پیش‌نویس:اشتغال زنان

اشتغال زنان، حضور زنان در بازار کار.

زنان از زمان‌های گذشته تا به امروز غیر از خانه‌داری، در امور مختلف کشاورزی، گله‌داری، صنایع دستی و حتی امور نظامی، فعالیت داشته‌اند. در دوره‌هایی که خانواده یک واحد اقتصادی نیز به‌حساب می‌آمد، فعالیت‌های تولیدی زن که در خانه و یا نزدیکی آن انجام می‌گرفت، جزء امور خانگی محسوب می‌شد و زن در ازای کار مزدی دریافت نمی کرد. با وقوع انقلاب صنعتی در اروپای غربی و تبدیل کارگاه‌های خانگی به کارخانه‌ها، فعالیت اقتصادی زنان در مقابل دریافت مزد از خانه به‌کارخانه کشیده شد. تغییر کیفیت اشتغال و تبدیل آن به ارزش برای جامعه موجب کشیده شدن زنان به بازار اقتصاد و کار، حتی به قیمت از بین رفتن سلامتی، احساسات و زندگی خانوادگی و فردی شد.

مفهوم‌شناسی

شغل یا پیشه، کاری است که در برابر مزد یا حقوق منظمی انجام می‌شود. یعنی فعالیت فرد در یکی از نهادها و سازمان‌های دولتی یا خصوصی از طریق گردش سرمایه در بازار به‌صورت رسمی یا قراردادی یا پیمانی به‌طوری که فرد درآمد ماهیانه دریافت می‌کند.

اشتغال در لغت به‌معنای «به کاری پرداختن» و «به کاری سرگرم شدن» و در اصطلاح، به ورود افراد به بازار کار با سطح دستمزد معین گفته می‌شود که هرگونه فعالیت فکری یا بدنی را به تولید کالا یا ارائه خدمت، منتهی می‌سازد. از این منظر، زنان در طول تاریخ و هم‌پای مردان، دارای اشتغال و فعالیت اقتصادی بوده‌اند.

تاریخچه اشتغال زنان

زنان از زمان‌های دور تا به امروز علاوه بر خانه داری در فعالیت‌های اقتصادی، مختلفی مثل کشاورزی، گله‌داری، صنایع‌دستی و حتی امور نظامی در کنار مردان حضور داشتند. از آنجا که خانه در گذشته خاستگاه تمام امور اجتماعی، اقتصادی و خانوادگی بود و اساسا تفکیکی بین نهاد خانواده و نهاد اقتصاد وجود نداشت، اشتغال و کسب درآمد موضوعیتی نداشت. با وقوع انقلاب صنعتی در اروپا و تبدیل کارگاه‌های خانگی به کارخانه، جایگزینی نیروی انسانی با ماشین، جداشدن سپهر عمومی و خصوصی، از بین رفتن کارکردهای اقتصادی خانواده و افزایش اوقات فراغت زنان و همچنین تغییرات فکری-فلسفی و سیاسی در جهان مدرن بحث حقوق شهروندی، کسب مالکیت و انجام فعالیت اقتصادی اهمیت زیادی کسب کرد. از طرفی حضور گسترده زنان در سطوح تحصیلی بالاتر، حضور زنان در فعالیت‌های تولیدی و ظهور شعارهای برابری جنسیتی و عدالت جنسیتی زمینه را هر چه بیشتر برای اشتغال زنان فراهم کرد.

زنان در گذشته، بیشتر در تولید صنایع دستی، محصولات کشاورزی و فرآورده‌های دامی، فعال بودند؛ اما به تدریج به مشاغل جدیدی مثل کارگری، کارمندی، معلمی، رانندگی و اخیرا پست‌های مهمی مثل نمایندگی مجلس، وزارت و ریاست جمهوری دست یافتند. امروزه، اشتغال زنان، نیازمند فعالیت منظم در خارج از خانه و در ساعات معین است. تحولات روزافزون اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی در دوره معاصر، اشتغال زنان را با مسائلی نوپدید روبرو کرده است.

