پیش‌نویس:نذر

سفره نذری حضرت رقیه (س)، مصادف با ۴ صفر در میدان آیینی امام حسین (ع) تهران

نذر، واجب کردن کاری بر خود، تا خدا سختی یا مشکلی را برطرف کند.

نذر در فقه اسلامی به‌معنای بر عهده گرفتن انجام یا ترک کاری برای خدا است و می‌تواند مشروط یا مطلق باشد. اهداف آن شامل برآورده شدن حاجت، تقویت انگیزۀ معنوی و نجات از مشکلات است. نذر جایگاه اجتماعی و دینی ویژه‌ای دارد و بخشی از مال افراد را برای نیازمندان و امور دینی اختصاص می‌دهد. برای صحت نذر، خواندن صیغه، توانایی انجام، عدم منع شرعی و بلوغ و اختیار لازم است. در صورت ترک نذر، کفاره‌ای مانند روزه ۶۰ روز یا کمک به ۶۰ فقیر واجب می‌شود و احکام خاصی برای زنان، فرزندان و مصارف نذرها وجود دارد.

مفهوم‌شناسی نذر

نذر در زبان فارسی و عربی به‌معنای آن است که انسان کاری را بر خود، واجب کند؛ اما در اصطلاح فقهی، نذر در صورتی وجوب پیدا می‌کند که عبارت «برای خدا» در آن ذکر شده باشد. چیزی که انسان بر خود واجب می‌کند اعم از انجام یا ترك كاری است که حكم شرعی دربارۀ آن وجود دارد.

انواع نذر

نذر به دو صورت انجام می‌شود:

1. نذر مشروط؛ مانند این‌که گفته شود «چنانچه بيمار من شفا پیدا کند، انجام فلان كار براى خدا بر عهدۀ من است.» يا «اگر فلان كار زشت را انجام دادم فلان كار خير را براى خدا انجام دهم.»
2. نذر مطلق و بدون قيد و شرط؛ مثلاً گفته شود «من براى خدا نذر مى‌كنم كه فلان کار خیر را انجام دهم.»

از نظر فقهی هر دو نذر صحیح است.

اهداف و انگیزه‌های نذر

نذرخون به مناسبت تاسوعای حسینی در قم

هدف و انگیزۀ نذر، به هدف و انگیزۀ نذرکننده بستگی دارد. برخی از اهداف و انگیزه‌های نذر عبارت است از:

1. برآورده شدن حاجت‌ها؛
2. تقویت انگیزه برای حرکت در مسیر سیر و سلوك؛
3. نجات از مشکلات و سختی‌ها؛
4. خدمت به جامعه و کمک به نیازمندان؛
5. بهبود حال خود و اطرافیان و ایجاد حس انسان دوستی و مهربانی.

پیشینه و جایگاه نذر در اسلام

مردم شبه‌جزیرۀ عربستان پیش از ظهور اسلام، با نذر آشنا بودند. اعراب دورۀ جاهلیت با «نذر نذیر» نیز آشنا بوده‌اند. غوث بن مُرّ که مدتی عهده‌دار یکی از مناصب کعبه بود از مادری متولد شد که صاحب فرزند نمی‌شد. مادرش نذر کرد که اگر صاحب پسر شود، او را وقف خدمت کعبه کند. از گزارش یعقوبی دربارهٔ سنت وفای به نذر در زمان عبدالمطلب به‌خوبی استفاده می‌شود که نذر در میان اعراب قبل از ظهور اسلام رواج داشته است.

در دورۀ ظهور اسلام، نذر به‌عنوان نوعی توسل به درگاه خداوند برای تقرب به او، نجات از سختی‌ها و شفای بیماران مورد توجه قرار گرفت. اشاره قرآن به داستان نذر روزۀ اهل‌بیت برای شفای امام حسن و امام حسین که سبب نزول آیاتی از سورۀ انسان در شأن آن‌ها شد، مؤید اهمیت نذر و توسل به خداوند برای برآورده شدن حوائج است. همچنین قرآن از نذر همسر عمران مادر مریم حکایت می‌کند؛ در تفسیر آیۀ ۳۵ آل‌عمران گفته شده است که نذر کردن فرزند به این معنا بوده است که دیگر پدر و مادر بر او تسلط ندارد و فرد نذر شده باید در ولایت خدا داخل شده و در راه او خدمت کند.

