پیش‌نویس:شادی

چند کودک شاد و خوشحال ایرانی

شادی؛ گونه‌ای از هیجان که نشاط و پویایی را به زندگی می‌آورد.

شادی، هیجانی مثبت است که فشارهای روحی را کاهش می‌دهد و معمولاً در پی کامیابی، بروز می‌کند. شادکامی با نشاط درونی و رضایت قلبی شکل می‌گیرد و با مفهوم سعادت پیوند دارد. در آموزه‌های اسلامی، شادی پایدار و معنابخش، حتی در سختی‌ها، دل انسان را روشن نگه می‌دارد و آن را «گشاینده دل» و «پاداش قلب» می‌دانند.

مفهوم‌شناسی شادی

شادی در لغت به‌معنای خوشحالی، شادمانی و بهجت است و در اصطلاح به‌معنای هیجانات درونی مثبتی است که فشارهای روحی و روانی را از بین می‌برد و موجب نشاط و پویایی می‌شود. شادی بخش مهمی از کیفیت زندگی به‌شمار می‌رود و در تعریف آن بر فراوانی عواطف مثبت، نداشتن احساس منفی و رضایت کلی از زندگی تأکید می‌شود.

مفاهیم فرح، نشاط، شادکامی و سرور نیز در پیوند با مفهوم شادی هستند. شادی، بروز ظاهری لحظه‌های شادکامی همراه با هیجانات و احساسات است. شادکامی دارای دو مؤلفهٔ نشاط و رضا است. ساختار شادکامی با تعریف سعادت و واقعیت‌های زندگی متناسب است. سعادت دارای سه مؤلفهٔ خیر، شادمانی و پایداری است.

شادی، امری درونی و شخصی است. مسئله‌ای که باعث خوشحالی یک فرد می‌شود، ممکن است در دیگری، هیچ احساسی را بیدار نکند یا حتی در برخی موارد باعث ناراحتی او شود. طریقه درک شادی و ابراز آن در افراد، متفاوت است اما بین این تفاوت‌ها، یک عامل مشترک وجود دارد و آن، احساس رضایت و خشنودی است.

احساس شادی

افراد در فرهنگ‌ها یا خرده‌فرهنگ‌های مختلف، برداشت‌های متفاوتی از شادی دارند. جوانان بیشتر به بُعد عاطفی و هیجانی شادی توجه می‌کنند و شادی را معادل تجربهٔ احساس‌های مثبت و خوب می‌دانند. برخی افراد، نداشتن تجربه‌های منفی نظیر غم، نگرانی و افسردگی را با شادی برابر می‌دانند. گروه‌هایی از انسان‌ها بر بعد شناختی شادی تأکید می‌کنند. در بعد شناختی، رسیدن به اهداف شخصی، موفقیت‌ها و رضایت از کلیت زندگی، معادل شادی در نظر گرفته می‌شود. بسیاری از افراد تحصیل‌کرده و با سن بالاتر به هر دو جنبهٔ شناختی و عاطفی، توجه دارند. احساس شادی از این منظر، گونه‌ای از حالات روانی یا هیجانی است که دربرگیرندهٔ هیجانات خوشایند یا مثبت اعم از احساس خرسندی تا شادی شدید و خوشی زیاد را شامل می‌شود.

شادی در آموزه‌های اسلام

الگوی شادی در آموزه‌های اسلامی، مبتنی بر واقعیت‌های انسان و جهان است تا همگان بتوانند با بهره‌گیری از آن، حتی در سخت‌ترین شرایط زندگی، شادکام باشند. به نقل از امام علی شادمانی گشایندهٔ دل و برانگیزندهٔ نشاط است و امام رضا شادمانی را پاداش قلب ذکر می‌کند. لذت‌ها و دنبال‌کردن آنها ممکن است به شادی نینجامد؛ برای مثال سیگار کشیدن یا مواد مخدر ممکن است با لذت آنی همراه باشد؛ اما در بلندمدت ناخوشی را به همراه دارد و با بیماری‌های جسمی همراه خواهد شد. در آموزه‌های دینی شادی بر اساس میزان پایداری به دو قسم تقسیم می‌شود:

