پیشنویس:نشریههای قدیمی افغانستان
نشریههای قدیمی افغانستان؛
زمینههای فرهنگی و اجتماعی نشریههای قدیمی افغانستان
دوران بیداری اولیه و تأثیرپذیری از مدرنیته
در نیمه دوم قرن نوزدهم، افغانستان تحت حکومت شیرعلیخان شاهد نخستین مواجهههای جدی با مفاهیم مدرنیته و نظامهای اداری غربی بود. انتشار نشریه شمسالنهار (و به روایتی نشریه کابل در دوره محمداعظم خان) بازتابی از این تحول فکری بود که هدف آن اطلاعرسانی دولتی و آشنایی نخبگان با تحولات جهانی محسوب میشد. این نشریات در فضایی منتشر شدند که جامعه افغانستان هنوز در چارچوب ساختارهای سنتی قرار داشت و مطبوعات به مثابه پلی بین سنت و تجدد عمل میکردند.
عصر روشنفکری و ناسیونالیسم فرهنگی
در دوره حبیبالله خان و امانالله خان، با بازگشت تحصیلکردگان از خارج و گسترش مدارس جدید، گفتمان ناسیونالیسم و تجددخواهی شکل گرفت. نشریه **سراجالاخبار** به سردبیری محمود طرزی، به عنوان ارگان این جریان فکری، به ترویج مفاهیمی مانند وطنپرستی، قانونگرایی و آموزش همگانی پرداخت. در این دوره، مطبوعات به ابزاری برای نقد ساختارهای سنتی و ترویج ارزشهای مدرن تبدیل شدند و بر شکاف بین نسل قدیم و جدید تأثیر گذاشتند.
دوران ایدئولوژیزدگی و قطبیشدن فکری
از دهه ۱۳۴۰ به بعد، نشریات افغانستان صحنأ تقابل گفتمانهای چپ، مذهبی و ناسیونالیستی شد. نشریاتی مانند خلق، پیکار و شعلهٔ جاوید به ترویج مارکسیسم پرداختند، در حالی که نشریات اسلامی مانند ندای حق و شریعت بر بازگشت به ارزشهای دینی تأکید داشتند. این دوره شاهد ورود افغانستان به عصر ایدئولوژیهای کلان بود که نشریات را به میدان نبرد فکری بین جریانهای مختلف تبدیل کرد.
شمسالنهار
شمسالنهار نخستین روزنامۀ رسمی افغانستان در دورۀ دوم پادشاهی امیرعلی شیرخان، در 1252ش تأسیس شد. افغانستان پس از هندوستان، قفقاز و ایران چهارمین کشوری است که روزنامهای به زبان فارسی منتشر کرد.
اولین شماره
چاپ نخستین شمارۀ این روزنامه، هفتۀ آخر شعبان[۱] مصادف با 15 ذیالحجۀ 1290ق[۲] بوده است.
مسئولین
شمسالنهار با پیشنهاد سید جمالالدین و توسط امیرعلی شیرخان تأسیس شد. مدیریت آن نیز با میرزا عبدالعلی بود.[۳]
هدف
شمسالنهار در راستای اصلاحات کشور و انتشار اخبار، گزارشها، اعلامیهها و بیانیههای دربار و با هزینه و سرپرستی دربار ایجاد شد.[۴]
شکل
شمسالنهار در 16 صفحه، در اندازههای 5/15 اینچ عرض و 10 اینچ طول در چاپخانۀ دولتی[۵] به چاپ میرسید.[۶] متن آن با خط نستعلیق در کاغذ سفید نوشته شده و امور نشریات بهصورت سیستم سنگی یا لیتوگرافی صورت میگرفت. همچنین، از خطکشی و کارهای هنری برای تزیین قالب استفاده میشد.[۷]
در صفحۀ اول روزنامه عنوان شمسالنهار کابل بین صورت دو شیر که هر دو در یک دست شمشیر و در دست دیگر عنوان شمسالنهار کابل را دارند جلب توجه میکرد.[۸] دو شمشیر کنایه و اشارهای به اسم امیر داشت که از كلمۀ شیر و علی ساخته شده و لقب حضرت علی، اسدالله، یعنی شیر خدا بود.[۹] بعد از آن نام و تاریخ به قمری نوشته شده و شرح اشتراک نیز پس از آن ثبت شده است.[۱۰]