به‌همین دلیل نذر از سنت‌های مهم اسلامی است که نقش زیادی در ارتباط و نزدیکی افراد با ایمان و معتقد به خداوند از طریق پیمان بستن با او در هنگام مشکلات و سختی‌ها دارد. از سوی دیگر با انجام نذر مقداری از مال افراد در اختیار نیازمندان جامعه قرار می‌گیرد و کمک شایانی به حل مسألۀ فقر و مشکلات اقتصادی جامعه می‌کند.

مورد دیگری که نشانگر جایگاه والای نذر در جامعه اسلامی است نذرهای مردم معتقد برای مجالس اهل‌بیت است. این‌گونه نذرها بخشى از هزينه‌هاى احياى فرهنگ عاشورا و زمینه‌سازی برای رشد ارزش‌های دینی در جامعه را تأمین می‌کند.

همچنین در عصر جدید، نذر می‌تواند به شکل‌های متنوعی مثل نذرهای فرهنگی، محیط زیستی یا ساخت مدرسه و مسجد هم صورت گیرد.

شرايط نذر

1. خواندن صيغه نذر؛ برای آن‌که نذر واجب شود و بر عهدۀ شخص قرار بگیرد باید صیغۀ آن خوانده شود، اما لازم نیست حتماً به زبان عربی باشد؛ بنابراین اگر بگويد: «چنانچه مريض من خوب شود، براى خدا بر من است كه پولی را به فقير بدهم»، نذر او صحيح است.
2. توانايى انجام نذر؛ اگركسى توانایی انجام کاری را ندارد نمی‌تواند آن را نذر كند؛ مانند این که نذر کند پیاده به کربلا برود در حالی که توانایی انجام آن را ندارد.
3. نداشتن منع شرعى؛ اگر نذر كند یکی از محرمات و مکروهات را انجام دهد یا یکی از واجبات و مستحبات را ترک کند، نذر او صحیح نیست.
4. شرايط عمومى؛ کسی که نذر می کند بايد بالغ و عاقل باشد و با اختیار و قصد خود نذر کند و حاکم شرع او را از تصرف در مالش منع نکرده باشد.

انواع مرسوم نذر

• نذر عبادی: انجام اعمال عبادت مانند نماز، روزه، تلاوت قرآن، زیارت مشاهد مقدسه. این نوع نذر برای تقرب به خدا و انجام عبادت خاص صورت می‌گیرد.
• نذر نقدی و مالی: کمک به افراد نیازمند، خیریه، سادات، ساخت مسجد یا مدرسه.
• نذر خدمت: شرکت در امور خیر مانند نذر خون و امور عمرانی مانند ساختمان‌سازی اماکن مذهبی و فرهنگی.
• نذر ترک عمل: خودداری از گناه یا عادت بد مانند ترک دروغ یا پرخوری.
• نذر غذا (نذری دادن): تهیه و توزیع غذاهای ساده یا سنتی در مناسبت‌های مذهبی مثل محرم.

كفاره نذر

هرگاه انسان عملی را در قالب نذر بر خود واجب کند عمل به آن، الزامی است و اگر به نذر خود عمل نکند باید مجازات عمل نکردن به نذر را بپذیرد و کفاره بدهد. کفارۀ کسی که از روی اختیار به نذر خود عمل نکند، ۶۰ روز روزۀ پی‌درپی یا غذا دادن به ۶۰ فقیر است. بر این اساس، اگر نذر کرده باشد که مثلا در روز خاصی روزه بگیرد و در آن روز عمدا به نذر خود عمل نکند، بايد علاوه بر قضاى روزۀ آن روز، كفّاره هم بدهد.

احكام نذر

1. زن نمی‌تواند بدون اجازۀ شوهر نذر کند و در صورت انجام نذر بدون اجازه، نذر او باطل است. البته در صحت نذر زن از اموال خودش ميان فقيهان شیعه، اختلاف‌نظر وجود دارد؛ برخی از فقها چنین نذری را درست دانسته‌اند؛ اما گروهی دیگر اجازه نداده و یا در صورتی که منافات با حقوق شوهر داشته باشد آن را جایز نمی‌دانند.
2. نذر فرزند نیاز به اجازۀ پدر ندارد، بنابراین اگر فرزند برای امری نذر کرد اگر چه پدر اجازه ندهد باید به نذر خود عمل کند مگر اینکه پدر او را از انجام آن کار منع کند، در این صورت نذر او منحل می‌شود.
3. در صورتی که نذر کرده تا عمل خاصی را انجام دهد یا کاری را در زمان معینی انجام دهد باید همان‌طور که نذر کرده آن را انجام دهد. مثلاً اگر نذر کرده در روز خاصی روزه بگیرد یا صدقه بدهد نمی‌تواند روز قبل یا بعد از آن به نذر خود عمل کند.
4. اگر چيزى براى خود امام يا امامزاده نذر كرده باشد بى‌آنكه نام حرم را ببرد، مى‌تواند علاوه بر مصارف حرم، آن را صرف مجالس عزادارى و سوگوارى يا نشر آثار آن بزرگواران، يا كمك به زوّار آن‌ها يا هر كار ديگرى كه نسبتى با آن‌ها دارد بكند، اما اگر چیزی برای حرم نذر کرده باشد تنها می‌تواند آن را برای مصارف حرم مانند فرش، پرده، روشنایی و سایر امور آنجا هزینه کند.
5. در صورتى كه صيغۀ نذر به‌صورت شرعى خوانده شده باشد تغيير آن جايز نيست اما از آنجا که اکثر مردم صيغۀ شرعى نمی‌خوانند نذر صحیح منعقد نمی‌شود و تغيير شرایط يا ترك عمل نذر شده، جایز است.

