پیش‌نویس:خودباوری

خودباوری، ادراک فرد از توانایی‌ها و شایستگی‌های خویش به‌عنوان منشأ رفتار و عملکرد مؤثر.

خودباوری، ادراکی عمیق از توانمندی‌های فردی است که در روان‌شناسی با خودکارآمدی و در نگرش اسلامی با اعتماد به سرمایه‌های فطری و الهی تعریف می‌شود. تاریخ معاصر ایران، صحنه گذار از خودتحقیری دوران استعمار به احیای خودباوری پس از انقلاب بوده است؛ تحولی که اکنون آثار آن در سبک زندگی، از الگوی مصرف تا معماری، قابل رصد است. با این‌همه، دستیابی به تمدن نوین اسلامی در گرو رفع موانع ساختاری همچون آموزش حافظه‌محور و اقتصاد رانتی است تا این باور قلبی به شکوفایی عینی برسد.

تعریف خودباوری

خودباوری در لغت به معنای باور داشتن به خود است، اما در اصطلاح علوم رفتاری، معنایی بسیار دقیق‌تر دارد. این مفهوم صرفاً به معنای خوش‌بینی نیست، بلکه به ارزیابی شناختی فرد از توانایی‌هایش برای انجام یک عمل خاص اشاره دارد.

در روان‌شناسی شناختی، آلبرت بندورا خودباوری را تحت عنوان خودکارآمدی تعریف می‌کند و آن را اعتقاد فرد به قابلیت‌هایش برای سازماندهی و اجرای اقدامات لازم جهت مدیریت موقعیت‌های پیش‌رو تعریف می‌کند.

در اندیشۀ اسلامی، خودباوری تفسیری توحیدی دارد. انسان به دلیل برخورداری از روح الهی و مقام خلیفه‌اللهی، دارای استعدادهای بی‌پایانی است. بنابراین، خودباوری در این تفکر، نه به معنای استغنا از خداوند، بلکه به معنای باور به سرمایه‌های وجودی اعطاشده از سوی خداوند و مسئولیت‌پذیری برای شکوفایی آن‌ها است. به تعبیر دیگر، خودباوری اسلامی، اعتماد به نفسِ متصل به مبدأ قدرت است.

تاریخچه خودباوری

بررسی تاریخی نشان می‌دهد که مسئله خودباوری همواره تابعی از تحولات فکری و سیاسی جوامع بوده است.

تاریخچۀ خودباوری در جهان

تا پیش از رنسانس، در بسیاری از مکاتب غربی و شرقی، انسان مقهور سرنوشت یا نیروهای ماورایی پنداشته می‌شد. با ظهور اومانیسم و پس از آن در دوران روشنگری، عاملیت انسان محوریت یافت. اما صورت‌بندی علمی این مفهوم در قرن بیستم و با عبور از رویکردهای جبرگرایانه، مانند روانکاوی فروید و رفتارگرایی رادیکال رخ داد. ظهور روان‌شناسی انسان‌گرای مزلو و راجرز و سپس نظریۀ شناخت اجتماعی، انسان را موجودی فعال، انتخاب‌گر و توانمند در تغییر محیط معرفی کرد.

تاریخچۀ خودباوری در ایران

سیر خودباوری در ایران فراز و نشیب‌های قابل تأملی داشته است. ایرانِ پیش از دوران استعمار، به‌عنوان یکی از قطب‌های تمدنی، از سطح بالایی از خودباوری فرهنگی و علمی برخوردار بود. اما با آغاز دوران قاجار و مواجهه با پیشرفت‌های تکنولوژیک غرب، شوکِ ناشی از شکست‌های نظامی و عقب‌ماندگی صنعتی، بستر ظهور پدیده‌ای را رقم زد که نتیجۀ آن تضعیف خودباوری بود.

روشنفکران عصر مشروطه و پس از آن دوران پهلوی، غالباً راه پیشرفت را در تجدد آمرانه و تقلید از غرب می‌جستند. جملاتی نظیر «ایرانی حتی توان ساختن لوله هنگ را ندارد»، نماد بارز این فقدان خودباوری بود. جلال آل‌احمد در کتاب غرب‌زدگی، این وضعیت را بیماری‌ای توصیف می‌کند که در آن هویت ایرانی، اصالت خود را از دست داده و به پوسته‌ای برای تقلید از ماشینیسم غربی تبدیل می‌شود.

با وقوع انقلاب اسلامی، الگوی حاکم، تغییر بنیادین یافت. شعار ما می‌توانیم و قطع وابستگی سیاسی، تلاشی برای احیای خودباوری بود. جنگ تحمیلی هشت‌ساله، علیرغم خسارات مادی، به آزمایشگاهی بزرگ برای اثبات توانمندی‌های داخلی تبدیل شد. در دهه‌های اخیر، پیشرفت در صنایعی مانند هسته‌ای، نظامی، نانو و پزشکی، نمادهای عینی بازگشت خودباوری به ساحت علمی کشور هستند، هرچند در ساحت فرهنگی همچنان چالش‌هایی وجود دارد.

