پیش‌نویس:اشتغال زن

گروهی از زنان پرستار ایرانی در ایام کرونا

اشتغال زن، پرداختن زنان به فعالیت اقتصادی.

اشتغال زنان به معنای مشارکت در فعالیت‌های اقتصادی و اجتماعی است که در گذشته عمدتاً در تولید صنایع دستی و کشاورزی بوده و امروزه نیازمند حضور منظم در خارج از خانه است. دیدگاه‌ها دربارهٔ اشتغال زنان شامل سنتی، روشنفکری و واقع‌گراست که پیامدهای مثبت و منفی متفاوتی برای فرد و خانواده به همراه دارد.

در اسلام، کار و اشتغال باید با ارزش‌های دینی سازگار باشد و زنان حق مالکیت و کسب درآمد مشروع دارند؛ آموزه‌های اسلامی استقلال مالی زنان را به رسمیت شناخته و حضور آنان در عرصه اجتماعی سودمند می‌داند، البته بدون تحمیل تکلیف اقتصادی. تاریخ و روایات اسلامی نشان می‌دهد زنان از ابتدا در مشاغل مختلف مانند فروش، مامایی و آموزش فعالیت داشته‌اند. همچنین قانون اساسی ایران با هدف حفظ کرامت و رفاه زنان، شرایط و فرصت‌های شغلی متناسب با ویژگی‌ها و رشد معنوی و حرفه‌ای آنان را فراهم کرده است.

مفهوم‌شناسی

اشتغال بانوان در سازمان تأمین اجتماعی

اشتغال در لغت به‌معنای «به کاری پرداختن» و «به کاری سرگرم شدن» آمده است. در اصطلاح، به ورود افراد به بازار کار با سطح دستمزد معین گفته می‌شود که هرگونه فعالیت فکری یا بدنی را به تولید کالا یا ارائه خدمت، منتهی می‌سازد. از این منظر، زنان در طول تاریخ و هم‌پای مردان، دارای اشتغال و فعالیت اقتصادی بوده‌اند.

البته زنان در گذشته، بیشتر در تولید صنایع دستی، محصولات کشاورزی و فرآورده‌های دامی، فعال بودند؛ اما امروزه، اشتغال زنان، نیازمند فعالیت منظم در خارج از خانه و در ساعات معین است. تحولات روزافزون اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی در دوره معاصر، اشتغال زنان را با مسائلی نوپدید روبرو کرده است.

دیدگاه‌های کلان دربارهٔ اشتغال زن

دیدگاه‌های مختلف در رابطه با اشتغال زنان سه دسته‌اند:

• دیدگاه سنتی: زنان را با توجه به ویژگی‌های جسمانی، موجوداتی ضعیف دانسته و آنان را از هر گونه فعالیت عمومی، از جمله فعالیت اقتصادی، منع می‌کند.
• نهضت‌های روشنفکری: طرفدار حضور بی‌قید و شرط زنان در تمام زمینه‌های اجتماعی، حکومتی و سیاسی هستند.
• دیدگاه واقع‌گرا: مشارکت اقتصادی، اجتماعی و سیاسی زنان را با حفظ کرامت و متناسب با توان‌مندی‌های آنان، می‌پذیرد.
  برخی اندیشمندان، اختلاف دیدگاه‌ها دربارهٔ اشتغال زنان را به‌دلیل توجه به پیامدهای دوگانه روی‌آوری زنان به کار در خارج از خانه دانسته‌اند. برای فعالیت اقتصادی زنان در جامعه، به آثار مثبتی مانند استقلال مالی، افزایش میزان درآمد خانواده، رفاه مالی و تأمین خدمات ویژهٔ زنان، اشاره شده است.

اما اشتغال زنان می‌تواند موجب پیامدهایی مانند کاهش نقش همسری در خانواده، کوتاهی در وظایف مادری و افزایش انتظارات مالی شود. این پیامدها، خاستگاه مشاجرات خانوادگی و زناشویی، آسیب‌های روحی و جسمی زن، سردی روابط عاطفی زوجین، افزایش آمار طلاق، کاهش فرزندآوری و شانه خالی کردن از فرزندپروری است.