فرهنگ نذر در ایران

امروزه نذر در جامعۀ ایران علاوه بر شکل سنتی که همان تهیه و توزیع غذا در مناسبت‌های مذهبی است، به شکل‌های متنوع‌تر و فرهنگی‌تر نیز گسترش یافته است. مردم بیشتر به نذرهای فرهنگی و اجتماعی توجه کرده‌اند که هدف‌شان رفع دغدغه‌ها و آسیب‌های اجتماعی است. این نوع نذرها شامل اختصاص وقت و تخصص برای کمک به اقشار کم‌برخوردار مانند کودکان کار، زنان سرپرست خانوار، تجهیز کتابخانه‌ها در مناطق محروم، و حتی کمک به زندانیان فقیر برای آزادی یا تهیه لباس و وسایل اولیه است. نذر فرهنگی بر تغییر رفتار، حس مسئولیت‌پذیری و همدلی در جامعه تأکید دارد و به باور بسیاری موجب اصلاح روح و فرهنگ جامعه می‌شود.

همچنین با افزایش آگاهی، برخی نذرهای بریز و بپاش قدیمی کاهش یافته و جای خود را به نذرهای معنادارتر داده‌اند که به‌جای صرفا اطعام، به تقویت فرهنگ همیاری و مشارکت اجتماعی کمک می‌کنند. در کنار نذرهای سنتی، شکل‌های نوینی مانند نذر کتاب، آموزش داوطلبانه و توسعۀ خدمات پزشکی رایگان نیز دیده می‌شود. به‌همین دلیل نذر در ایران در عصر حاضر علاوه بر جنبۀ مذهبی، نقش معنوی و اجتماعی مهمی پیدا کرده و بیشتر به سمت نذرهای اثرگذار فرهنگی و اجتماعی حرکت کرده است که علاوه بر برآوردن حاجت فرد نذرکننده، سبب تقویت بنیان‌های اخلاقی و اجتماعی جامعه نیز می‌شود.

نذر در عاشورا و اربعین

نذر در عاشورا و اربعین امام حسین از شاخص‌ترین و پررنگ‌ترین سنت‌های مذهبی و اجتماعی در فرهنگ ایرانی و شیعی است. این نذرها اغلب به‌صورت تهیه و توزیع غذاهایی ساده و سنتی مانند آش، حلیم، برنج و خورشت میان عزاداران امام حسین انجام می‌شود. نذری دادن در این ایام نماد وفاداری به اهل‌بیت و یادآور رشادت‌های امام حسین و یارانش است.

سنت نذری دادن در عاشورا به قرون اولیه اسلامی باز می‌گردد و از آن زمان در میان شیعیان مدینه، کوفه و سپس ایران رواج یافته است. در این سنت، افراد نذر می‌کنند که در صورت برآورده شدن حاجات یا رفع بلا غذای نذری تهیه و بین عزاداران توزیع کنند. این کار نه‌تنها به عنوان عملی عبادی بلکه به‌عنوان نمادی از همدلی، کمک‌رسانی و تقویت پیوندهای اجتماعی بین مردم و ملت‌ها شناخته می‌شود. در پیاده‌روی اربعین نیز نذر نمود بسیار خاص و گسترده‌ای دارد و یکی از عمیق‌ترین جلوه‌های ارادت به امام حسین محسوب می‌شود. زائران پیاده‌روی اربعین معمولاً نذرهایی برای امام حسین می‌کنند که این نذرها به‌صورت‌های مختلفی در مسیر کربلا ادا می‌شود. برخی از این نذرها عبارتند از:

