مدارس دینی
در سالهای حکومت رضاشاه پهلوی بر ایران، بهدلیل سختگیریهای او نسبت به حوزه و طلاب، تعداد مدارس دینی و طلاب بهشدت کاهش یافت[۳۶] و حتی برخی از حوزههای علمیه، بسته شد و برخی دیگر از مدارس نیز به ادارات دولتی یا مدارس جدید تبدیل شدند. در همین سالها بود که کتابخانههای بزرگ و کوچک حوزههای علمیه، مورد سرقت و بیتوجهی قرار گرفتند.[۳۷] پس از اتمام حکومت رضاشاه در ۱۳۲۰ش، و احراز مرجعیت آیتالله بروجردی در ۱۳۲۶ش، حوزههای علمیه از آزادی نسبی برخوردار شدند و مدارس دینی دوباره مورد توجه قرار گرفتند.[۳۸]
ساخت کتابخانهها و بازسازی بسیاری از کتابخانههای کهن مدارس دینی نیز در دستور کار قرار گرفت. کتابخانههایی همچون کتابخانه مدرسه مروی، سپهسالار، چهلستون در تهران، مدارس نواب و فاضیه در مشهد، مدرسه حجتیه در قم، مدرسه آخوند ملاعلی در همدان و دارالعلم در اهواز، در همان دوران بنا شدند. پس از انقلاب اسلامی، این مدارس بیش از پیش مورد توجه قرار گرفت و کتابخانههای متعددی در شهرهای قم و مشهد ساخته شد؛ مانند کتابخانهٔ مدرسه آیتالله گلپایگانی، کتابخانه دفتر تبلیغات اسلامی، کتابخانه مدرسه امام جعفر صادق و کتابخانه دانشگاه مفید.
کتابخانههای مساجد و اماکن مذهبی
پس از ۱۳۲۰ش، انجام فرایض دینی و ساخت مساجد و اماکن مذهبی با آزادیهای بیشتری در ایران صورت گرفت. در کنار این اماکن، معمولاً کتابخانههایی نیز برپا میشد که برخی از آنها از بزرگترین کتابخانههای ایران محسوب میشوند. مانند کتابخانه مسجد اعظم در قم، کتابخانه مسجد گوهرشاد و مسجدالرضا در مشهد، کتابخانه وزیری در مسجد جامع یزد، کتابخانه مسجد جامع کرمان، کتابخانه حسینیه ارشاد در تهران، کتابخانه مسجد صادقیه در رشت.[۳۹] پس از انقلاب نیز، ساخت مساجد و کتابخانههای همجوار با آنها از رونق بیشتری برخوردار شدند که سازماندهی امور آنها به «دفتر امور مساجد» زیر نظر وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی واگذار گردید.
پانویس
- ↑ . ابنندیم، کتاب الفهرست، 1366ش.
- ↑ ابنبلخی، فارسنامة ابنبلخی، 1374ش، ص50 و 146 و 147؛
پیرنیا، تاریخ ایران باستان، ج2، 1362ش، ص1516 و 1517. - ↑ ابنندیم، کتاب الفهرست، 1366ش.
- ↑ همایونفرخ، کتاب و کتابخانههای شاهنشاهی ایران: تاریخچة کتابخانههای ایران از صدر اسلام تا عصر کنونی، ج1، 1374ش، ص19 و 20.
- ↑ بهروزی، تاریخچة کتابخانهها و مطبوعات و چاپخانههای فارس، ج2، 1346ش، ص10 و 11؛
همایونفرخ، تاریخچة کتابخانههای ایران و کتابخانههای عمومی، 1344ش، ص11؛
Ebrami, "Irans Libraries", XIII, P.23. - ↑ زرینکوب، تاریخ مردم ایران: ایران قبل از اسلام، 1364ش، ص392؛
راوندی، تاریخ اجتماعی ایران، ج1، 1357ش، ص566. - ↑ همایونفرخ، کتاب و کتابخانههای شاهنشاهی ایران: تاریخچة کتابخانههای ایران از صدر اسلام تا عصر کنونی، 1374ش، ص21 و 23 و 26؛
بهروزی، تاریخچة کتابخانهها و مطبوعات و چاپخانههای فارس، ج2، 1346ش، ص500؛
راوندی، تاریخ اجتماعی ایران، ج1، 1357ش، ص746 و 747. - ↑ «کتابخانههای ایران پیش از اسلام»، دایرةالمعارف اسلامیه، ج8، ص149.
