پیش‌نویس:حریم خصوصی در شهرسازی

حریم خصوصی در شهرسازی؛ طراحی فضاهای شهری با حفظ حریم خصوصی.

حریم خصوصی در شهرسازی به معنای حفظ حریم کالبدی و معنایی فضاها است که امنیت، آرامش و ارزش‌های فرهنگی را برای ساکنان فراهم می‌کند. در معماری اصیل ایرانی، با استفاده از دیوارها، سلسله‌مراتب فضایی و تفکیک عرصه‌های خصوصی و عمومی، به حریم خصوصی توجه می‌شد. این اصول، شامل سلسله‌مراتب و درون‌گرایی، نقش مهمی در حفاظت از زندگی خانوادگی و کنترل تعاملات اجتماعی داشت. توجه به حریم خصوصی و به‌ویژه حریم زنانه، آثار مثبتی چون تقویت هویت فرهنگی، بنیان خانواده، حس تعلق، تعاملات اجتماعی و امنیت فضایی دارد. کم‌رنگ شدن حریم خصوصی در معماری مدرن پیامدهایی مانند کاهش درونی‌سازی پوشش زنان، افزایش مصرف‌گرایی، بی‌هویتی فضایی و تعارضات شهری به همراه دارد.

مفهوم‌شناسی

حریم، حق فردی و مفهومی ذهنی است که افراد بر اساس درک خود از محرمیت و تنظیم روابط اجتماعی‌، تعیین می‌کنند تا از اشراف و دیده و شنیده‌شدن ناخواسته جلوگیری کنند. از این منظر، حریم هم بُعد فیزیکی و هم بُعد معنوی دارد و بازتاب‌دهندۀ نیازهای درونی انسان است. در معماری، حریم دارای ابعاد دیداری، شنیداری، بویایی، حرکتی و روانی است که به‌منظور کنترل حضور بیگانگان به‌کار گرفته می‌شود.

حریم در شهرسازی، با جداسازی عرصۀ خصوصی از عمومی حاصل می‌شود. مرزبندی حریم، خصوصی‌ترین فضاهای مسکونی تا عمومی‌ترین فضاهای شهری را در بر می‌گیرد و باعث توسعۀ فرایند شهر از درون به برون، اصل سلسله‌مراتب فضایی و رعایت عرصه‌ها می‌شود. از این منظر، حریم خصوصی در شهرسازی به‌ معنای شکل‌دادن به فضای شهری به‌گونه‌ای است که از جهت کالبد و معنا دارای حریم باشد. از این منظر، شهرسازی در حوزۀ کالبد بیشتر بر اصولی متمرکز می‌شود که به فضا امنیت می‌بخشد و در حیطۀ معنایی، فضا دارای ویژگی‌هایی می‌شود که فرد در آن احساس آرامش می‌کند.

فرهنگ‌ها و جوامع گوناگون با درجات متفاوتی به حریم خصوصی در شهرسازی توجه می‌کنند؛ مثلاً کشورهای غربی بيشتر به همجواری‌ها می‌پردازند و به محرميت فضاهای بين خانه‌های مجاور و آپارتمان‌های مسکونی کمتر توجه دارند، اما در کشورهای مسلمان، اهمیت حریم خانواده موجب می‌شود که موضوع حریم خصوصی، از کلان‌ترین فضاهای شهری تا کوچک‌ترین فضاهای معماری را تحت‌تأثیر قرار دهد.

تاریخچه

در معماری ایرانی، تفکیک قلمرو خصوصی از حوزۀ عمومی موجب حفظ حریم خصوصی می‌شد. در ایران باستان از دیوارهای بلند، خندق‌ها و پیچ‌وخم‌ها برای حفظ حریم خصوصی استفاده می‌شد و بن‌بست‎‌ها و دیوارهای بلند اطراف تخت‌جمشید، شوش، کوشک‌های روزگار ساسانیان و کهن‌دژ‌ها، شارستان‌ها و ربض‌ها، از ارکان شکل‌گیری شهرها بودند؛ اما شهرسازی با ورود مدرنیته به ایران و افزایش شهرنشینی دگرگون شد.

اصل محرمیت در شهرسازی اسلامی

از جمله اصول و ضوابطی که مسلمانان بر اساس فرهنگ دینی، در شهرسازی رعایت می‌کردند، اصل محرمیت بود. مهندسان و شهرسازان در چارچوب اصل محرمیت، بناها و خانه‌ها را به گونه‌ای طراحی می‌کردند که حریم خصوصی و زندگی فردی ساکنان محفوظ بماند. در همین راستا از بلندمرتبه‌سازی پرهیز می‌کردند تا موجب اشراف بر حریم خصوصی دیگران نشود.