علاوه بر آن، در سه طرف سرلوحۀ شیر و شمشیر جریده شعر زیر درج شده است:[۱۱]الگو:آغاز نستعلیق
الگو:شعر
الگو:ب الگو:ب الگو:ب الگو:ب الگو:پایان شعر الگو:پایان نستعلیق
قیمت
اشتراک اخبار در صورت پیش خرید 20 روپیه شاهی و بعد از انتشار 25 روپیه شاهی بود. همچنین قیمت اشتراک شش ماهه 10 روپیه و یک شمارۀ آن ده آنه بود.[۱۲]
ترتیب انتشار
ترتیب انتشار روزنامۀ شمسالنهار در ابتدا بهصورت هفتگی و پس از شمارۀ نهم یا دهم بهصورت ماهنامه منتشر شد.[۱۳]
محتوا
محتوای شمسالنهار، شامل اطلاعات و اخبار خارج و داخل از روزنامههای داخلی و خارجی ترجمه شده[۱۴] و غالب مطالب آن برگرفته از روزنامههای هندی و اردوی چاپ هند بود.[۱۵] از روزنامههای اخبار عالم، اخبار عام لاهور، اخبار کوه نور، طلسم حیرت، اخبار انجمن پنجاب نیز در شمسالنهار بهعنوان منبع نام برده شده است.[۱۶] در شمارۀ 11 نشریه، از بدخشان خبری کار شده و از لفظ انگلیسی «کارسپاندت» برای نامهنگاری استفاده شده که نشان میدهد شمسالنهار از نامهنگاران در برخی نقاط کشور بهره میبرده است. مقالات و مطالب این نشریه توسط «عبدالقادر پیشاوری» و تعدادی از مترجمها نوشته میشد.[۱۷]
اولین مترجمان
در میان مطالب شمسالنهار ترجمههایی نیز بهچشم میخورند. بنابراین، اولین نسل مترجمان رسمی افغانستان را میتوان به دوران امیر شیرعلیخان منتسب نمود. این مترجمان به ترجمۀ برخی مطالب از مجلات خارجی اقدام و سپس آن را در شمسالنهار منتشر میکردند و بدین ترتیب بسیاری را از تحولات خارج از افغانستان، آشنا کردند.[۱۸]
توزیع در خارج از افغانستان
در یکی از اعلانهای شمسالنهار با عنوان اطلاع ضروری متنی خطاب به خوانندگان سرزمین هند و پشتونستان آمده که نشان میدهد این اخبار در سرزمینهای خارج نیز خواننده داشته است.[۱۹]
پایان
شمسالنهار بهمدت 5 سال منتشر و در نهایت پس از حملۀ انگلیسیها نشر آن در 1878م متوقف شد.[۲۰]
سراجالاخبار
سراجالاخبار بعد از شمسالنهار دومین روزنامهای بود که به زبان فارسی در افغانستان چاپ و منتشر شد. محمود طرزی با انتشار این روزنامه، کانون تازۀ فکری در افغانستان به وجود آورد. از جمله موضوعات این روزنامه میتوان به موضوعات سیاسی، اجتماعی و فرهنگی اشاره کرد که در قالب نثری خاص و محتوایی غنی تولید میشدند.
تاریخچه
سراجالاخبار بهعنوان یک روزنامۀ دولتی در دو دوره منتشر شد و فرازوفرودهایی را طی کرد: دورۀ اول: اولینبار این روزنامه تحت نظر عبدالرئوف، مدرس مدرسۀ شاهی افغانستان در 22 عقرب (دی) 1284ش، بهصورت رسمی منتشر شد. این روزنامه در دورۀ اول بهنام سراجالاخبار افغانستان معروف بود که پانزده روز یکبار منتشر میشد.[۲۱] عبدالرئوف در مقدمۀ اولین شماره به ضرورت نشر اخبار اشاره کرده و از آیات قران و گفتههای پیامبر استفاده کرد.[۲۲] در صفحۀ اخبار آن «سراجالاخبار افغانستان» به خط ثلث عربی نگارش شده و در بالای صفحه این دو بیت نوشته شده بود:[۲۳]الگو:آغاز نستعلیق