- ↑ انصاری، «کتاب و اجتماع»: کتاب و کتابداری، 1354ش، ص9 و 10؛
سباعی، نقش کتابخانههای مساجد در فرهنگ و تمدن اسلامی، 1373ش، ص4-8. - ↑ بهروزی، تاریخچة کتابخانهها و مطبوعات و چاپخانههای فارس، ج2، 1346ش، ص35؛
فرصتشیرازی، آثار عجم، 1362ش، ص111 و 112. - ↑ جابری انصاری، تاریخ اصفهان، 1368ش، ص110 و 111.
- ↑ صفا، آموزش و دانش در ایران، 1362ش، ص8.
- ↑ کریمیان سردشتی، تاریخ کتابخانههای مساجد ایران، 1378ش، ص94-98.
- ↑ ارحج، اکرم، «بقعه»، دانشنامة جهان اسلام، ج2، ص623-626.
- ↑ کریمیان سردشتی، تاریخ کتابخانههای مساجد ایران، 1378ش، ص15؛
کیانی، تاریخ خانقاه در ایران، 1369ش، ص382. - ↑ همایونفرخ، کتاب و کتابخانههای شاهنشاهی ایران: تاریخچة کتابخانههای ایران از صدر اسلام تا عصر کنونی، 1374ش، ص41.
- ↑ کیانفر، «تاراج یا امانت! سرگذشت ذخایر کتابخانة شیخ صفی»، 1373ش، ص24-26.
- ↑ غنیمه، تاریخ دانشگاههای بزرگ اسلامی، 1364ش، ص106.
- ↑ کسایی، مدارس نظامیه و تأثیرات علمی و اجتماعی آن، 1374ش، ص95 و 99 و 101.
- ↑ سجادی، «آلبویه»، دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، ج1، ص644.
- ↑ امیرخانی، کتاب و کتابخانه در عصر تیموری، 1378ش، ص108.
- ↑ امیرخانی، کتاب و کتابخانه در عصر تیموری، 1378ش، ص15 و 48.
- ↑ کیمنش، «کتابخانههای ایران در ادوار نخستین و میانة تمدن اسلام»، نامة شهیدی، 1374ش، ص787 و 788.
- ↑ اقبال آشتیانی، تاریخ مغول، 1347ش، ص191؛
دولتآبادی، کتابخانههای آذربایجان، 1350ش، ص4 و 5. - ↑ بروشکی، بررسی روش اداری و آموزشی ربع رشیدی، 1365ش، ص79.
- ↑ دولتآبادی، کتابخانههای آذربایجان، 1350ش، ص23.
- ↑ همایونفرخ، تاریخچة کتابخانههای ایران و کتابخانههای عمومی، 1344ش، ص118 و 128 و 172-175.
- ↑ آموزگار، کتاب و کتابخانه در دوران پنجاه سال شاهنشاهی پهلوی، 1355ش، ص195-1.
- ↑ عزیزی، راهنمای مراکز اسناد و کتابخانههای تخصصی، اختصاصی و دانشگاهی، 1370ش، ص12؛
اولین کتابخانة رسمی کشور، 1374ش، ص5. - ↑ مزینانی، کتابخانه و کتابداری، 1379ش، ص197.
- ↑ عزیزی، راهنمای مراکز اسناد و کتابخانههای تخصصی، اختصاصی و دانشگاهی، 1370ش، ص58.
- ↑ مزینانی، کتابخانه و کتابداری، 1379ش، ص189 و 190.