ارتباط خودباوری با سبک زندگی

سبک زندگی، ویترین باورهای یک جامعه است. خودباوری یا فقدان آن، به‌طور مستقیم در الگوهای رفتاری، مصرفی و نمادینِ زندگی روزمرۀ ایرانیان بازتاب می‌یابد که به برخی از نمونه‌های عینی آن اشاره می‌شود:

الگوی مصرف و برندگرایی

یکی از ملموس‌ترین شاخص‌های سنجش خودباوری در سبک زندگی، رفتار مصرف‌کننده است. در جامعه‌ای که دچار ضعف خودباوری است، کالای خارجی نه صرفاً به دلیل کیفیت، بلکه به‌عنوان نماد منزلت مصرف می‌شود. پدیدۀ برندبازی و ترجیح برندهای غربی حتی در کالاهایی که نمونۀ مشابه و باکیفیت داخلی دارند، ریشه در این باور دارد که هرچه ایرانی است، بی‌کیفیت است. این رفتار، چرخه‌ای معیوب تولید می‌کند: عدم خرید کالای ایرانی منجر به تضعیف تولیدکننده می‌شود و تضعیف تولید، کیفیت را کاهش می‌دهد و این کاهش کیفیت، دوباره باور به ناتوانی داخلی را تقویت می‌کند. در مقابل، سبک زندگی مقاومتی بر اولویت مصرف کالای بومی به‌عنوان یک کنشِ هویت‌ساز تأکید دارد.

معماری و فضای شهری

نمای ساختمان‌ها و دکوراسیون منازل، تجلی‌گاه خودباوری در عرصۀ فرهنگ است. رواج نماهای موسوم به رومی یا کلاسیک غربی در شهرهای ایران و حذف معماری درون‌گرا و متناسب با اقلیم ایران، نشانه‌ای از بحران هویت و ضعف خودباوری است. شهروندی که خانۀ خود را با تقلید ناشیانه از قصرهای اروپایی تزیین می‌کند، ناخودآگاه اعلام می‌کند که میراث معماری و هنری خود را برای زندگی امروز ناکافی یا حقیر می‌داند. در سوی مقابل، بازگشت به مؤلفه‌های معماری ایرانی-اسلامی در برخی سازه‌های مدرن، نشانگر احیای اعتماد به داشته‌های بومی است.

زبان و ادبیات گفتاری

زبان، حامل فرهنگ است. استفادۀ افراطی از واژگان انگلیسی در محاورات روزمره و نام‌گذاری مغازه‌ها یا محصولات با حروف لاتین، مصداق بارز دیگری از ضعف خودباوری است. در سبک زندگی برخی طبقات اجتماعی، به کار بردن واژگان بیگانه نشانه‌ای از باکلاسی و دانش تلقی می‌شود، در حالی که در برخی از ملل، تعصب بر زبان مادری بخشی از غرور ملی است. خودباوری زبانی به معنای پاسداشت زبان فارسی به‌عنوان یک رکن هویتی و پرهیز از آلودگی زبانی است.

تعامل با بیگانه و توریسم

نوع برخورد بدنۀ جامعه با اتباع خارجی، سنجه‌ای دیگر برای خودباوری است. گاه مشاهده می‌شود که در مواجهه با توریست‌های غربی، نوعی شیفتگی و کرنش افراطی وجود دارد، در حالی که در مواردی، برخورد با اتباع کشورهای همسایه تحقیرآمیز است. انسانِ دارای خودباوری اسلامی، طبق اصل عزت، با همه انسان‌ها برخوردی محترمانه و برابر دارد و نه دچار خودباختگی در برابر غرب می‌شود و نه دچار نژادپرستی در برابر دیگران.

رسانه و نگرش به آینده

مصرف رسانه‌ای و بازنمایی واقعیت‌ها، نقش کلیدی در ساخت خودباوری دارد. بمباران خبری شبکه‌های ماهواره‌ای و فضای مجازی که با تکنیک‌های جنگ شناختی، ایران را ویرانه و غرب را بهشت ترسیم می‌کنند، منجر به شکل‌گیری پدیدۀ احساس بدبختی می‌شود که لزوماً با واقعیت‌های آماری منطبق نیست. در سبک زندگی مطلوب، سواد رسانه به فرد کمک می‌کند تا ضمن دیدن مشکلات، دستاوردها را نیز ببیند و به جای انفعال و مهاجرت ذهنی، به کنشگری برای اصلاح بپردازد.