دیدگاه‌ها در مورد اشتغال زنان

برخی اندیشمندان، اختلاف دیدگاه‌ها دربارهٔ اشتغال زنان را به‌دلیل توجه به پیامدهای دوگانه روی‌آوری زنان به کار در خارج از خانه دانسته‌اند. برای فعالیت اقتصادی زنان در جامعه، به آثار مثبتی مانند استقلال مالی، افزایش میزان درآمد خانواده، رفاه مالی و تأمین خدمات ویژهٔ زنان، اشاره شده است.

1. مدافعان پرده‌نشینی: این دیدگاه با تأکید بر تفاوت بیولوژیک، زنان را موجوداتی ضعیف می‌‏داند، حتی در انسان بودن آنان خدشه وارد می‌‏سازد و نه تنها اشتغال، بلکه هر نوع فعالیت عمومی آنان را منع می‌‏کند.
2. نهضت‏‌های زنان و روشنفکران رادیکال: طرفداران این دیدگاه خواهان حضور بی‏‌قید و شرط زنان در تمام سطوح اجتماعی، سیاسی و حکومتی بوده است، مرد را عامل بدبختی و زن را جنس برتر می‌‏دانند.
3. دیدگاه واقع‌گرا، بر مشارکت زنان در زمینه‌های مختلف اجتماعی ـ سیاسی، با اعمال برخی محدودیت‌‏ها و حفظ کرامت و متناسب با توانمندی‌های آنان، می‌پذیرد.

اشتغال زنان در آموزه‌های دینی

اسلام با اشتغال زنان در صورت رعایت اصول و شرایطی که برای آن مقرر شده و همچنین رعایت منزلت مادری، مخالف نیست، اما در تعارض میان کار زنان و ارزش‌های مهم و بنیادی‌تر، نگاه اسلام به کار زنان متفاوت خواهد بود. بر اساس قاعده تزاحم، ارزش‌ها و نهادهایی مثل خانواده، که در اسلام دارای اهمیت بنیادین‌اند، صیانت می‌شوند و حفظ آن‌ها در درجه اول اهمیت قرار دارد.

اشتغال در اسلام بخشی از نظام کلی اجتماعی است که در کنار آن، باید اهداف معنوی، اخلاقی و دینی فرد و جامعه در مسیر تعالی و کمال تأمین گردد. فقه اسلامی ضوابط و معیارهایی کلی را برای اشتغال بیان کرده است.

قوانین ایران در مورد اشتغال زنان

قوانین جمهوری اسلامی ایران، اشتغال زنان را با رعایت شرایطی به رسمیت شناخته است. اصل ۲۰، ۲۱ و ۲۸ قانون اساسی نیز به عدم مخالفت شغل با احکام، موازین اسلامی، مصالح عمومی و حقوق دیگران اشاره کرده و ماده ۹۷۵ قانون مدنی و ماده ۶ قانون آیین دادرسی دادگاه‌های عمومی و انقلاب در امور مدنی نیز به عدم مغایرت شغل با نظم عمومی و اخلاق حسنه پرداخته و محدودیت‌های عمومی اشتغال زنان را بیان می‌دارد. همچنین قانون برای اشتغال زن به طور خاص محدودیت‌هایی را پیش‌بینی کرده از جمله:

• تعارض نداشتن شغل زن با نقش‌های اختصاصی همسری؛
• تعارض نداشتن شغل زن با وظیفه مادری ؛
• تناسب شغل با ویژگی‌های زنانه؛
• رعایت حجاب، عفاف و عدم اختلاط.

اشتغال زنان از دیدگاه فقه

بر اساس فقه اسلامی زن دربارهٔ تأمین مخارج خانه وظیفه‌ای ندارد اما پرداختن زن به فعالیت‌های اقتصادی و کسب درآمد نه‌تنها از نظر شرعی مانعی ندارد، بلکه پسندیده است و در روایات اهل‌بیت نیز به آن سفارش شده است.