• نذر تهیه و توزیع غذاهای گرم مانند آش، شله‌زرد، برنج، و غذاهای محلی میان زائران در موکب‌ها که موجب تقویت روحیه و رفاه زائران می‌شود.
• نذر ارائۀ خدماتی چون ارائه آب و شربت خنک به زائران، به‌ویژه در مسیر طولانی و گرم و کویری که پیاده‌روی انجام می‌گیرد.
• برخی نذورات به‌صورت کمک مالی برای ادارۀ موکب‌ها، تامین لوازم ضروری زائران یا خدمات پزشکی رایگان است.
• نذرهای کوچک‌تر مانند توزیع خرما، چای، قند و خوراکی‌های ساده برای زائران.
• برخی افراد نذر دارند که پیاده‌روی را تا پایان مسیر انجام دهند یا عمل عبادی خاصی در طول مسیر ادا کنند.

نذر در دیگر ادیان آسمانی

فراتر از دین اسلام، توسل جستن برای رفع بلا، دفع مصیبت و جلب منفعت در میان همۀ ادیان، وجود داشته است و پیروان هر کدام از این آئین‌ها در چارچوب آموزه‌های دینی خود می‌کوشند تا فضل و رحمت الهی را از طریق نذر، به‌سوی خود جلب کنند.

نذر در آیین یهود

در دین یهود نذر امری پسندیده دانسته شده است. برخی از پیامبران بنی‌اسرائیل مانند یعقوب برای رسیدن به خواسته‌های خود نذر کرده‌اند. علاوه بر نذرهایی که از پیامبران بنی‌اسرائیل نقل شده، نوعی نذر در قوم یهود رواج داشته که «نذیره» نامیده می‌شود و در کتاب مقدس، سِفر اعداد به احکام و قوانین مربوط به آن اشاره شده است. این نذر، عهد و پیمانِ دوطرفه میان یک یهودی با خدای خود «یَهوَه» است که متعهد می‌شود برای زمان مشخصی برخی از کارها مانند مصرف مشروبات الکلی و حضور بر سر جنازه را انجام ندهد و موی سر خود را نتراشد. یکی دیگر از انواع نذر در میان یهودیان آن است که والدینِ یک فرزند با «یَهوَه» پیمان می‌بندند که فرزند پسر خود را در راه خدا وقف کرده، او را برای تمامی عمر، به‌منظور جلب رضایت یَهوَه، نذیره کنند.

کتاب عهد عتیق از دو نفر به‌نام‌های شِمشون و سموئیل نبی نام برده که در شکم مادر نذر نذیره شده‌اند. آنچه در قرآن پیرامون نذر همسر عمران به درگاه خداوند برای اینکه صاحب فرزند پسر شوند و او را خدمتکار خانه خدا قرار دهند، آمده نیز در حقیقت همان نذر نذیره‌ای است که در کتاب مقدس به آن اشاره شده است. عمل نکردن به نذر در میان یهودیان گناهی محسوب می‌شود که خداوند از آن بازخواست خواهد کرد.

نذر در آیین زرتشت

نذر به‌معنای متداول امروزی در آئین زرتشت وجود ندارد. از دیدگاه زرتشت بهترین شیوۀ پیشکش مینویی (نذر کردن) انجام کار نیک است. در «گات‌ها» مقدس‌ترین کتاب زرتشتیان نذر و نیاز به سه گونه آمده است:

1. «نیاز» که در آن نیکوکاران نذرهای خود را در اختیار موبدان نیایشگاه‌ها و آتشکده‌ها قرار می‌دادند تا در هنگام نیاز آن را در کارهای خیر و عام‌المنفعه مصرف کنند.
2. «اشوداد» که در آن شخص نیکوکار بخشی از دارایی خود مانند خانه، زمین، کشتزار و اموالی که قابل جابجایی نیست را در اختیار نیایش‌گاه و آتشکده قرار می‌داد؛ یعنی در واقع این املاک را نذر و وقف می‌کردند. موبدان و روحانیون آتشکده‌ها اجازه فروش اشودادها را نداشتند.
3. «گاهنبار» که از سنت‌های ایرانیان باستان بود اما در زمان زرتشت تغییراتی در شیوه انجام آن داده شد. در این سنت ابتدا موبدان بخش‌هایی از اوستا را می‌خواندند و سپس سفره‌ای پهن می‌کردند که فقیر و غنی بر سر آن می‌نشستند و از آن استفاده می‌کردند.