عناصر شکل‌دهنده حریم خصوصی در ساختار شهری

در معماری ایرانی، فضاهای گوناگون شهری، هر کدام نقش مستقلی در شکل‌دهی به حریم خصوصی دارند.

• فضاهای مسکونی و محله‌ای: با طراحی ورودی‌های غیرمستقیم‌، کوچه‌های باریک و پیچ‌دار و فضاهای محصور.
• فضاهای مذهبی و فرهنگی: با طراحی فضاهای تفکیک‌شدۀ زنانه و مردانه در قالب سلسله‌مراتب فضایی و رعایت حریم بصری.
• بازارها و فضاهای تجاری سنتی: با ورودی‌های کنترل‌شده و حجره‌هایی که دید به فضای بیرون را کاهش می‌دهند و در راسته‌های باریک و محصور قرار گرفته‌اند.
• فضاهای عمومی شهری: با طراحی پوشش‌های بصری در پارک‌ها، میادین و پیاده‌روها برای ایجاد حریم، تعیین مرز و پوشاندن مناظر نامطلوب.

کارکرد رعایت حریم خصوصی در شهرسازی

معماری علاوه بر ساختار فیزیکی فضاها، بر جنبه‌های روانی و اجتماعی انسان نیز تأثیر می‌گذارد. در این چارچوب، رعایت حریم خصوصی در شهرسازی با ایجاد حائل‌های کالبدی و سلسله‌مراتب فضایی، به کنترل تعاملات اجتماعی مردان و زنان و کاهش روابط خارج از چارچوب‌ خانواده کمک می‌کند و کیفیت زیست شهری را با تقویت هویت فرهنگی، تقویت بنیان خانواده، تقویت حس تعلق، افزایش تعاملات اجتماعی و تقویت احساس امنیت، ارتقا می‌دهد. رعایت حریم خصوصی در ساختار فضایی، با ایجاد مرزها و سلسله‌مراتب از عرصه‌های خصوصی تا عمومی، امنیت بصری را افزایش می‌دهد و شبکه معابر با کاهش فرصت‌های وقوع جرم و جنایت، ایمنی محیط را تأمین می‌کند.

بی‌توجهی به حریم خصوصی در معماری شهری

در پی گسست فرهنگی و از هم‌گسیختگی بافت شهری و بازخوانی مفهوم محله و خلق مفهوم جدیدی از مجتمع‌های زیستی، امروزه از بحران محرميت در شكل‌گيری فضاهای شهری یاد می‌شود. در ایران معاصر، معماری نوین و تغییرات اجتماعی باعث دگرگونی در سیمای شهری و شیوه‌های ساخت‌وساز شده و معماری ایرانی از سبک سنتی و مبتنی بر فرهنگ اسلامی فاصله گرفته است.

بی‌توجهی به حریم خصوصی در معماری شهری، پیامدهایی را به‌ دنبال دارد، ازجمله:

• تضعیف ارزش‌های اخلاقی و اجتماعی مانند عفاف
• افزایش مشکلات اخلاقی و آسیب‌های اجتماعی به دلیل حرکت از معماری درون‌گرا به سوی معماری برون‌گرا
• کم‌رنگ شدن حریم خانه و خانواده
• کوچک‌شدن فضاهای زیستی خانواده‌ها
• شکل‌گیری فضاهای بی‌هویت که ساکنان احساس تعلق خاطر به آنها ندارند
• کاهش تعاملات اجتماعی و سست‌شدن روابط همسایگی
• افزایش تعارضات شهری و درگیری‌های اجتماعی با ایجاد آلودگی‌های صوتی و بصری و تعریض معابر

طراحی قلمرو حریم خصوصی در فضای شهری

امروزه نیز برخی کارشناسان حوزه معماری به‌منظور رعایت حریم خصوصی در فضاهای شهری توصیه می‌کنند عبارتند از:

طراحی بناها

کارشناسان معماری معتقدند برای حفظ حریم بصری و ارتقای کیفیت محیطی باید از اختلاف ارتفاع زیاد بین ساختمان‌ها پرهیز و با ایجاد فاصله کافی بین بناها، از موانع طبیعی و مصنوعی به‌عنوان محدودکننده دید استفاده شود.