1. شادی پایدار؛ شادی‌هایی هستند که در آنها از پیامدهای بد خبری نیست و میزان ثبات آنها در حالات و روحیات فرد بیش از انواع دیگر است. منشأ این نوع از شادی، سامانهٔ بزرگ اعتقادی است که موجب معنابخشی به زندگی می‌شود. منابع دینی، این بخش از شادی را در زندگی دنیوی و اخروی سودمند می‌داند.
2. شادی ناپایدار؛ هم‌ردیف‌شدن شادی در روایات با بسیاری از حالت‌های هیجانی منفی همچون ناامیدی، تردید، خودبزرگ‌بینی و خودشیفتگی که موجب دوری انسان از احساس شادی هستند، نشانه‌ای بر بُعد ناپایدار شادی است.

در اصول اخلاقی و ارزشی نیز ملاک‌هایی برای مصادیق شادی صحیح و شادی نادرست وجود دارند. آیین اسلام نیز دربارهٔ اهمیت شادی و شادی‌آفرینی آموزه‌های بسیاری دارد؛ خدا برای ایجاد انگیزه در بندگان از موضوع شادی استفاده کرده و در قرآن، بهشتیان را در شادمانی توصیف کرده است.

کارکردهای شادی

دانشمندان دریافته‌اند که شادی موجب تقویت سیستم ایمنی بدن می‌شود. افراد غمگین به‌طور معمول از نقص کارکرد دستگاه گوارش رنج می‌برند و مرتباً در معرض آلودگی‌های میکروبی و ویروسی قرار می‌گیرند. شادی، تقویت‌کننده سیستم عصبی است و از بروز افسردگی جلوگیری می‌کند. شادی با شفافیت پوست، درخشش چشم و استحکام مو، رابطه مستقیم دارد و غم و غصه شدید یا استرس می‌تواند موجب ریزش مو در افراد شود. همچنین شادی، محیط خانواده را گرم و لذت‌بخش می‌کند. روانشناسان دریافته‌اند خانه‌هایی که صدای خنده و شادی در آنها شنیده شود، فرزندان موفق و باهوشی هم خواهند داشت. محیط گرم و صمیمی، مانع فرار جوانان از خانه است و فرزندان با خیالی آسوده و اعصابی راحت، زندگی می‌کنند. در این نوع خانواده‌ها، سایه طلاق بر سر افراد خانواده نمی‌افتد و آسودگی و امنیت‌خاطر در همه اعضای آن وجود دارد. پژوهش‌های علمی نشان می‌دهد که شادی نقش شایانی در رسیدن به موفقیت و کامیابی دارد.

راهکارهای دستیابی به شادی

شادمانی و نشاط به‌عنوان یکی از مهم‌ترین نیازهای روانی بشر، تأثیرات عمده‌ای بر شکل‌گیری شخصیت آدمی و بلکه مجموعه زندگی انسان دارد؛ از این‌رو راهکارهای دستیابی به شادی، برای انسان‌ها مهم هستند.

تصمیم‌گیری برای شاد زیستن

انسان‌ها به تجربه دریافته‌اند که هرچه را بخواهند به سوی آن جذب می‌شوند؛ برای دستیابی به شادی نیز آنها منتظر اتفاق‌های غیرمنتظره یا معجزه نمی‌مانند، بلکه با تمام وجود به سوی آن حرکت می‌کنند و تصمیم می‌گیرند که شاد باشند؛ این نکته به اندازه‌ای مهم و کلیدی است که روان‌شناسان آن را نخستین مرحله شاد زیستن دانسته‌اند. این تصمیم حتی می‌تواند با انجام کارهای لذت‌بخش تک‌نفره نیز محقق شود. از منظر مولانا در دیوان شمس: الگو:آغاز نستعلیق الگو:شعر