- ↑ قاسمی پویا، مدارس جدید در دورة قاجاریه: بانیان و پیشروان، 1377ش، ص251.
- ↑ افشار، کتابخانههای ایران و مقدمهای دربارة کتابخانههای قدیم، 1344ش، ص17 و 24.
- ↑ همایونفرخ، تاریخچة کتابخانههای ایران و کتابخانههای عمومی، 1344ش، ص106 و 108؛
«تعداد کل کتابخانهها و کتاب در سطح مدارس کشور»، 1378ش. - ↑ ایوانف، تاریخ ایران نوین، 1356ش، ص87.
- ↑ همایونفرخ، کتاب و کتابخانههای شاهنشاهی ایران: تاریخچة کتابخانههای ایران از صدر اسلام تا عصر کنونی، 1374ش، ص142-144؛
مدیرشانهچی، «نفایس مخطوطات کتابخانة مدرسة نواب»، 1374ش، ص174-179. - ↑ دوانی، زندگانی زعیم بزرگ عالم تشیع، آیتالله بروجردی، 1371ش، ص225- 236.
- ↑ کریمیان سردشتی، تاریخ کتابخانههای مساجد ایران، 1378ش، ص159-167.
منابع
- ابنبلخی، فارسنامة ابنبلخی، توضیح و تحشیه از منصور رستگار فسایی، شیراز، بنیاد فارسشناسی، ۱۳۷۴ش.
- ابنندیم، محمد بن اسحق، کتاب الفهرست، ترجمه و تحقیق محمدرضا تجدد، تهران، امیرکبیر، ۱۳۶۶ش.
- ارحج، اکرم، «بقعه»، دانشنامة جهان اسلام.
- افشار، ایرج، کتابخانههای ایران و مقدمهای دربارة کتابخانههای قدیم، تهران، وزارت آموزش و پرورش، ۱۳۴۴ش.
- اقبال آشتیانی، عباس، تاریخ مغول، تهران، امیرکبیر، ۱۳۴۷ش.
- آموزگار، سیروس، کتاب و کتابخانه در دوران پنجاه سال شاهنشاهی پهلوی، تهران، وزارت فرهنگ و هنر، ۱۳۵۵ش.
- امیرخانی، غلامرضا، کتاب و کتابخانه در عصر تیموری، پایاننامة کارشناسی ارشد کتابداری و اطلاعرسانی، تهران، دانشکدة روانشناسی و علوم تربیتی، دانشگاه تهران، ۱۳۷۸ش.
- انصاری، نوشآفرین، «کتاب و اجتماع»: کتاب و کتابداری، تهران: توس، ۱۳۵۴ش.
- اولین کتابخانة رسمی کشور، تهران، مجلس شورای اسلامی، کتابخانه، موزه و مرکز اسناد، ۱۳۷۴ش.
- ایوانف، میخائیل سرگی یویچ، تاریخ ایران نوین، ترجمة هوشنگ تیزابی و حسن قائمپناه، ]بیجا[،]بینا[، ۱۳۵۶ش.
- بروشکی، محمد مهدی، بررسی روش اداری و آموزشی ربع رشیدی، مشهد، آستان قدس رضوی، مؤسسة چاپ و انتشارات، ۱۳۶۵ش.
- بهروزی، علینقی، تاریخچة کتابخانهها و مطبوعات و چاپخانههای فارس، شیراز، انجمن کتابخانههای عمومی شیراز، ۱۳۴۶ش.
- «تعداد کل کتابخانهها و کتاب در سطح مدارس کشور»، گزارش شماره ۸، تهران، وزارت آموزش و پرورش، ۱۳۷۸ش.
- پیرنیا، حسن، تاریخ ایران باستان، تهران، دنیای کتاب، ۱۳۶۲ش.
- جابری انصاری، محمدحسن، تاریخ اصفهان، بهتحقیق جمشید مظاهری، اصفهان، مشعل، ۱۳۶۸ش.