طراحی معابر عمومی

برای ارتقای کیفیت فضاهای عمومی و مسکونی، معابر با مقیاس انسانی و با ویژگی‌هایی چون سایه‌اندازی طبیعی، محیطی آرام و عاری از آلودگی صوتی طراحی شوند. این امر از طریق کنترل ازدحام، محدودیت ورود خودروها به محلات مسکونی، ایجاد حریم‌های ایمن و توجه به منظر عمومی محقق می‌شود. همچنین، تنوع بخشی به فضای معابر با تغییر در عرض و ارتفاع و نیز ایجاد فضاهای سرپوشیده و گشادگی‌ها، به غنای تجربۀ عابران پیاده می‌افزاید.

منابع

• امینی، ندا و نوروزیان‌پور، هیربد، «خلوت و محرمیت شناخت تفاوت‌ها و شباهت‌های این دو مفهوم در معماری و شهرسازی»، فصلنامۀ علمی- پژوهشی شهر ایرانی اسلامی، شمارۀ پانزدهم، 1392ش.
• بابازادۀاسکویی، سولماز و دیگران، «ارتقای بنیان‌های نظری مفهوم حریم در مسکن معاصر از منظر روانشناسی محیطی، نمونۀ موردی: برج مسکونی میلاد تبریز»، باغ‌نظر، دورۀ 16، شماۀ 79، 1398ش.
• باقری، اشرف‌السادات، «تحليل و بررسی درون‌گرايی در شهرهای سرزمين‌های اسلامی»، فصلنامۀ تحقیقات جغرافیایی، سال 29، شمارۀ 2، 1392ش.
• بحرینی، سیدحسین و تاج‌بخش، گلناز، «مفهوم قلمرو در فضاهای شهری و نقش طراحی شهری خودی در تحقق آن»، هنرهای زیبا، شمارۀ 6، 1378ش.
• «بومی‌سازی استانداردهای محرمیت در فضاهای مسکونی با تأکید بر تعالیم اسلامی و فرهنگ ایرانی»، وب‌سایت مگیران، تاریخ بازدید: 24 تیر 1404ش.
• «تفاوت فضاها در خانه‌های ایرانی سنتی و امروزی»، وب‌سایت شهر معمار، تاریخ درج مطلب: ۱۶ مهر ۱۴۰۱ش.
• ثقۀالاسلامی، عمیدالاسلام و احمدی بنکدار، محمدامین، «تدوین معیارهای محرمیت در محلات مسکونی با رویکرد ایرانی-اسلامی»، اولین کنفرانس توسعۀ پژوهش‌های نوین در علوم، مهندسی و علوم پزشکی، 1401ش.
• جعفرپور هادی‌کیاشری، رضا و همکاران، «واکاوی میزان اثرگذاری عناصر عینی و ذهنی بر حس «حریم» در فضای معماری»، مجلۀ هنر و تمدن شرق، دورۀ 10، شمارۀ 38، 1401ش.
• حبیبی، فرح، «شار ايرانی ـ فضای شهری»، فصلنامۀ مسکن و محیط روستا، دورۀ 27، شمارۀ 123، 1387ش.
• حیاتی، حامد و همکاران، «تأثیر اصل حریم زنان بر معماری خانه‌های ایرانی براساس آموزه‌های اسلامی»، روان‌شناسی فرهنگی زن، دورۀ 9، شمارۀ 32، 1396ش.
• خدایی، زهرا و تقوایی، علی‌اکبر، «شخصیت‌شناسی شهر اسلامی؛ با تأکید بر ابعاد کالبدی شهر اسلامی»، مطالعات شهر ایرانی اسلامی، دورۀ 2، شمارۀ 5، 1390ش.
• دوستی، شهرزاد، «حریم و محرمیت در خانه‌های سنتی»، فرهنگ مردم ایران، شمارۀ ۵۴ و ۵۳، تابستان و پاییز ۱۳۹۷ش.
• «شاخص‌های دخیل در تعیین سلسله‌مراتب فضاهای شهری»، خبرگزاری ایمنا، تاریخ درج مطلب: 22 آبان 1400ش.
• شیردل، امیرحسین و همکاران، «بازآفزینی اصل حریم و محرمیت در طراحی مسکن معاصر با تأکید بر جایگاه ارزشی زنان در اسلام»، پژوهش‌های میان‌رشته‌ای زنان، دورۀ 7، شمارۀ 2، 1404ش.