الگو:شعر الگو:ب الگو:ب الگو:پایان شعر الگو:پایان نستعلیقبعد از انتشار یک شماره در 36 صفحه،[۲۴] انگلیسیها، واکنش تندی را نسبت به نشریه نشان داده و با متقاعد ساختن شاه، نشریه را متوقف و مصادره کردند.[۲۵] دورۀ دوم: سراجالاخبار بعد از شش سال خلأ فرهنگی و مطبوعاتی در 16 میزان (مهر) 1290ش،[۲۶] با مسئولیت و سردبیری محمود طرزی انتشار یافت.[۲۷]
موضوع
سراجالاخبار یک نشریۀ خبری، سیاسی و اجتماعی بود.[۲۸] مضمون اصلی نشریه را ناسیونالیزم آمیخته با پاناسلامیسم[۲۹] و مجادله با استعمار تشکیل میداد. ترویج معارف، مجادله با خرافات و تعلیم زبان پشتو هم از اهداف آن به شمار میرفت انتقاد غیرمستقیم به ناکارآمدی و راحتطلبی شاه و حاکمیت نیز در آن نوشته میشد.[۳۰] در این اثر تمام ژانرهای مطبوعاتی مانند ژانرهای اطلاعی، علمی، تحلیلی، تبلیغی، ادبی و بدیعی، دیده میشد.[۳۱]
شکل و تیراژ
سراجالاخبار در سال اول با حروف سنگی نستعلیق[۳۲] و در سالهای بعدی با خط چاپی و حروف طباعتی منتشر شد و با چاپ عکس، شکل بهتری به خود گرفت.[۳۳] اندازۀ کاغذ اخبار 24*23 سانتیمتر و تیراژ آن در اوایل 500 شماره بود که بعد از مدتی به 1000 شماره افزایش یافت.[۳۴] از شمارۀ اول تا شمارۀ دوازدهم این نشریه، شامل 11 صفحه و از شمارۀ دوازده به بعد در 16 صفحه منتشر شد.[۳۵]
شمارههای بیست و چهارگانۀ نشریه نیز در پایان هر سال در یک مجلد منتشر میشد. همچنین در پایان هر سال، رسالهای بهعنوان ضمیمۀ سراجالاخبار به خوانندگان نشریه هدیه میشد. از آغاز سال هشتم، نشریۀ سراجالاطفال که طرزی راهاندازی کرده بود، بهعنوان ضمیمۀ سراجالاخبار افغانیه به خوانندگان هدیه میشد.[۳۶]
نثر
نثر روزنامه، آمیزهای از فـارسی کهن و فـارسی متعارف در افغانستان و ایران بود. نفوذ واژههای عربی بر نـثر نشریه بهگونهای بود کـه نشریه، واژههای انگلیسی، روسی و نامهای خاص را بـه تـقـلیـد از واژههـای عربی بـه کار میبرد؛ برای مثال، غـزته، تلغراف، میقروسکوب، رنغون و سانفرانسیسقو. همچنین، به کاربردن واژهها و ترکیبهای زیبا از جمله دلآگاه، ترقیگستر، معرفتپرور، نکتهدان، هیچمدان، فسونانگیز، رزمگاه، بودوباش، در خور یادآوری است. علاوه بر آن، اشعار فـارسی در روزنـامـه بازتاب یافته است.[۳۷]
محتوا
محتوای سراجالاخبار بسیار متعدد و متنوع بود و طرز فکر مردم قرن 19 و 20م را نشان میداد. این روزنامه، بخشهای بسیار سادۀ اصول علوم جدید را مطرح کرده و نگارش ساده و علمی را وارد زبان فارسی کرد و زبان عامیانۀ دری را در نوشتۀ نظم و نثر وارد کرد. سراجالاخبار آثار پشتو را برای اولینبار منتشر کرد و همچنین تحقیقاتی در تاریخ و ادبیات افغانستان انجام داد. در شعر نیز با نشر آثار متقدمان، موضوعات اجتماعی، علمی، سیاسی و انتقادی را بیان کرد.[۳۸]
سراجالاخبار جنبههای مختلف زندگی مردم افغانستان را منتشر میکرد. ستونهایی همچون زنان نامور جهان، علم ثروت، مقالات صحیه و طبیه، هوای کابل و مقالات فنیه[۳۹] در آن نوشته میشد و هدف این بود که به مردم نشان دهد در جهان چه میگذرد. علاوه بر آن، مطالب ضداستعماری نیز در این نشریه، منتشر میشد.[۴۰]
مباحثه پیرامون علم و دین در نوشتههای روزنـامۀ سراجالاخبار بازتاب فروانی داشت. همچنین، پخش و تبلیغ اندیشههای آزادیخواهانه و استقلالطلبانه در صفحههای نشریه جایگاه مهمی داشت.[۴۱]