اشتغال زن در اسلام

مفهوم کار در اسلام

مفهوم کار و اشتغال از نگاه درون‌دینی و بر اساس آموزه‌های اسلامی، با مفهوم آن از نگاه برون‌دینی، تفاوت اساسی دارد. فرهنگ غربی، به هر فعالیتی که موجب کسب درآمد و ثروت باشد «کار و اشتغال» می‌گوید حتی فعالیت‌هایی مثل روسپیگری، رباخواری و احتکار نیز از مصادیق اشتغال دانسته می‌شود و درآمد حاصل از آن‌ها مشروع به‌حساب می‌آید.

اما در فرهنگ اسلامی، کار و فعالیت باید در چارچوب خاص و شرایط ویژه‌ای انجام گیرد و انسان مجاز نیست از هر روشی کسب درآمد کند. از این منظر، اشتغال باید با نظام ارزشی اسلام سازگاری داشته باشد. در آموزه‌های اسلامی و به‌ویژه در روایاتی که از معصومان و پیشوایان دینی به ما رسیده نیز به این مهم توجه شده و پیامدهایی چون فقر، خرج مال در راه ناروا و گرفتاری در آتش جهنم برای کسب روزی غیر حلال معرفی شده است.

استقلال مالی زنان

همسانی زن و مرد در ارزش‌های انسانی و میزان دستیابی به مراتب کمال و معنویت، از مهم‌ترین انگاره‌های شناختی در آموزه‌های اسلام است. در این چارچوب، اسلام بر خلاف انگاره‌های رایج در عصر جاهلیت، استقلال مالی زنان را به رسمیت شناخته و در حق تصرف انسان در اموال شخصی خود، تفاوتی میان زن و مرد نمی‌نهد.

اندیشمندان مسلمان با تکیه بر آیات قرآن، هرگونه مانع‌تراشی عقلی و عرفی در راه اشتغال زنان را نفی کرده و بر این باور هستند که اگر اداره جامعه بر بنیان حیا و پاکی استوار باشد، حضور زنان در عرصهٔ اجتماعی بسیار سودمند است.

اشتغال به مثابه حق

البته توجه آموزه‌های اسلام به ویژگی‌های شخصیتی زن و تفاوت‌های زیستی، رفتاری و اقتصادی زنان موجب شده است که با وجود پذیرش حق زنان برای اشتغال در حوزه‌های متناسب با جنس زن، فعالیت اقتصادی به‌عنوان یک تکلیف بر زنان تحمیل نشده است. در قرآن کریم آشکارا به مالکیت زنان بر مالی که آن را کسب کرده‌اند اشاره شده است.

کسب دارایی و به‌دست آوردن مال با فعالیت اقتصادی تناسب دارد. در روایات پیشوایان دین نیز عنوان کسب برای فعالیت‌های اقتصادی مانند خریدوفروش به‌کار رفته است. همچنین شواهد تاریخی حاکی از آن است که اشتغال زنان امری رایج و مباح بوده است.

پیامبر خدا برای زنان سرپرست خانوار ارزش فراوانی قائل بود و کار آن‌ها را معادل دو ثواب می‌دانست. همچنین ایشان همهٔ مردم از جمله زنان را به دادن زکات و صدقه سفارش می‌کرد که انجام چنین امور نیکی نیازمند مال است.

اشتغال زنان از همان ابتدا و در عصر ظهور اسلام وجود داشت و موارد متعددی از آن به چشم می‌خورد. عبدالله بن مسعود که نابینا و ناتوان شده بود همسرش برای تأمین معیشت خانواده، صنایع‌دستی می‌ساخت و می‌فروخت. زینب حولاء معروف به عطاره، به خانه‌های اهل مدینه سر می‌زد و عطر می‌فروخت. ام‌عطیه انصاری نیز به آرایشگری مشغول بود.

پیامبر خدا نیز در روزهای عید به زنان اجازه می‌داد تا برای فروش اجناس‌شان و کسب روزی حلال، بساط خود را در کوچه و خیابان پهن کنند. همچنین کارهایی مانند مامایی و تعلیم و تربیت از اموری بود که زنان به آن مشغول بودند و وجود احکام شرعی مربوط به مکاسب زنان در کتب فقهی، از وجود و جواز این مشاغل برای بانوان حکایت دارد.

