پیش‌نویس:اخوان ثالث

مهدی اخوان ثالث

مهدی اخوان ثالث؛ شاعر، ادیب و موسیقی‌پژوه ایرانی معاصر

مهدی اخوان ثالث (۱۳۰۷–۱۳۶۹ش) شاعر برجسته معاصر ایرانی بود که در خانواده‌ای آهنگر در مشهد به دنیا آمد و پس از مهاجرت به تهران، علاوه بر فعالیت‌های ادبی، به تدریس نیز پرداخت. نخستین دفتر شعرش با نام ارغنون در ۱۳۳۱ش منتشر شد و پس از آشنایی با نیما یوشیج، سبک شعری خود را متحول ساخت. انتشار مجموعه زمستان در ۱۳۳۵ش نقطه عطفی در شعر او به شمار می‌آید. اخوان در آثارش از زبان خراسانی، لحن اجتماعی و حماسی، و نیز نشانه‌های بومی و ملی بهره گرفت و بدین‌وسیله سهمی ماندگار در شعر نو فارسی ایفا کرد. از مهم‌ترین آثار او می‌توان به زمستان، آخر شاهنامه، از این اوستا و زندگی می‌گوید: اما باز باید زیست اشاره کرد. اخوان در ۱۳۶۹ش درگذشت و در جوار آرامگاه فردوسی در توس به خاک سپرده شد.

زندگینامه مهدی اخوان ثالث

تصویری از دوره نوجوانی اخوان ثالث

مهدی اخوان ثالث متولد ۱۰ اسفند ۱۳۰۷ش در توسِ مشهد است. از جمله شاعران معاصر، که تخلصش «م. امید» بود. دوره تحصیلات ابتدایی و متوسطه را در مشهد گذراند و در هنرستان، رشته آهنگری را برگزید. اخوان، در نوجوانی نواختن تار را آموخت و همین آشنایی جدی او با موسیقی سنتی، زمینهٔ علاقه‌اش به ادبیات فارسی را فراهم کرد؛ بنابراین، همزمان با موسیقی، به شعر نیز روی آورد. در همان دوران نوجوانی و جوانی، چنان در غزل‌سرایی و قصیده‌گویی زبردست شد که ادیبان وی را امیدِ شعر کهن نامیدند.

پیشهٔ اخوان ثالث

حرفه اخوان در مشهد، آهنگری و چاقوسازی بود؛ اما بعد به تهران آمد و همزمان با کارش، به تدریس پرداخت. اخوان، در ۱۳۳۰ش از طریق سرپرستی صفحه ادبی «روزنامه جوانان دموکرات»، با بزرگانی دیگر از ادبیات ایران همچون سیاوش کسرایی، هوشنگ ابتهاج (سایه) و احمد شاملو آشنا شد. او به‌صورت همزمان، مدیریت بخش شعر مجله در راه هنر را نیز بر عهده داشت که با انتشار نقد و یادداشت‌هایش دربارهٔ شعر نو، مهارتش در ادبیات قدیم را ثابت کرد. اخوان، تدریس در دانشگاه‌های تهران، ملی و تربیت معلم را از ۱۳۵۶ش از سر گرفت و در ۱۳۶۰ش از خدمات دولتی بازنشسته شد. از آن سال به بعد تا ۱۳۶۹ش آثار دیگری از خود را به بازار کتاب فرستاد.

شعر اخوان ثالث

در ۱۳۲۷ش نخستین سروده‌هایش، و در ۱۳۳۱ش نخستین دفتر شعرش را به نام «ارغنون» منتشر کرد. در این کتاب، اشعار وی در قالب‌های قصیده، قطعه، مثنوی، ترکیب‌بند، مستزاد و رباعی سروده شده است.

الگو:آغاز نستعلیق

الگو:ب
الگو:ب

الگو:پایان نستعلیق

انتشار دست‌نوشته اخوان ثالث در دفتر یادداشت آیت‌الله خامنه‌ای

اخوان تا قبل از آشنایی با نیما یوشیج، همواره به او انتقاد داشت؛ اما پس از آشنایی با او، به راز اشعار و شیوهٔ نگارش نیما پی برد و در نتیجه اسلوب شعری خود را متأثر از نیما، تغییر داد. اخوان با اثرپذیری از ارزش‌های فرهنگ اسلامی ـ ایرانی به اساتیدش همواره احترامی خاص می‌گذاشت؛ او با اینکه به‌مراتب از نیما بزرگ‌تر بود اما همواره با احترام از او یاد می‌کرد و حتی ۲ کتاب دربارهٔ اشعار نیما نوشت. در ۱۳۳۵ش مشهورترین مجموعه شعر خود را با نام «زمستان» منتشر کرد. اخوان در این مجموعه، برخلاف ارغنون، از قالب شعری نیما استفاده کرد و زبان جدید شعری خود را متأثر از زبان خراسانی، زبان امروزی و زبان نیمایی به نمایش گذاشت.
«سلامت را نمی‌خواهند پاسخ گفت

هوا دلگیر، درها بسته، سرها در گریبان، دست‌ها پنهان

نفس‌ها ابر، دل‌ها خسته و غمگین

درختان اسکلت‌های بلور آجین

زمین دلمرده، سقف آسمان کوتاه

غبارآلوده مهر و ماه

زمستان است»

در فاصله سال‌های ۱۳۳۸ تا ۱۳۵۰ش مجموعه اشعار متعددی را نوشته و چاپ کرد.