الگو:ب
الگو:پایان شعر
الگو:پایان نستعلیق

توجه به داشته‌ها

گاهی به خاطر ناکامی در رسیدن به خواسته‌ها یا به خاطر فراموشی داشته‌ها غمگین و افسرده می‌شویم؛ اگر انسان، قدردان داشته‌های خود باشد، به چیزهایی نظیر خانواده، سلامتی و دوستان خوب که هرگز با پول یا کار به‌دست نمی‌آیند، توجه بیشتری می‌کند و با این یادآوری، شادمانی و احساس رضایت از زندگی در او افزایش می‌یابد. انسان با یادآوری داشته‌ها، خدا را سپاس می‌گزارد و خدا هم دوست دارد که انسان شادی‌های خود را با یادکرد داشته‌ها نمایان کند.

هدف داشتن

کوهنوردان حرفه‌ای در مسیر رسیدن به قله، از سختی‌ها و دوری راه نمی‌نالند، زیرا با هرچند گامی که طی می‌کنند به قله خیره می‌شوند، انگیزهٔ دوباره‌ای می‌یابند و به مسیر ادامه می‌دهند. اهداف بزرگ در زندگی نیز این‌گونه هستند و تنها با امید، انگیزه و انرژی، به‌دست می‌آیند؛ البته اهداف باید کاملاً واقع‌بینانه و متناسب با شرایط تعیین شوند و برای دستیابی به آنها باید تلاش کوشید. این کار به احساس رضایت درونی کمک می‌کند و داشتن این حس خوب دربارهٔ آینده‌های پیش رو، نقش مهمی در شادکامی دارد.

گذشت و بخشش

کینه‌توزی موجب بروز احساسات ناخوشایند و از بین رفتن شادی در انسان می‌شود. بخشش، مدیریت خشم و پرهیز از کینه‌ورزی، زندگی شاد و راحت‌تری را به ارمغان می‌آورد و از استرس می‌کاهد، دوستان بیشتری را جذب می‌کند و همین موضوع نیز بسیار لذت‌بخش و شادی‌آفرین است.

نیکوکاری

مشارکت دانش‌آموزان اصفهانی در جشن نیکوکاری

در کمک به دیگران و گره‌گشایی از مشکلات آنها، حس زیبایِ وصف‌ناپذیری وجود دارد که با غرور و خوشحالی توأم است و انسان در این مواقع احساس مفید بودن و ارزشمندی می‌کند. هر روز به محیط اطراف‌تان توجه کنید و با توجه به توانایی به یاری کسانی بروید که گره آن‌ها به دست شما باز می‌شود. کمک به اعضای خانواده، دستگیری از نیازمندان، یاری سالمندان و حتی گاهی یک لبخند و همدلی، چاره‌سازی‌ها می‌کند.

صداقت

انسانی که دروغ می‌گوید همیشه ترس از افشای واقعیت دارد و این ترس، آرامش او را برهم می‌زند؛ اما شادی هم‌نشین صداقت است. صداقت، مانند آب زلالی است که چمنزار زندگیِ شادمانه را سیراب می‌کند و گل‌های خوشبختی و لذت را شکوفا می‌سازد. انسان‌های صادق، لحظه‌های شادمانه‌ای را تجربه می‌کنند و از لحظه‌لحظهٔ زندگی لذت می‌برند. انتخاب صداقت، به معنی انتخاب «شادمانگی» است. یکی از زیباترین پیام‌های دین نیز، صداقت است. انسان صادق، از همه گرفتاری‌ها و مشکلات نجات پیدا خواهد کرد.