اشتغال و جنسیت

1. تفاوت‌‏های تکوینی
   1. تفاوت‌‏های زیستی: تفاوت‌‏های زیستی ـ بیولوژیک (ساختار بدن) و فیزیولوژیک بین زن و مرد باعث شده که بعضی از کارهای این‌ها با هم فرق کند.
   2. تفاوت‏‌های روانی: زنان از مردان رقیق‌القلب‌ ترند. از این‌‏رو، بعضی شغل‌‏ها مثل قضاوت و حکومت که مقتضایشان قاطعیت و شدّت است، از زنان برداشته شده است.
   3. تفاوت‏‌های رفتاری: مردان اغلب به کارهایی همچون گله‌داری، صیدماهی، تله‌‏گذاری، کار در معدن، شکار و جنگ علاقه دارند و زنان به آشپزی علاقه دارند.
2. تفاوت‏‌های تشریعی: ادیان و مذاهب مختلف میان مرد و زن تفاوت قایل شده‏‌اند. این تفاوت در اسلام، یهود و زرتشت دیده می‌‏شود. شارع مقدس کارهای بیرونی را به عهده مرد گذاشته و تلاش مرد را برای تأمین هزینه‏‌ها نه تنها مطلوب، بلکه واجب دانسته است.

دلایل تمایل زنان به اشتغال

• منفی بودن درصد رشد جمعیت در اکثر کشورها؛
• ابتلا به فرهنگ مصرف‌‏گرایی؛
• شعارهای برابری جنسیتی و عدالت جنسیتی؛
• کسب پول و ثروت؛
• کسب جایگاه اجتماعی؛
• کسب قدرت؛
• نظام سرمایه‌داری و لیبرالیسم؛
• بهره‌کشی از نیروی کار ارزان زنان؛
• کمک به اقتصاد خانواده؛

پیامدهای اشتغال زنان

اشتغال زنان می‌تواند موجب پیامدهایی مانند کاهش نقش همسری در خانواده، کوتاهی در وظایف مادری و افزایش انتظارات مالی شود. این پیامدها، خاستگاه مشاجرات خانوادگی و زناشویی، آسیب‌های روحی و جسمی زن، سردی روابط عاطفی زوجین، افزایش آمار طلاق، کاهش فرزندآوری و شانه خالی کردن از فرزندپروری است.

پیامدهای مثبت

1. حفظ نشاط و شادابی ظاهری و تطبیق خود با شرایط مختلف محیطی و اجتماعی؛
2. احساس رضایت‌مندی و افزایش اعتماد به نفس؛
3. افزایش سطح آگاهی اجتماعی و تجربه و بر خورداری از ذهنی پویا و فعال؛
4. رسیدن سریع‌تر فرزندان به استقلال در انجام کارهای شخصی و نیز کمک و همکاری اعضای خانواده در فعالیت‌های مربوط به منزل؛
5. کمک به اقتصاد خانواده‏‌ها؛
6. کمک به اقتصاد ملی؛
7. عزت‏‌مندی اقتصادی؛
8. کمک به استقلال ملی؛
9. کمک به اهداف دینی: اشتغال از چند جهت به اهداف دین کمک می‏‌کند که مقاله به توضیح آن پرداخته است.
10. شکوفایی استعدادهای زنان در عرصه‌های مختلف وجودی و روحی.

پیامدهای منفی

1. سست شدن کانون خانواده: زنان شاغل، بیشتر توانمندی و خلاقیت خود را در محیط شغلی به کار می‌گیرند و نمی‌توانند به شکل مطلوبی در مورد همسر و فرزندان به کار ببرند و انگیزه کافی برای برقراری رابطه کلامی با اعضای خانواده ندارند.
2. فشار مضاعف به زنان
3. آزار و اذیت جنسی زنان در محیط کار
4. بیکاری مردان: مشکل ایران کمبود نیروی انسانی نیست، کمبود سرمایه برای ایجاد اشتغال است.
5. سست ‏شدن کانون خانواده
6. کم شدن میل به فرزند داشتن: خانواده سنّتی گسترده به خانواده هسته‌‏ای تبدیل می‏‌شود.
7. تأثیر بر ازدواج؛
8. کاهش تعداد فرزندان؛
9. تأثیر بر بارداری
10. کم‌توجهی به رابطه همسری؛
11. محرومیت فرزندان از نظارت و حمایت مادر

آسیب‌شناسی اشتغال زنان

فرهنگ اسلامی - ایرانی، خانه‌داری را شغلی بسیار مهم می‌داند و دیگر نقش‌های زن را در سایه دو وظیفه مهم مادری و همسری تعریف می‌کند؛ زیرا این نقش‌ها، بر خلاف دیگر وظایف تعریف شده در جامعه، هیچ جایگزینی ندارند. افزون بر این، فرآیند مهم تربیتی، عاطفی و اخلاقی نیز منوط به حضور مؤثر زن در خانه است.