• علیزاده، هوشمند و همکاران، «مفهوم محرمیت و فضا در شهرهای دوران اسلامی»، فصلنامۀ علمی- پژوهشی پژوهش‌های معماری اسلامی، دورۀ 2، شمارۀ 1، 1393ش.
• غفوریان، میترا و دیگران، «گونه‌شناسی سازمان فضایی و سلسله‌مراتب ورود در خانه‌های ایرانی با تأکید بر محرمیت»، برنامه‌ریزی توسعۀ کالبدی، دورۀ 2، شمارۀ 3، 1396ش
• فرخانی، مانیا و همکاران، «بازطراحی فضاهای شهری با تأکید بر رویکرد ارتقای احساس امنیت (مطالعۀ موردی بافت تاریخی و قدیمی شهر خرم‌آباد)»، جغرافیا و روابط انسانی، دورۀ 3، شمارۀ 9، 1399ش.
• فیروزی، محمدعلی و سجادیان، مهیار، «مدخلی بر شناسه‌های تشخص بخش شهرسازی و برنامه‌ریزی در شهرهای اسلامی»، فصلنامۀ جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری چشم‌انداز زاگرس، دورۀ نهم، شمارۀ 34، زمستان1396ش.
• محمدی، نسترن و دیگران، «بررسی محرمیت در گونه‌های مختلف مجتمع‌های مسکونی با استفاده از مدل الکتره»، فصلنامۀ علمی معماری و شهرسازی معمارشهر، 1402ش.
• مریجی، شمس‌الله و دیگران، «نقش تحولات شهری در پیدایش چالش‌های زیست‌مؤمنانۀ زنان در ایران»، فصلنامۀ علمی پژوهشی اسلام و مطالعات اجتماعی، سال 11، شمارۀ 2، پاییز 1402ش.
• «میزان درصد ساخت زمین+ بررسی نکات و قوانین آن»، وب‌سایت سامان‌ملک، تاریخ درج مطلب: 28 اسفند 1402ش.
• معظمی، نسیم و عبدی، زهرا، «بازنگری محرمیت نهفته در محلات سنتی با هدف ارتقاء شهرسازی معاصر (نمونۀ موردی محلۀ پامنار تهران)»، مدیریت شهری دورۀ ۱۶، شمارۀ ۴۶، بهار ۱۳۹۶ش.  
• «معماری معاصر خانۀ ایرانی»، وب‌سایت صنایع کاشی سنتی خشت آذین‌فام، تاریخ بازدید: 5 بهمن 1403ش.
• منصوری، علی، «حجاب و پوشيدگي در شهرسازی ايرانی – اسلامی نمونۀ پژوهش ميدانی: بافت قديم شهر شيراز»، فصلنامۀ مسکن و محیط روستا، جلد 29، شمارۀ 130، 1389ش.
• «نقش معماری در بهبود حریم خصوصی در آپارتمان‌های شهری»، وب‌سایت مهدی حجازی، تاریخ بازدید: 10 تیر 1404ش.
• هاشم‌پور، پریسا و یزدانی، ثنا، «مطالعۀ تحولات کالبدی محلات تاریخی با رویکرد محرمیت (مورد مطالعه: تبریز) دفتریلر عزب تاریخی»، توسعۀ محلی(روستایی- شهری)، دورۀ 8، شمارۀ 2، 1395ش.
• هاشمی، شادی و صیادی، محمدرضا، «رویکرد به محرمیت در معماری خانه‌های سنتی اسلامی ایرانی و ارایۀ تمهیداتی برای محرمیت و اصلاح معایب خانه‌های معاصر با شیوۀ نوین»، فصلنامۀ علمی تخصصی مطالعات نوین برنامه‌ریزی شهری در جهان، دورۀ 1، شمارۀ 1، 1399ش.
• هاشمی‌فشارکی، سیدجواد، «محرمیت در معماری»، وب‌سایت ایثارپرس، تاریخ درج مطلب: 22 دی 1400ش.
• ولی‌زادۀاوغانی، محمدباقر و همایون، سیدساجد، «چالش‌های معماری و شهرسازی ایران از منظر اخلاق اسلامی (بررسی تطبیقی معماری سنتی و معاصر)»، فصلنامۀ علمی مهندسی ساختمان و علوم مسکن، دورۀ 14، شمارۀ 26، 1400ش.