تغذیه سالم

میان برخی خوراکی‌ها و شادی ارتباط مهمی برقرار است؛ برای نمونه چای بابونه انرژی و شادمانی را به‌همراه دارد؛ یا چغندر یک گیاه شگفت‌انگیز برای مغز است که مواد موجود در آن، سبب بروز شادکامی و تثبیت سلامت روحی و روانی می‌شود. عسل، کاهش التهاب‌های بدن را رقم می‌زند و مغز را در وضعیت سالم نگه می‌دارد. عسل به دوری از افسردگی و افزایش نشاط کمک شایانی می‌کند. اسفناج با افزایش آهن تحرک و نشاط را در پی دارد و وضعیت روده را نیز بهبود می‌بخشد. علاوه بر موارد گفته شده مصرف گردو، عدس و چای سبز نیز می‌تواند در خلق‌وخوی آدمی تأثیر مثبتی بگذارد.

مقایسه نکردن خود با دیگران

مقایسه باطن زندگی خود با ظاهر زندگی دیگران، موجب افسردگی می‌شود و چیزی جز حسرت به همراه ندارد. آدمی باید برای موفقیت و شادی بکوشد تا رکوردهای خود را ارتقا دهد و امروزِ خود را نسبت به دیروز، بهبود ببخشد و با این نگرش، شادمانی و آرامش بیشتری را تجربه خواهد کرد. با این همه، اگر ذهن مقایسه‌گر کوتاه نیامد، می‌توان نمونه‌های پایین‌تر از خود را به او نشان داد؛ به‌عنوان مثال با رفتن به محلات فقیرنشین، می‌توان سطح زندگی خود را با آنان مقایسه کرد یا به بیمارستان‌ها و مراکز نگهداری افراد معلول رفت و ضمن عیادت از آن‌ها نسبت به وضعیت خود شادمان و شکرگزار شد.

ورزش و تحرک جسمی

ورزش سبب ترشح هورمون‌هایی در بدن می‌شود که تقویت روحیه را در پی دارد. فعالیت جسمی با افسردگی مقابله می‌کند و ورزش یکی از راه‌های مفید پاسخ به چگونه شاد بودن است. افرادی که ورزش می‌کنند و تحرک بدنی دارند، معمولاً از درون شاد هستند. آن‌ها علاوه بر تحرک بدنی و دفع سموم از بدن، احساس شادمانی بیشتری نسبت به زندگی و خودشان دارند.

معاشرت با افراد مثبت‌اندیش

هم‌نشینی با افراد مثبت‌اندیش، الهام‌بخش زندگی است و دیدگاه افراد را دربارهٔ زندگی متحول می‌کند. افراد مثبت‌اندیش معمولاً در زندگی شخصی یا کاری و روابط اجتماعی خود موفق‌تر عمل می‌کنند و دوستی و معاشرت با این افراد، شادی را در زندگی بیشتر می‌کند. امام صادق، پیشوای ششم شیعیان با تأکید بر اهمیت شاد زیستن، شوخ‌طبعی را نشانهٔ خوش‌اخلاقی و موجب شادی همنشینان معرفی کرده است و در این زمینه به سیرهٔ پیامبر خدا اشاره کرده است که با شوخی و مزاح، شادمانی را به یاران خود هدیه می‌داد.

استفاده از رنگ‌های شاد

مسجد نصیرالملک شیراز

امروزه از رنگ‌درمانی برای درمان افسردگی، اضطراب و حتی برای پیشگیری از سکتهٔ مغزی استفاده می‌کنند. استفاده از رنگ‌های روشن و شاد در محیط کار، محیط خانه یا پوشش تأثیر قابل‌توجهی بر شاد بودن دارد. رنگ‌ها برای خود زبان دارند و در سکوت کلمات، رنگ‌ها صحبت می‌کنند؛ مثلاً انتخاب رنگ شاد برای اتاق‌خواب، در شاد بودن و تقویت روحیه بسیار مؤثر است. تحقیقات نشان می‌دهند افراد مبتلا به اضطراب و افسردگی، بیشتر با رنگ طوسی یا خاکستری ارتباط برقرار می‌کنند، درحالی‌که افراد شاد تمایل به رنگ زرد دارند. ازاین‌رو توصیه می‌شود کمتر از رنگ‌های تیره استفاده شود؛ البته لازم است که تناسب رنگ با جایگاه اجتماعی نیز رعایت شود. آموزه‌های اسلام نیز به استفاده بیشتر از رنگ‌های روشن و استفاده کمتر از رنگ‌های تیره سفارش کرده است. پیشوای پنجم شیعیان که او را شکافنده دانش نامیده‌اند رنگ سفید را نیکوترین رنگ برای پوشش دانسته است.