اهمیت خودباوری در تحقق تمدن نوین اسلامی

خودباوری در منظومه فکری انقلاب اسلامی، سنگ بنای تمدن نوین اسلامی است. هیچ تمدنی با تقلید ساخته نمی‌شود. تمدن‌سازی نیازمند تولید علم، تولید سبک زندگی و تولید نظام‌های اجتماعی است و همه این‌ها مستلزم آن است که جامعه باور کند ما می‌توانیم. اهمیت این مدخل در آن است که گذار از وضعیت کشور در حال توسعه به قدرت بین‌المللی بدون عنصر روانیِ خودباوری امکان‌پذیر نیست. خودباوری، هزینه‌های کنترل اجتماعی را کاهش می‌دهد، سرمایۀ اجتماعی را افزون می‌کند و مقاومت جامعه را در برابر تحریم‌ها و فشارهای خارجی به طرز چشمگیری ارتقا می‌بخشد.

موانع نهادینه‌سازی خودباوری

با وجود بلوغ خودباوری در عرصه‌های علمی و دفاعی، سبک زندگی عمومی در ایران هنوز به بازسازی نیاز دارد. دستیابی به خودباوری پایدار، منوط به رفع موانع موجود در مسیر نهادینه‌سازی آن است که به برخی از آنها اشاره می‌شود:

نظام آموزشی حافظه‌محور

مدارس و دانشگاه‌هایی که به جای مهارت‌پروری و حل مسئله، بر حفظیات و نمره تمرکز دارند، فارغ‌التحصیلانی تربیت می‌کنند که دانش دارند اما توانش ندارند. این شکاف میان نظر و عمل، قاتل خودباوری است.

اقتصاد رانتی

وقتی کسب ثروت و جایگاه اجتماعی بیش از آنکه تابع شایستگی، تلاش فرد و خودکارآمدی باشد، تابع روابط و رانت باشد، باور فرد به تأثیرگذاری تلاش‌هایش فرو می‌ریزد و نوعی درماندگی آموخته‌شدۀ اجتماعی شکل می‌گیرد.

غفلت از مفاخر

عدم معرفی جذاب و امروزیِ دانشمندان و قهرمانان ملی به نسل جدید، باعث شده است که نوجوانان الگوهای خود را در سلبریتی‌های داخلی و خارجی جستجو کنند.

منابع

• اصغری، محمود، «اهمیت تولید داخلی در اقتصاد مقاومتی از منظر مقام معظم رهبری»، در پژوهش‌های اجتماعی اسلامی، سال بیست و سوم، شمارة 4، پیاپی 115، زمستان 1396ش.

• «اندر مصائب مهاجران افغان در ایران»، روزنامة دنیای اقتصاد، تاریخ درج مطلب: 22 شهریور 1395ش.

• اورسکید، گی‌یر، «به دنبال اسکینر و یافتن فروید»، وب‌سایت PubMed، تاریخ درج مطلب: سپتامبر 2007م.

• آرتینو جونیور، آنتونی آر، «خودکارآمدی تحصیلی: از نظریة آموزشی تا عمل آموزشی»، وب‌سایت PubMed، تاریخ درج مطلب: 11 آوریل 2012م.

• آل احمد، جلال، غرب‌زدگی، تهران، فردوس، فرهنگ روز، چاپ یازدهم، 1396ش.

• بندورا، آلبرت، «به سوی روانشناسی عامل انسانی»، وب‌سایت PubMed، تاریخ درج مطلب: ژوئن 2006م.

• بندورا، آلبرت، «خودکارآمدی: به سوی یک نظریه یکپارچه برای تغییر رفتار»، وب‌سایت APA PsycNet، تاریخ درج مطلب: 1977م.

• «چگونگی برخورد با گردشگران خارجی/ از ممنوعیت سلفی گرفتن با آن‌ها تا کنار گذاشتن تعارف و احترام بیش از اندازه»، خبرگزاری برنا، تاریخ درج مطلب: 26 بهمن 1400ش.

• «چه کسی گفت ایرانی ها نمی توانند لولهنگ هم بسازند؟»، خبرگزاری میزان، تاریخ درج مطلب: 1 فروردین 1395ش.

• خامنه‌ای، سیدعلی، «اقتصاد مقاومتی»، وب‌سایت دفتر حفظ و نشر آثار حضرت آیت‌الله العظمی خامنه‌ای، تاریخ بازدید: 4 آذر 1404ش.

• خامنه‌ای، سیدعلی، «دستاوردهای انقلاب اسلامی»، وب‌سایت دفتر حفظ و نشر آثار حضرت آیت‌الله العظمی خامنه‌ای، تاریخ درج مطلب: 10 بهمن 1395ش.

• خامنه‌ای، سیدعلی، «شعار ما می‌توانیم»، وب‌سایت دفتر حفظ و نشر آثار حضرت آیت‌الله العظمی خامنه‌ای، تاریخ بازدید: 4 آذر 1404ش.