در کشور ما که زنان نیمی از توانمندی فکری جامعه‌اند، باز گذاشتن میدان برای بروز توانایی‌ها و شکوفایی استعدادهای زنان با حفظ شخصیت و کرامت انسانی آنان و حفظ مصالح خانوادگی، ارزش بسیار دارد. اگر مشارکت زنان در محیط کار با سیاست‌های درست راهبردی همراه شود، کشور دچار کاهش زاد و ولد و پدیده پیر شدن جمعیت نخواهد شد. بنابراین، دولت‌ها باید برای بهره‌گیری کامل از استعدادها و توانایی‌های سرشار زنان، ضمن برداشتن موانع موجود بر سر راه مشارکت هر چه بیشتر زنان، مادران و همسران شاغل و موفق را در جامعه و در کنار مردان به کار گیرند. تدوین طرح جامع تفصیلی اشتغال زنان در نظام جمهوری اسلامی که با توجه هم زمان به شرایط کنونی و آینده جامعه، ویژگی‌ها و کارآمدی‌های زنان، آموزه‌های دینی و اهداف انقلاب اسلامی، طرحی کلان، جامع و قابل دفاع باشد، ضرورتی اجتناب‌ناپذیر است.

گروهی از زنان پرستار ایرانی در ایام کرونا

اشتغال زن، پرداختن زنان به فعالیت اقتصادی.

اشتغال زنان به معنای مشارکت در فعالیت‌های اقتصادی و اجتماعی است که در گذشته عمدتاً در تولید صنایع دستی و کشاورزی بوده و امروزه نیازمند حضور منظم در خارج از خانه است. دیدگاه‌ها دربارهٔ اشتغال زنان شامل سنتی، روشنفکری و واقع‌گراست که پیامدهای مثبت و منفی متفاوتی برای فرد و خانواده به همراه دارد.

در اسلام، کار و اشتغال باید با ارزش‌های دینی سازگار باشد و زنان حق مالکیت و کسب درآمد مشروع دارند؛ آموزه‌های اسلامی استقلال مالی زنان را به رسمیت شناخته و حضور آنان در عرصه اجتماعی سودمند می‌داند، البته بدون تحمیل تکلیف اقتصادی. تاریخ و روایات اسلامی نشان می‌دهد زنان از ابتدا در مشاغل مختلف مانند فروش، مامایی و آموزش فعالیت داشته‌اند. همچنین قانون اساسی ایران با هدف حفظ کرامت و رفاه زنان، شرایط و فرصت‌های شغلی متناسب با ویژگی‌ها و رشد معنوی و حرفه‌ای آنان را فراهم کرده است.

اشتغال بانوان در سازمان تأمین اجتماع

اشتغال زن در اسلام

مفهوم کار در اسلام

مفهوم کار و اشتغال از نگاه درون‌دینی و بر اساس آموزه‌های اسلامی، با مفهوم آن از نگاه برون‌دینی، تفاوت اساسی دارد. فرهنگ غربی، به هر فعالیتی که موجب کسب درآمد و ثروت باشد «کار و اشتغال» می‌گوید حتی فعالیت‌هایی مثل روسپیگری، رباخواری و احتکار نیز از مصادیق اشتغال دانسته می‌شود و درآمد حاصل از آن‌ها مشروع به‌حساب می‌آید.

اما در فرهنگ اسلامی، کار و فعالیت باید در چارچوب خاص و شرایط ویژه‌ای انجام گیرد و انسان مجاز نیست از هر روشی کسب درآمد کند. از این منظر، اشتغال باید با نظام ارزشی اسلام سازگاری داشته باشد. در آموزه‌های اسلامی و به‌ویژه در روایاتی که از معصومان و پیشوایان دینی به ما رسیده نیز به این مهم توجه شده و پیامدهایی چون فقر، خرج مال در راه ناروا و گرفتاری در آتش جهنم برای کسب روزی غیر حلال معرفی شده است.