خواب کافی

خواب از نیازهای انسان است و بی‌توجهی به آن، آسیب‌های گوناگونی در پی دارد و توجه به آن به شادمانی و آرامش می‌انجامد. بر مبنای برخی پژوهش‌ها، کم‌خوابی به منفی‌بافی منجر می‌شود. به همین دلیل، افرادی که کم می‌خوابند، حال و حوصله ندارند. استراحت، بهترین و مؤثرترین کار برای بازگشت به خود و بازیابی دوباره انرژی‌های ازدست‌رفته و در نهایت، شادمانی است. البته خواب زیاد هم کسالت‌آور و ضد شادمانی است؛ بنابراین باید اعتدال در خواب و استراحت رعایت شود. قرآن نیز خواب را مایهٔ آرامش معرفی می‌کند.

موسیقی

موسیقی تأثیر به‌سزایی بر احساسات آدمی دارد؛ زمانی که انسان موسیقی مورد علاقه خود را گوش می‌دهد احساس بهتری به زندگی دارد و شاد می‌شود. موسیقی به‌دلیل قابلیتی که برای تغییر حال و هوای افراد دارد، یک راه‌کار عالی برای رهایی از استرس است. به‌نحوی که حتی در برخی بیمارستان‌ها برای کنترل درد و سلامت احساسی، از موسیقی استفاده می‌شد. پژوهشگران دریافته‌اند که موسیقی باعث کاهش استرس و افزایش حس شادی می‌شود. موسیقی از این منظر، سبکی از سرگرمی است که صداهای مختلف را به شیوه‌ای کنار هم قرار می‌دهد که انسان آن را دوست دارد، به‌ویژه موسیقی طبیعت که با فطرت انسان، سازگار و مرتبط است.

تفریح و سرگرمی

تفریح و سرگرمی، سبب بهبودی اشتیاق انسان به زندگی می‌شود. مواردی چون باغبانی، آشپزی، نویسندگی، استندآپ کمدی و خیاطی سرگرمی به‌شمار می‌روند. همان‌قدر که ورزش برای سلامتی جسم لازم است، تفریح و سرگرمی نیز سلامتی روان را در پی دارد. برای تفریح، نیاز به برنامه‌ریزی‌های عجیب و غریب یا هزینه‌های سرسام‌آور نیست، بلکه انبوهی از امکانات خانگی را می‌توان برای داشتن یک زندگی شاد استفاده کرد. هیجان سبب شادی و آرامش و رضایت در زندگی می‌شود و مطالعات نشان می‌دهد که شرکت منظم در فعالیت‌های خلاقانه موجب خوشحالی می‌شود. کسانی که وقت خود را با استفاده از تخیل و خلاقیت می‌گذرانند، شور و شوق بیشتر و احساس خوشبختی طولانی‌تری دارند. برای داشتن یک زندگی شادتر باید میان همهٔ جنبه‌های زندگی، تعادل برقرار باشد؛ ایجاد تعادل در زندگی سبب کاهش استرس می‌شود. امام علی به فرزند خود سفارش کرده است که شبانه‌روز خود را به سه بخش تقسیم کند، زمانی برای نیایش با پروردگار، زمانی برای تأمین هزینه زندگی و زمانی برای واداشتن نفس به لذّت‌های حلال. ‏

جلوگیری از الگوهای فکری منفی

دوری از فکرهای منفی یا نوشتن افکار منفی روی کاغذ و سپس نابود ساختن آن‌ها، اثر مثبتی به همراه دارد. نابود کردن افکار به شکل فیزیکی آثار منفی و مسموم کنندهٔ آن‌ها را کاهش می‌دهد. اگر این کار را به صورت منظم انجام شود، دستاورد بهتری خواهد داشت.