• خانعلی‌زاده، مهدی، «رسانه‌های جدید را به رسمیت بشناسیم»، وب‌سایت پژوهشکدۀ تحقیقات راهبردی مجمع تشخیص مصلحت نظام، تاریخ درج مطلب: 20 آذر 1399ش.

• خمینی، روح‌الله، «صحيفه امام‌»، تهران، مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره)، چاپ پنجم، 1389ش.

• خوشنویس، ناهید، «سواد رسانه‌ای، ساز و کار مقاومت در برابر تهاجم رسانه‌ها»، در نشریۀ روابط عمومی، شمارۀ 72، خرداد و تیر 1389ش.

• دنبلی، سارا و همکاران، «بازشناسی مؤلفه‌های هویت‌بخش منظر شهری در شهرهای ایرانی-اسلامی - مطالعة موردی تهران»، در فصلنامة نقش جهان، دورة 8، شمارة 4، پیاپی 24، زمستان 1397ش.

• رحیمی، حسن، «نفی رانتیریسم در نهج‌البلاغه»، در فصلنامۀ پژوهش‌های نهج البلاغه، دورۀ 2، شمارۀ 6، پیاپی 6، شهریور 1393ش.

• صدری‌فر، نبی‌اله و مولوی، محمد، «مقدمات و الزامات ایجاد تمدن نوین اسلامی»، در فصلنامۀ علمی مطالعات الگوی پیشرفت اسلامی ایرانی، دورۀ 9، شمارۀ 2، پیاپی 18، تابستان 1400ش.

• عبادیان، محمود، «جبر و اختیار در اندیشه اسپینوزا»، وب‌سایت پرتال جامع انسانی، تاریخ درج مطلب: 1382ش.

• عباسی، محمد، «عوامل دین‌گریزی و گرایش جوانان به فرهنگ غرب»، وب‌سایت پرتال جامع انسانی، تاریخ درج مطلب: 1386ش.

• عطاردی، محمدرضا و زیبنده، حسین، «تحلیل تطبیقی ـ تاریخی چگونگی مواجهه ایرانیان با فناوری‌های نوظهور در تاریخ معاصر و تأثیر آن بر نظام خط‌مشی‌گذاری کشور (موردهای مطالعه: قاجاریه و پهلوی)»، در نشریة دانش سیاسی، دورة 17، شمارة 2، پیاپی 34، مهر 1400ش.

• علیزاده، فرشته و قطبی، ثریا، «خودباوری در روایات امام علی(ع)»، در نشریة مشکوة، دورة 42، شمارة 1، پیاپی 158، 1402ش.

• فضلی‌نژاد، سیف‌الله و احمدیان، مرتضی، «اقتصاد رانتی در ایران و راه‌های برون رفت از آن»، در مجلۀ اقتصادی، دورۀ 10، شمارۀ 11 و 12، بهمن و اسفند 1389ش.

• قهرمانی، عباس، «فواید جنگ 8 ساله ایران و عراق»، وب‌سایت مرکز اسناد، تحقیقات و نشر معارف دفاع مقدس و مجاهدت‌های سپاه، تاریخ درج مطلب: 27 بهمن 1403ش.

• کوچکزائی، مصطفی و همکاران، «بررسی سلبریتی‌سازی در رسانه و بحران هویت نوجوان در جامعه»، در جامعه فرهنگ رسانه، دورۀ 7، شمارۀ 29، زمستان 1397ش.

• لیاقت‌دار، محمدجواد و ماهینی، فاخته، «بررسی دو رویکرد حافظه‌محور و اندیشه‌محور؛ به روش‌های آموزش با تأکید بر روایات منقول از امام علی(ع)»، در اسلام و پژوهش‌های تربیتی، شمارۀ 1، پیاپی 9، بهار و تابستان 1392ش.

• مجتهدی، کریم، «استفاده از لغات بیگانه باید قدغن شود»، وب‌سایت دفتر حفظ و نشر آثار حضرت آیت‌الله العظمی خامنه‌ای، تاریخ بازدید: 27 شهریور 1395ش.

• محمودی، سیدعلی، «روشنگری چیست؟»، وب‌سایت پرتال جامع انسانی، تاریخ درج مطلب: 1382ش.

• ممنوعیت فراموش‌شده؛ خیابان‌ها ویترین اسامی و واژه‌های بیگانه»، خبرگزاری تسنیم، تاریخ درج مطلب: 16 مهر 1404ش.

• میرمرعشی، انوشه، «مواریث مکتوب، از دوره طلایی تمدن اسلامی»، وب‌سایت پژوهشکدة تاریخ معاصر، تایخ درج مطلب: 30 آذر 1401ش.