نذر در آیین مسیحیت

در انجیل روایتی از سفارش عیسی به نذر یا رفتاری از او که از آن برداشت نذر شود، وجود ندارد؛ از این رو در میان مسیحیان نذر متداول نیست. تنها دو مورد در انجیل اشاره به بحث نذر شده که در هر دو مورد نمی‌توان بیان کلمۀ «نذر» را حمل بر توصیۀ مسیحیت به نذر کرد؛ زیرا در هر دو مورد «پُولُس» که در ابتدا جزء یهودیان بود و بعدا در جایگاه مبلغین مسیحیت قرار گرفت، برای اینکه از جانب یهودیان در امان باشد سر خود را تراشید.

منابع

• قرآن کریم.
• «احکام وفای به نذر و تخلّف از عمل به آن»، وب‌سایت رسمی دفتر آقای سیدعلی حسینی سیستانی، تاریخ بازدید: 24 شهریور 1404ش.
• ابن‌هشام، عبدالملک بن هشام، السیرة النبویة، به کوشش طه عبدالرؤوف سعد، بیروت، دار الجیل، بی‌جا، ۱۴۱۱ق.
• امیدیانی، سیدحسین، «نذر و نیاز در دین زرتشت و ایران باستان»، پایگاه جامع امامزادگان و بقاع متبرک ایران اسلامی، تاریخ درج مطلب: ۱ خرداد ۱۳۹۷ش.
• «اولین کسی که برای امام حسین غذای نذری داد»، خبرگزاری رسمی حوزه، تاریخ درج مطلب: 3 مهر 1396ش.

• بنی‌هاشمی خمینی، محمدحسن، توضیح المسائل مراجع، قم، دفتر انتشارات اسلامی جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، چاپ هشتم، ۱۳۸۱ش.
• پاکتچی، احمد و دیگران، «تحلیلی زبانشناختی- بین‌الادیانی از انگاره نَذْر در قرآن کریم»، در دوفصلنامه کتاب قیم، شماره بیستم، ۱۳۹۸ش.
• «چرا نذری می‌دهیم؟»، خبرگزاری ایسنا، تاریخ درج مطلب: 7 مهر 1396ش.
• راغب اصفهانی، حسین بن محمد، مفردات الفاظ قرآن، بیروت، دارالشامیه، ۱۴۱۲ق.
• طباطبایی، سید محمدحسین، ترجمه تفسیر المیزان، ترجمه سید محمدباقر موسوی همدانی، قم، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، ۱۳۷۴ش.
• عمید، حسن، فرهنگ عمید، وب‌سایت کتابسرای اشجع، تاریخ بازدید: ۲۵ مرداد ۱۴۰۰ش.
• «فواید نذری دادن»، وب‌سایت موسسه محبت و کارگشایی نیک، تاریخ بازدید: 24 شهریور 1404ش.
• کتاب مقدس، سایت کتاب مقدس، تاریخ بازدید: ۱ شهریور ۱۴۰۰ش.
• گلپایگانی، محمدرضا، مجمع المسائل، قم، دارالقرآن الکریم، چاپ چهارم، ۱۴۱۳ق.
• «نذر زن بدون اجازه شوهر»، وب‌سایت پرسمان دانشگاهیان، تاریخ درج مطلب: ۱۹ مهر ۱۳۸۸ش.
• «نذر کردن در دین زرتشت»، وب‌سایت حقوق بشر در ایران و دین زرتشت، اقلیت‌ها، تاریخ بازدید: 1 شهریور 1400ش.
• «نذری دادن در عصر جدید+تاریخ نذری در ایران»، وب‌سایت کشمون، تاریخ به‌روزرسانی: 11 شهریور 1397ش.
• نیلی، یاس، «ثواب نذری در اربعین»، وب‌سایت یاس نیلی، تاریخ بازدید: 24 شهریور 1404ش.
• واشقانی فراهانی، ایران، «نذرهای گره‌گشا»، وب‌سایت روزنامه ایران، تاریخ درج مطلب: 17 مرداد 1402ش.
• همتی، محمدعلی و دیگران، «جستاری تاریخی، تطبیقی دربارهٔ واژه «نذر و مشتقات آن» در زبان‌های عبری، سریانی و عربی با تکیه بر قرآن و عهدین»، در پژوهش دینی، شماره ۴۰، بهار و تابستان ۱۳۹۹ش.
• یعقوبی، احمد بن اسحاق، تاریخ یعقوبی، ترجمه محمدابراهیم آیتی، تهران، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ نهم، ۱۳۸۲ش.