- دوانی، علی، زندگانی زعیم بزرگ عالم تشیع، آیتالله بروجردی، تهران، مطهّر، ۱۳۷۱ش.
- دولتآبادی، عزیز، کتابخانههای آذربایجان، تبریز، آموزش و پرورش آذربایجان شرقی، ادارة کل، ۱۳۵۰ش.
- راوندی، مرتضی، تاریخ اجتماعی ایران، تهران، امیرکبیر، ۱۳۵۷ش.
- زرینکوب، عبدالحسین، تاریخ مردم ایران: ایران قبل از اسلام، تهران، امیرکبیر، ۱۳۶۴ش.
- سباعی، محمدمکی، نقش کتابخانههای مساجد در فرهنگ و تمدن اسلامی، ترجمه علی شکویی، تهران، سازمان مدارک فرهنگی انقلاب اسلامی، ۱۳۷۳ش.
- سجادی، صادق، «آلبویه»، دایرةالمعارف بزرگ اسلامی.
- صفا، ذبیحالله، آموزش و دانش در ایران، تهران، نوین، ۱۳۶۲ش.
- عزیزی، ایراندخت، راهنمای مراکز اسناد و کتابخانههای تخصصی، اختصاصی و دانشگاهی، تهران، کتابخانة ملی جمهوری اسلامی ایران، ۱۳۷۰ش.
- غنیمه، محمد عبدالرحیم، تاریخ دانشگاههای بزرگ اسلامی، ترجمة نورالله کسایی، تهران، یزدان، ۱۳۶۴ش.
- فرصتشیرازی، محمدنصیر، آثار عجم، تهران، بامداد، ۱۳۶۲ش.
- قاسمی پویا، اقبال، مدارس جدید در دورة قاجاریه: بانیان و پیشروان، تهران، مرکز نشر دانشگاهی، ۱۳۷۷ش.
- «کتابخانههای ایران پیش از اسلام»، دایرةالمعارف اسلامیه.
- کریمیان سردشتی، نادر، تاریخ کتابخانههای مساجد ایران، تهران، مجلس شورای اسلامی، ۱۳۷۸ش.
- کسایی، نورالله، مدارس نظامیه و تأثیرات علمی و اجتماعی آن، تهران، امیرکبیر، ۱۳۷۴ش.
- کیانفر، جمشید، «تاراج یا امانت! سرگذشت ذخایر کتابخانة شیخ صفی»، نشر دانش، سال ۱۳، شماره ۶.
- کیانی، محسن، تاریخ خانقاه در ایران، تهران، طهوری، ۱۳۶۹ش.
- کیمنش، عباس، «کتابخانههای ایران در ادوار نخستین و میانة تمدن اسلام»، نامة شهیدی، بهتحقیق علیاصغر محمدخانی و حسن انوشه، تهران، طرح نو، ۱۳۷۴ش.
- مدیر شانهچی، کاظم، «نفایس مخطوطات کتابخانة مدرسة نواب»، کتاب و کتابخانه در اسلام، مشهد، بنیاد پژوهشهای اسلامی، ۱۳۷۴ش.
- مزینانی، علی، کتابخانه و کتابداری، تهران، سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاهها (سمت)، ۱۳۷۹ش.
- همایونفرخ، رکنالدین، تاریخچة کتابخانههای ایران و کتابخانههای عمومی، تهران، شهرداری تهران، سازمان کتابخانههای عمومی، ۱۳۴۴ش.
- همایونفرخ، رکنالدین، کتاب و کتابخانههای شاهنشاهی ایران: تاریخچة کتابخانههای ایران از صدر اسلام تا عصر کنونی، تهران، وزارت فرهنگ و هنر، ۱۳۷۴ش.
- Ebrami, Hooshang, "Irans Libraries", Encyclopedia of Library and Information Science, XIII.
نهادها و ساختمانها | |||
|---|---|---|---|
| نهادهای فرهنگی | |||
| نهادهای گردشگری | |||
| نهادهای رسانهای | |||
| نهادها بر پایه کشور |
| ||