استقلال مالی زنان

همسانی زن و مرد در ارزش‌های انسانی و میزان دستیابی به مراتب کمال و معنویت، از مهم‌ترین انگاره‌های شناختی در آموزه‌های اسلام است. در این چارچوب، اسلام بر خلاف انگاره‌های رایج در عصر جاهلیت، استقلال مالی زنان را به رسمیت شناخته و در حق تصرف انسان در اموال شخصی خود، تفاوتی میان زن و مرد نمی‌نهد.

اندیشمندان مسلمان با تکیه بر آیات قرآن، هرگونه مانع‌تراشی عقلی و عرفی در راه اشتغال زنان را نفی کرده و بر این باور هستند که اگر اداره جامعه بر بنیان حیا و پاکی استوار باشد، حضور زنان در عرصهٔ اجتماعی بسیار سودمند است.

اشتغال به مثابه حق

البته توجه آموزه‌های اسلام به ویژگی‌های شخصیتی زن و تفاوت‌های زیستی، رفتاری و اقتصادی زنان موجب شده است که با وجود پذیرش حق زنان برای اشتغال در حوزه‌های متناسب با جنس زن، فعالیت اقتصادی به‌عنوان یک تکلیف بر زنان تحمیل نشده است. در قرآن کریم آشکارا به مالکیت زنان بر مالی که آن را کسب کرده‌اند اشاره شده است.

کسب دارایی و به‌دست آوردن مال با فعالیت اقتصادی تناسب دارد. در روایات پیشوایان دین نیز عنوان کسب برای فعالیت‌های اقتصادی مانند خریدوفروش به‌کار رفته است. همچنین شواهد تاریخی حاکی از آن است که اشتغال زنان امری رایج و مباح بوده است.

پیامبر اسلام برای زنان سرپرست خانوار ارزش فراوانی قائل بود و کار آن‌ها را معادل دو ثواب می‌دانست. همچنین ایشان همهٔ مردم از جمله زنان را به دادن زکات و صدقه سفارش می‌کرد که انجام چنین امور نیکی نیازمند مال است.

اشتغال زنان از همان ابتدا و در عصر ظهور اسلام وجود داشت و موارد متعددی از آن به چشم می‌خورد. عبدالله بن مسعود که نابینا و ناتوان شده بود همسرش برای تأمین معیشت خانواده، صنایع‌دستی می‌ساخت و می‌فروخت. زینب حولاء معروف به عطاره، به خانه‌های اهل مدینه سر می‌زد و عطر می‌فروخت. ام‌عطیه انصاری نیز به آرایشگری مشغول بود.

حضرت محمد نیز در روزهای عید فطر و قربان به زنان اجازه می‌داد تا برای فروش اجناس‌شان و کسب روزی حلال، بساط خود را در کوچه و خیابان پهن کنند. همچنین کارهایی مانند مامایی و تعلیم و تربیت از اموری بود که زنان به آن مشغول بودند و وجود احکام شرعی مربوط به مکاسب زنان در کتب فقهی، از وجود و جواز این مشاغل برای بانوان حکایت دارد.