آثار اخوان ثالث

مجموعه آثار اخوان عبارت‌اند از: «ارغنون»، «زمستان»، «آخر شاهنامه»، «از این اوستا»، «زندگی می‌گوید: اما باز باید زیست…»، «در حیاط کوچک پاییز در زندان»، «دوزخ اما سرد»، «ترا ای کهن بوم و بر دوست دارم»، «عاشقانه و کبود»، «بهترین امید».

درگذشت اخوان ثالث

آرامگاه مهدی اخوان ثالث در گوشه باغ توس

وی در ۱۳۶۹ش بعد از بازگشت از سفرش به چندین کشور اروپایی، در تهران درگذشت. پیکر این شاعرِ ادیب در آرامگاه فردوسی شهر توسِ مشهد به خاک سپرده شد.

اخوان ثالث از نظر ادیبان ایران

بزرگان شعر و ادب فارسی معتقدند که اخوان به مدد قلم توانمند خویش و نیز بر اثر شناخت زبان و ادبیات فارسی، نابغه‌ای ادبی است. او سهم خود را در شعر نوی فارسی ادا کرد. یکی از ویژگی‌های بارز شعر اخوان، تفسیر و توضیحات او است. اشعار او گاهی زمینه‌ای اجتماعی دارند و برگرفته از حوادث زندگی مردم است، و گاهی دارای لحن حماسی بوده و آمیخته با صلابت و سنگینی زبان خراسانی است.

کتاب‌ها، مقالات و نقدهای بسیاری دربارهٔ اخوان، آثار و دیدگاهش نوشته شده است. نادر ابراهیمی معتقد است که هیچ شاعری در عصر ما به‌قدر اخوان ثالث، نام‌ها و نشانی‌های بومی و ملی را در اشعارش به‌کار نگرفته است. شفیعی کدکنی نیز معتقد بود اخوان زبان درشتی داشت که این هم در پررنگ شدن اخوان نقش دارد؛ یعنی این‌که شعر و زبان اخوان امضا داشت. اگر شعرهای اخوان را به فردی که اشعار اخوان را خوانده نشان دهیم اما نام او را پنهان کنیم، به‌سادگی می‌تواند تشخیص دهد که شاعر آن مهدی اخوان ثالث است.

منابع

• اخوان ثالث، مهدی، ارغنون، تهران، نشر زمستان، ۱۳۹۳ش.
• اخوان ثالث، مهدی، زمستان، تهران، نشر زمستان، ۱۳۹۹ش.
• استعلامی، محمد، ادبیات دورة بیداری و معاصر، تهران، دانشگاه سپاهیان انقلاب ایران، ۱۳۵۵ش.
• حقوقی، محمد، شعر زمان ما (۲): مهدی اخوان‌ثالث، تهران، مؤسسه انتشارات نگاه، ۱۳۷۰ش.
• خرمشاهی، بهاءالدین، «تأملی در شعرِ نماز»: باغ بی‌برگی، به‌تحقیق مرتضی کاخی، تهران، نشر ناشران، چ۱، ۱۳۷۰ش.
• زرین‌کوب، حمید، چشم‌انداز شعر نو فارسی، تهران، توس، ۱۳۵۸ش.
• زریاب خویی، عباس، «در سوگِ امید»: باغ بی‌برگی، به‌تحقیق مرتضی کاخی، تهران، نشر ناشران، چ۱، ۱۳۷۰ش.
• ستایشگر، مهدی، نام نامه موسیقی ایران زمین، چ۱، تهران، اطلاعات، ج۳، ۱۳۷۶ش.
• شمس لنگرودی، محمد، تاریخ تحلیلی شعر نو، تهران، نشر مرکز، ج۲، ۱۳۷۰ش.
• کاخی، مرتضی، باغ بی‌برگی، یادنامة مهدی اخوان ثالث، تهران، نشر ناشران، چ۱، ۱۳۷۰ش.
• صبوریان، محمدرضا، «اخوان ثالث قطب شعر معاصر است»، خبرگزاری دانشجویان ایران (ایسنا)، تاریخ درج مطلب: ۴ شهریور ۱۴۰۰ش.
• محمدی آملی، محمدرضا، آوازِچگور، زندگی و شعر مهدی اخوان ثالث، تهران، نشر ثالث، ۱۳۷۷ش.
• یوسفی، غلام‌حسین، چشمة روشن، تهران، علمی، چ۱، ۱۳۶۲ش.