تمرکز روی جنبه‌های مثبت

اگر انسان برای مدتی ذهن و افکار خود را روی جنبه‌های زیبای زندگی متمرکز کند، به شخصیتی مثبت‌اندیش تبدیل می‌شود و رفته‌رفته خاطرات و جنبه‌های زیبای زندگی را در نظر می‌گیرد که این امر نشاط درونی او را سبب می‌شود. یکی از بهترین منابع برای چنین موضوعی، یادآوری و خیال‌پردازی خاطرات خوش زندگی و تعمیم آن به آینده است. توجه به ویژگی‌های مثبت یا شناسایی نقاط قوت نیز می‌تواند کمک زیادی به افزایش شادی کند. یکی دیگر از روش‌های کاربردی برای احساس شادمانی یادداشت احساسات خوش زندگی است، با این کار بهتر می‌توان بر مسائل مثبت تمرکز کرد. همان‌گونه که نظامی گنجوی گفته است: الگو:آغاز نستعلیق الگو:شعر

الگو:ب
الگو:پایان شعر
الگو:پایان نستعلیق

خندیدن

از قدیم گفته‌اند «خنده بر هر درد بی‌درمان دواست». خنده به دلیل مسری بودن فضای ناخوش را خوشایند می‌کند تا حداقل برای مدتی مشکلات فراموش شوند. وقتی فرد لبخند نمی‌زند، حالت بدنی خشکی دارد و به افراد نگاه نمی‌کند، این حالت دیگران را از او دور و ناامید می‌کند. به‌طورکلی انسان‌ها از افراد پرانرژی و گشاده‌رو استقبال می‌کنند. لبخند مطمئن‌ترین زبان بدن است؛ لبخند نزدن، افراد را خنثی و بی‌تفاوت نشان می‌دهد.

وقت گذراندن با خانواده

خانواده ایرانی در حال بازی والیبال در روز طبیعت بهار ۱۴۰۱ش

اعضای خانواده در همهٔ صحنه‌های خوشی، ناخوشی و تلخی و شیرینی در کنار یکدیگر هستند؛ با از بین رفتن پیوند میان اعضای خانواده دیگر زندگی شاد معنایی ندارد. هرچه اعضای خانواده ارتباط قوی‌تر و سالم‌تری داشته باشند، احساس شادمانی و سرزندگی در آنها بیشتر می‌شود. حضرت محمد، پیامبر خدا خدمت به خانواده را چنان ارج نهاده که آن را کفارهٔ گناهان بزرگ و موجب فرونشاندن خشم الهی و افزایش حسنات و درجات انسان دانسته است.

تنوع

هر انسانی اگر یک غذای خوشمزه را چند روز پشت سر هم بخورد، حتماً یک حالت دل‌زدگی را حس می‌کند. بسیاری مسائل همین حکایت را دارند؛ روزمرگی و فعالیت‌های تکراری، یکی از نخستین دلایل ابتلا به افسردگی و از بین رفتن نشاط و شادی است. ماندن در خانه برای روزهای متمادی و نداشتن رابطه با دنیا و افراد خارج از خانه هم می‌تواند دلیل دیگری برای این موضوع باشد. ایجاد تنوع در زندگی، راه برون‌رفت از این وضعیت است؛ می‌توان برنامه‌های جدید برای خود طراحی کرد یا در دکوراسیون، ظاهر خود و تفریح‌ها تغییرات مثبت ایجاد کرد.