اشتغال زن در فقه

نمایی از یک کلاس ایرانی؛ معلم در میان دانش‌آموزان

منابع

• خیری، یوسف، بانوان شیعه، شماره9، 1385.
• تقوی، نعمت‌الله، محمدی، قادر، «بررسی تأثیر اشتغال خارج از خانه زنان بر روابط خانوادگی (مقاله پژوهشی دانشگاه آزاد)»، مطالعات علوم اجتماعی ایران سال یازدهم، شماره 3 (پیاپی 42)، پاییز 1393ش.
• گاردنر، ویلیام، جنگ علیه خانواده، ترجمه معصومه محمدی، قم، دفتر مطالعات و تحقیقات زنان، 1396ش.
• زیبایی نژاد، محمد‌رضا ، تأثیر اشتغال زنان بر روابط خانواده، نشست آزاد اندیشی، برگزار کننده: مدرسه علمیه فاطمیه اندان و الزهرا(س) خمینی شهر، 1397ش.
• فرهادیان، فاطمه، اثرات و پیامدهای منفی اشتغال زنان، پیام زن ، شماره 218، اردیبهشت 1389ش.
• دیواندری، تکتم ؛ پور عبدالله، کبری، پیشرفت فرهنگی و آسیب‌شناسی اشتغال زنان، پژوهش نامه اسلامی زنان و خانواده، بهار و تابستان 1395ش.
• جارالهی، عذرا، «تاریخچه اشتغال زن در ایران»، فصلنامه علوم اجتماعی، 2(3.4)، 1372ش.
• قرآن کریم
• ابن ابی‌جمهور، محمد بن زین‌الدین، عوالی اللالی، قم، مؤسسه سید الشهداء، ۱۴۰۳ق.
• ابن‌اثیر جزری، علی بن محمد، اسدالغابه فی معرفة الصحابه، بیروت، دارالکتب الاسلامیه، بی‌تا.
• پناهی، علی‌احمد، «اشتغال؛ آثار تربیتی و روان‌شناختی»، ماهنامه معرفت، شماره ۱۱۹، ۱۳۸۶ش.
• توسلی، غلام‌عباس، جامعه‌شناسی کار و شغل، تهران، سمت، ۱۳۷۵ش.
• جوادی آملی، عبدالله، زن در آینه جلال و جمال، قم، اسراء، ۱۳۸۳ش.
• حر عاملی، محمد بن حسن‏، حرعاملی، تفصیل وسائل الشیعة إلی تحصیل مسائل الشریعة، به‌تحقیق مؤسسة آل البیت علیهم السلام‏، قم، مؤسسة آل البیت علیهم السلام‏، ۱۴۰۹ق.
• دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۳۸ش.
• «سیاست‌های اشتغال زنان در جمهوری اسلامی ایران»، مصوبه شورای عالی انقلاب فرهنگی، در وب‌سایت مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی، تاریخ تصویب: ۲۰ مرداد ۱۳۷۱ش.
• طوسی، محمد بن حسن‏، تهذیب الأحکام، به‌تحقیق حسن الموسوی خرسان، تهران، دارالکتب الإسلامیه‏، ۱۴۰۷ق‏.
• العسقلانی، ابن‌حجر، فتح الباری فی شرح صحیح البخاری، بیروت، دارالفکر، ۲۰۰۰م.
• العسقلانی، ابن‌حجر، الاصابه فی تمییز الصحابه، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۴ق.
• علاسوند، فریبا، زن در اسلام، قم، هاجر، چ ششم، ۱۳۹۷ش.
• قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران.
• قانون مدنی
• قدیر، محسن، «اشتغال زنان از منظر اسلام و غرب»، مجموعه هم‌اندیشی بررسی مسائل و مشکلات زنان، اولویت‌ها و رویکردها، قم، دفتر مطالعات و تحقیقات زنان، ۱۳۸۰ش.
• قره‌باغیان، مرتضی، فرهنگ اقتصاد و بازرگانی، تهران، مؤسسه فرهنگی رسا، ۱۳۷۳ش.
• کلینی، محمد بن یعقوب‏، الکافی، تصحیح دارالحدیث، قم، دارالحدیث، ۱۴۲۹ق.
• محمّدی ری‌شهری، محمّد، میزان الحکمه، قم، دارالحدیث، ۱۳۸۶ش.
• مطهری، مرتضی، نظری بر نظام اقتصادی اسلام، در مجموعه آثار، تهران، صدرا، ۱۳۹۰ش.
• مفید، محمد بن محمد، الاختصاص، به‌تحقیق علی‌اکبر غفاری و محمود محرمی زرندی، قم، المؤتمر العالمی لالفیة الشیخ المفید، ۱۴۱۳ق. ‏
• ملک‌زاده، فهیمه، «نقش اشتغال زنان در توسعه و تعدد نقش‌ها»، فقه و حقوق خانواده (ندای صادق)، شماره ۴۹، ۱۳۸۷ش.