اشتغال زن در فقه و قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران

نمایی از یک کلاس ایرانی؛ معلم در میان دانش‌آموزان

بر اساس آموزه‌های اسلام، زن دربارهٔ تأمین مخارج خانه وظیفه‌ای ندارد اما پرداختن زن به فعالیت‌های اقتصادی و کسب درآمد نه‌تنها از نظر شرعی مانعی ندارد، بلکه پسندیده است و در روایات اهل‌بیت نیز به آن سفارش شده است.

زنان مانند مردان می‌توانند تحت شرایط و قوانینی شاغل باشند. در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران به‌منظور حفظ جایگاه و ارزش زن و برهم نخوردن خانواده و همچنین رفاه حال زنان شاغل قوانین و مقرراتی تنظیم شده است؛ مانند اینکه محیط کار زنان باید به‌گونه‌ای باشد تا زمینه‌ساز رشد معنوی، علمی و حرفه‌ای آنان باشد، فرصت‌های شغلی مناسب در اختیار زنان قرار داده شود و برای مشاغلی چون مامایی اولویت با جذب زنان باشد.

منابع

• قرآن کریم
• ابن ابی‌جمهور، محمد بن زین‌الدین، عوالی اللالی، قم، مؤسسه سید الشهداء، ۱۴۰۳ق.
• ابن‌اثیر جزری، علی بن محمد، اسدالغابه فی معرفة الصحابه، بیروت، دارالکتب الاسلامیه، بی‌تا.
• پناهی، علی‌احمد، «اشتغال؛ آثار تربیتی و روان‌شناختی»، ماهنامه معرفت، شماره ۱۱۹، ۱۳۸۶ش.
• توسلی، غلام‌عباس، جامعه‌شناسی کار و شغل، تهران، سمت، ۱۳۷۵ش.
• جوادی آملی، عبدالله، زن در آینه جلال و جمال، قم، اسراء، ۱۳۸۳ش.
• حر عاملی، محمد بن حسن‏، حرعاملی، تفصیل وسائل الشیعة إلی تحصیل مسائل الشریعة، به‌تحقیق مؤسسة آل البیت علیهم السلام‏، قم، مؤسسة آل البیت علیهم السلام‏، ۱۴۰۹ق.
• دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۳۸ش.
• «سیاست‌های اشتغال زنان در جمهوری اسلامی ایران»، مصوبه شورای عالی انقلاب فرهنگی، در وب‌سایت مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی، تاریخ تصویب: ۲۰ مرداد ۱۳۷۱ش.
• طوسی، محمد بن حسن‏، تهذیب الأحکام، به‌تحقیق حسن الموسوی خرسان، تهران، دارالکتب الإسلامیه‏، ۱۴۰۷ق‏.
• العسقلانی، ابن‌حجر، فتح الباری فی شرح صحیح البخاری، بیروت، دارالفکر، ۲۰۰۰م.
• العسقلانی، ابن‌حجر، الاصابه فی تمییز الصحابه، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۴ق.
• علاسوند، فریبا، زن در اسلام، قم، هاجر، چ ششم، ۱۳۹۷ش.
• قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران.
• قانون مدنی
• قدیر، محسن، «اشتغال زنان از منظر اسلام و غرب»، مجموعه هم‌اندیشی بررسی مسائل و مشکلات زنان، اولویت‌ها و رویکردها، قم، دفتر مطالعات و تحقیقات زنان، ۱۳۸۰ش.
• قره‌باغیان، مرتضی، فرهنگ اقتصاد و بازرگانی، تهران، مؤسسه فرهنگی رسا، ۱۳۷۳ش.
• کلینی، محمد بن یعقوب‏، الکافی، تصحیح دارالحدیث، قم، دارالحدیث، ۱۴۲۹ق.
• محمّدی ری‌شهری، محمّد، میزان الحکمه، قم، دارالحدیث، ۱۳۸۶ش.
• مطهری، مرتضی، نظری بر نظام اقتصادی اسلام، در مجموعه آثار، تهران، صدرا، ۱۳۹۰ش.
• مفید، محمد بن محمد، الاختصاص، به‌تحقیق علی‌اکبر غفاری و محمود محرمی زرندی، قم، المؤتمر العالمی لالفیة الشیخ المفید، ۱۴۱۳ق. ‏
• ملک‌زاده، فهیمه، «نقش اشتغال زنان در توسعه و تعدد نقش‌ها»، فقه و حقوق خانواده (ندای صادق)، شماره ۴۹، ۱۳۸۷ش.