اهداف
از جمله اهداف اصلی این نشریه را بیداری و آگاهی مردم، ایجاد حس آزادیخواهی،[۴۲] پیشرفت، تغییر سبک زندگی،[۴۳] نوگرایی، پرورش روحیۀ میهنپرستی و مبارزه با استعمار و کسب استقلال افغانستان از استعمار انگلیس میدانند. همچنین هدف از نشر مطالبی در مورد پیشرفت کشورهای دیگر، توجه دادن حکومت و تشویق مردم در جهت رشد و توسعه انسانی و ارتباط افغانستان با جهان بوده است.[۴۴]
اثرگذاری در داخل کشور
سراجالاخبار نقش مهمی در تاریخ استقلال و آزادی افغانستان ایفا کرد و محل تربیت نسل جدیدی از آزادیخواهان و روشنفکران شد.[۴۵] سراجالاخبار را میتوان بنیانگذار ترجمههای ادبی و علمی در افغانستان خواند. از طریق ترجمه بعضی از همکاران سراجالاخبار و بهویژه شخص محمود طرزی، خوانندگان این نشریه با منابع ادبی غربی و ترکی آشنا شدند. گروهی نیز معتقدند که سراجالاخبار کانون پرورش اندیشه مشروطیت و استقلالخواهی بوده است. انتشار سراجالاخبار در ایجاد افکار عامه و بیداری شعور سیاسی در بین جوانان افغانستان تأثیر بسیاری داشته است.[۴۶]
روزنامهنگارانی که در دامان سراجالاخبار پرورش یافتند نهتنها در روزنامهنگاری دورههای بعدی، بلکه در عرصههای سیاسی، اجتماعی و فرهنگی کشور نیز به چهرههای درخشانی بدل شدند. انتشار تازهترین دستآوردهای علوم و تکنولوژی در سراجالاخبار در بالا بردن سطح آگاهیهای علمی مردم اهمیت بسیاری داشته است.
همچنین نشریه در گسترش شعر تعلیمی، انتقادی و طنز، کار درخشانی انجام داده است. سراجالاخبار از طریق ایجاد یک شبکۀ اطلاعرسانی، در ایجاد و گسترش فرهنگ مطالعه در افغانستان نیز اهمیت فراوانی داشته است.[۴۷]
اثرگذاری در خارج کشور
در دوران جنگ جهانی اول، سراجالاخبار نشریۀ شناخته شدۀ فارسیزبان بود که در کشورهای آسیای میانه، ایران و هند هواداران زیادی داشت.[۴۸] سراجالاخبار در محافل آزادیخواهان هند و مشروطهطلبان ایران و جوانان آسیای میانه نیز تأثیرگذار بود.[۴۹] چنانکه جوانان تاجیک به پیروی از اشعار تنبیهی سراجالاخبار شعر میسرودند.[۵۰]
فرجام
انگلیسیها نسبت به انتشار سراجالاخبار واکنش نشان دادند و شاه هم به طرزی اخطار داد. پس از مدتی امکانات مالی نشریه را قطع کردند و دستور به تغییر محل نشریه داده شد. در 1297ش این روزنامه برای همیشه، متوقف شد.[۵۱]
نگهداری
علاوه بر کتابخانۀ عامۀ افغانستان، مجموعۀ کامل سراجالاخبار در پژوهشکدۀ بینالمللی تاریخ اجتماعی آمستردام نگهداری شده و برای پژوهشگران و علاقهمندان قابل دسترس است.[۵۲] همچنین، مجموعههای ناقص سراجالاخبار در کتابخانههای مرکزی دانشگاه تهران، ابنمسکویه (اصفهان)، حقی اوز تاریخ کتبخانه سی (اسلامبول)، ایندیا آفیس (لندن)، بودليان (آکسفورد)، کنگرۀ آمریکا و دانشگاه پرینستون وجود دارد.[۵۳]
سراجالاطفال
سراجالاطفال، نشریهای است که در سال آخر سلطنت امیر حبیباللهخان و به سردبیری محمود طرزی در کابل، آغاز به کار کرد. هدف از چاپ این نشریه، ارتقاء سطح فکری کودکان افغانستان با بیان مطالب علمی و تربیتی به زبان ساده بود.
