پیشنویس:خونبس
خونبس؛ آیین جلوگیری از ادامهی دعوا و کشتار و اصلاح روابط قبایل
خونبس، رسمی میان جوامع سنتی در هنگام وقوع قتل، جنگ یا نزاع برای پیشگیری از ادامهی خونریزی و ایجاد صلح و آشتی با پا درمیانی ریشسفیدان و بزرگان طایفه است. چون این آیین مانع نزاعهای بعدی میشود به آن خونبس میگویند. خونبس در میان عربزبانهای خوزستان به «فصل» نیز معروف است.
پیشینه
در برخی از جوامع سنتی، واکنشها به قتل یکی از اعضای قبیله بسیار پردامنه بود و جنگ و نزاع میان قبیلهی فرد کشته شده با قبیله قاتل، آنقدر ادامه مییافت تا قاتل، قصاص میشد یا طایفهی او با پرداخت دیه، رضایت طایفهی مقتول را بهدست میآوردند. در این جوامع، حق خونداری از پدر به فرزند و نیز به خویشاوندان انتقال ميیابد. راهکار این جوامع برای کوتاه کردن دوره نزاع، رسم خونبس بوده است. سنت خونبس، پیشینه طولانی دارد و در منابع کهن به مصادیقی از سنت خونبس در ایران باستان اشاره شده است. پیشینه این آئین در لرستان به 800 سال پیش باز میگردد.
دیه در خونبس
در صورت وقوع قتل یا هرگونه آسیب، ریشسفیدان و بزرگان طایفه برای پایان دادن به دعواهای خونین بین دو قوم، دختری از طایفهی قاتل به طایفهی مقتول میدادند که عربها به آن «فصیله» میگفتند. اگر دختر در آن زمان کوچک بود اقوام صبر میکردند تا او به سن بلوغ برسد و به عقد مردی از طایفه مقتول درآید. گاهی با توجه به میزان جرم یا طبقهی اجتماعی قاتل و مقتول، تا چهار دختر به طایفهی مقتول داده میشد. این دختران جهیزیه، مهریه و جشن عروسی نداشتند و از جایگاه پایینی در طایفه برخوردار بودند. دیه افزون بر دادن دختر، شامل پرداخت پول ، اسلحه ضارب و زمین نیز میشد. عشایر بلوچ به این خونبها «بِجار» و در لرستان «تاسو» میگفتند. امروزه خونبها بیشتر شامل پول، اسلحه و زمین میشود. گاهی قاتل خود را کفنپوش کرده و با قرآن و شمشیر نزد طایفهي مقتول میرفت. اگر آنها قبول میکردند دست خود را روی قرآن مینهادند و اگر قبول نمیکردند دست را روی شمشیر میگذاشتند. در کردستان، اگر قاتل کفن پوشیده و شمشیر بر گردن به خانهی مقتول میرفت، خانوادهی مقتول در ازای دریافت دیه رضایت میدادند.
آداب خونبس
در مراسم خونبس چند نفر از بزرگان و سادات دو طایفه و نزدیکان مقتول شرکت میکردند. قاتل دست بسته و یا با قرآن و شمشیر حضور مییافت. بزرگی از طایفهی مقتول پیشنهاد میداد که خانواده مقتول میان قرآن و شمشیر یکی را انتخاب کنند و خانوادهی مقتول به دلیل شأن قرآن و جایگاه بزرگان طایفه، رضایت میدادند. در برخی عشایر لر و لک، خانوادهی قاتل چند راس گوسفند، مقداری برنج، چای، قند و سیگار توسط سلمانی یا حمامی برای خانوادهی مقتول میفرستادند. عشایر بیرانوند، اسب سیاهپوشی را که کاردی بر گردن داشت نزد خانوادهی مقتول میفرستادند که به این اسب «کارت کُتَل» میگفتند. در میان عشایر عرب زبان، هنگامی که قتلی صورت میگرفت، خانوادهی قاتل از خانوادهی مقتول فرصت میگرفتند در این مدت خانوادهی قاتل مصون بود. در پایان فرصت، اگر دو خانواده به توافق نمیرسیدند، میان دو عشیره جنگ میشد؛ اما اگر دو خانواده به توافق میرسیدند خانوادهی فصلدهنده پرچمی را که نماد پرچم حضرت ابوالفضل است به چوب میبست.