مشغولیت به کار

پژوهش‌ها تأثیر بیکاری بر افسردگی را اثبات کرده‌اند؛ برای دوری از این آفت بایستی وقت خود را با فعالیت و مشغولیت معنی‌دار و مفید پر کرد و به دیگران نیز برای رهایی از بیکاری کمک کرد تا جامعه‌ای شاد و فعال، شکل بگیرد:

بر سر آنم که گر ز دست برآید ** دست به کاری زنم که غصه سر آید

انسان‌های فعال و مشغول، بسیار سالم‌تر و شادتر هستند. مشغولیت به فعالیتی که اثرات آن برای انسان محسوس و چشمگیر است، علاوه بر زدودن کرختی و بدحالی، احساس شادمانی، خشنودی و رضایت را به افراد منتقل می‌کند. پیشوایان دین اسلام، کار را بهترین و بزرگ‌ترین تفریح انسان معرفی کرده‌اند که استعداد و خلاقیت آدمی را شکوفا می‌کند و او را از غم و غصه می‌رهاند.

منابع

• قرآن
• آمدی، عبدالواحد محمد، غرر الحکم و درر الکلم، قم، دار الکتاب الاسلامی، ۱۴۱۰ق.
• بهشتی، رقیه، «شادی، کلید آرامش درونی»، سایت همشهری آنلاین، تاریخ درج مطلب: ۵ شهریور ۱۳۹۰ش.
• بیدختی، راضیه، «شادی و راه‌های شاد زیستن»، در سایت راه آسمان، اردیبهشت ۱۳۹۹ش.
• حاجی‌حسنی، مهرداد و حاجی‌حسنی، فریده، «مدل شادی: یک مطالعه نظریه داده‌بنیاد»، پژوهشنامه روان‌شناسی مثبت، شماره ۲۶، شهریور ۱۴۰۰ش.
• حافظ، خواجه شمس‌الدین محمد، دیوان حافظ، در سایت گنجور.
• خاتونی، نگین و کلاهی، مهدی، «موسیقی طبیعت و انسان»، فصلنامه ترویج علم، شماره ۱۷، اسفند ۱۳۹۸ش.
• دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، وب‌سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: ۱۰ آذر ۱۴۰۱ش.
• روشن، حسن و دیگران، «تبیین نقش تغذیه بر اخلاق و سلامت روان در رهیافت سبک زندگی اسلامی»، پژوهشنامه سبک زندگی، شماره ۹، اسفند ۱۳۹۸ش.
• سید بن طاووس، إقبال الأعمال، تهران، دارالکتب الإسلامیة، ۱۳۶۷ش.
• شریفی، علی و دیگران، «بررسی تأثیر تغذیه بر ابعاد روانی و معنوی انسان»، پژوهش‌نامه علوم حدیث تطبیقی، شماره ۱۴، بهار و تابستان ۱۴۰۰ش.
• شیخ طوسی، محمد بن حسن، الأمالی، قم، دار الثقافه، ۱۴۱۴ق.
• شیخ طوسی، محمد بن حسن، تهذیب الاحکام، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۶۴ش.
• صادقی اردستانی، احمد، نیازهای جوانان، قم، خرم، ۱۳۷۹ش.
• فهرستی، زهرا و توتونچیان، مهری، «شادی و نشاط از دیدگاه فقه با رویکردی بر نظر امام خمینی»، وب‌سایت پژوهش‌نامه متین، تاریخ بازدید: ۱۰ آذر ۱۴۰۱ش.
• کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۴۰۷ق.
• محمدی، سعید و دیگران، «بررسی تأثیر ورزش و مدیتیشن بر کاهش اضطراب و افسردگی: مرور سیستماتیک و فراتحلیل»، مجله روان‌پزشکی و روان‌شناسی بالینی ایران، دوره ۲۷، شماره ۲، ۱۴۰۰ش.
• محمدی ری‌شهری، محمد، میزان الحکمة، قم، دارالحدیث، ۱۳۷۵ش.
• مولوی، جلال‌الدین محمد، دیوان شمس تبریزی، در سایت گنجور.
• میرشاه جعفری، ابراهیم و دیگران، «شادمانی و عوامل مؤثر بر آن»، در تازه‌های علوم شناختی، شماره ۳، ۱۳۸۱ش.
• نظامی گنجوی، جمال‌الدین الیاس، خمسه (پنج گنج)، در وب‌سایت گنجور.