درخواست ثبت خونبس در فهرست آثار ناملموس
برخی استانهای کشور برای ثبت خونبس در فهرست آثار ناملموس تلاش کردهاند. اما تعدای از زنان خوزستانی در فضای مجازی با هشتگهای #من_فصیله_نمیشوم و #من_خونبس_نمیشوم به ثبت این رسم در فهرست میراث معنوی اعتراض کردند. برخی از موسسههای مردمنهاد نیز از قوهی قضاییه درخواست کردند که بر اساس قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، از حقوق شرعی و قانونی زنان حمایت کند. رهبر جمهوری اسلامی ایران نیز رضایت دختر را در اجرای رسم خونبس، شرط صحت شرعی آن دانسته است.
پانویس
منابع
قرآن کریم
- اکرمی، زهرا، «ناگفتههایی درباره آیین خونبس»، سایت ایسنا، تاریخ درج مطلب: ۳ شهریور ۱۳۹۹ش.
- امرایی، زهرا، «با عشایر لرستان از نزاع تا انتقام و صلح»، لرستاننامه، شماره ۱، ۱۳۷۵ش.
- ایزدپناه، حمید، فرهنگ لکی، تهران، موسسه فرهنگی جهانگیری، ۱۳۶۷ش.
- برقعی، محمد، سازمان سیاسی حکومت محلی بنت، تهران، مازیار، ۱۳۳۶ش.
- بلوکباشی، علی، جامعه ایلی در ایران، تهران، دفتر پژوهشهای فرهنگی، ۱۳۸۳ش.
- بهمنبیگی، محمدبهمن، عرف و عادت در عشایر فارس، تهران، ]بینا[، ۱۳۲۴ش.
- تیموری، بهمن، «خین صالح و کالات»، فصلنامه فرهنگ مردم، شماره ۳، ۱۳۸۱ش.
- جانبالهی، سعید، «نکاتی از نقش پنهان زن در گستره پنج قرن تاریخ عشایر بلوچ»، ذخایر انقلاب، شماره ۱۱، ۱۳۶۹ش.
- جمعی از نویسندگان، دایره المعارف فارسی، ]بیتا[، ]بینا[، ]بیجا[.
- حنیف، محمد، شناخت ایل بیرانوند، خرمآباد، پیغام، چ۱، ۱۳۷۷ش.
- «رسمی که برای رضای خدا نیست/ عروسانی که قربانی میشوند»، خبرگزاری بینالمللی قرآن، تاریخ درج مطلب: ۱۱ آذر ۱۳۹۸ش.
- رید، اولین، انسان در عصر توحش، ترجمه محمود عنایت، تهران، هاشمی، ۱۳۶۳ش.
- زیدان، جرجی، تاریخ تمدن اسلام، بهترجه علی جواهرکلام تهران، امیرکبیر، ۱۳۶۹ش.
- شهبازی، عبدالله، ایل ناشناخته: پژوهشی در کوهنشینان سرخی فارس، تهران، نشرنی، چ۱، ۱۳۶۶ش.
- عزیزی، یوسف، قبایل و عشایر عرب خوزستان، تهران، یوسف عزیزی، ۱۳۷۳ش.
- کرزبر یاراحمدی، غلامحسین، فرهنگ مردم بروجرد، تهران، طرحآینده، ۱۳۸۸ش.
- ماسوری، «خیصل»، نامه انسان شناسی، شماره ۳، ۱۳۸۲ش.
- مستوفی، حمدالله، تاریخ گزیده، بهتحقیق عبدالحسین نوایی، تهران، امیرکبیر، ۱۳۳۹ش.
- «نظر صریح مقام معظم رهبری درباره رسم خونبس»، اقتصاد نیوز، تاریخ درج مطلب: ۱۳ شهریور ۱۳۹۹ش.
- وائلیزاده، نادره، «پروندهای بهنام قربانیان آیین خونبس»، سایت ایرنا، تاریخ درج مطلب: ۲۵ مرداد ۱۳۹۹ش.
- Nikitin, vasilij, Les Kurdes, paris, 1956.