تاریخچه
با گذشت 45 سال از آغاز نخستین نشریۀ افغانستان تا سال 1297ش، هیچ نشریهای برای نوجوانان و جوانان وجود نداشت.[۵۴] این در حالی است که 7 سال پیش از انتشار سراجالاطفال، محمود طرزی در 16 شهریور 1290ش اولین شمارۀ نشریۀ «سراجالاخبار» را منتشر کرده بود.[۵۵] محمود طرزی از آغاز انتشار سراجالاخبار به خوانندگان خود وعده داد که بعد از پایان هر سال کاری، یک هدیه به خوانندگان و مشترکان خود خواهد داد. او کتابهای مختلفی تا سال ششم انتشار نشریه به مشترکان هدیه داد اما در سال 1297ش که سال هشتم انتشار سراجالاخبار در پیش بود، محمود طرزی به خوانندگان خود وعده داد که در این سال نشریۀ مخصوص کودکان افغانستان را منتشر خواهد کرد. در 15 مهر 1297ش اولین شمارۀ سراجالاطفال که با سراجالاخبار ضمیمه بود در 4 صفحه در کابل منتشر شد.[۵۶] در زمان انتشار نخستین شمارۀ سراج الاطفال، از عمر آموزش و پرورش افغانستان بهشکل مدرن، چند سالی میگذشت.[۵۷] شش شماره از سراجالاطفال در دورۀ حبیبالله و ده شماره در دوران امانالله خان منتشر شد.[۵۸] سراجالاطفال دارای دو دورۀ انتشار است. نخست بهعنوان ضمیمۀ سراجالاخبار افغانیه از 15 مهر تا 27 آذر 1297ش در 5 شماره انتشار یافت.[۵۹] هرچند انتشار سراجالاخبار بهصورت جداگانه هم انجام میشد.[۶۰] در دورۀ دوم نیز این نشریه بههمراه روزنامۀ امانافغان توزیع شد.[۶۱]
موضوع
سراجالاطفال، مطالب و معلومات دینی، اخلاقی[۶۲] و دانش و پیشرفتهای روز جهان[۶۳] و اخبار دگرگونیهای جهان صنعت و زراعت[۶۴] را به زبان ساده و روان عرضه کرده و بدینترتیب در پرورش ذهن و تربیت اطفال نقش پررنگی داشت.[۶۵]
در سرمقالۀ اولین شماره، محمود طرزی نوشت که سراجالاطفال، خوانندگان را از علوم و فنون نو و تربیت و آداب عقلپسند آگاه میکند، دماغها را به نکتههای درسآموز و حکایات فایدهاندوز، روشن میکند و در مکتب با کلمات ساده و شیرین دری ساعت خوشی را پدید میآورد.[۶۶]
هدف
سراجالاطفال با هدف آگاهی جوانان و تعلیم مسائل تربیتی، تعلیمی، سرگرمی و دینداری منتشر شد. این نشریه، مطابق با اخبار مکاتب عالی در کشورهای پیشرفته، برای مطالعه و پرورش ذهن شاگردان آن زمان تأسیس شد.[۶۷]
قالب
سراجالاطفال در قالب شعر و داستان[۶۸] منتشر میشد. در این نشریه اشعاری به زبان کودکانه، بازیهای فنی و برخی مسائل علمی به زبان ساده برای کودکان مطرح شده است.[۶۹] بخشی از شعر چاپ شده در شمارۀ ششم سال 1337ش در نشریه سراج الاطفال به شرح زیر است:[۷۰]الگو:آغاز نستعلیق
الگو:شعر الگو:ب الگو:ب الگو:ب الگو:ب الگو:پایان شعر الگو:پایان نستعلیق
شکل
از نظر صفحهآرایی، سراجالاطفال شبیه سراجالاخبار بود و در وسط این نشریه، لوگوی آن به خط ثلث نوشته شده و در سمت راست آن نیز دربارۀ اشتراک نشریه مطالبی آمده بود. همچنین، در سمت چپ نام محمود طرزی بهعنوان مدیر مسئول نشریه دیده میشد. در قسمت پایین سمت چپ این عبارت جلب توجه میکرد که «ضمیمه سراجالاخبار افغانیه با هم یکجا منتشر میشود و بهغیر از سیاست از همه چیز بحث میکند و مسلک (رویکرد) آن روشنسازی افکار اطفال مکاتب دولت افغانستان است».[۷۱] تعداد صفحات سراجالاطفال، چهارصفحه در اندازۀ 31 در 21 سانتیمتر بود که در مطبعۀ دارالسلطنه کابل هر پانزده روز یکبار به نشر میرسید.[۷۲]
قیمت
سراجالاخبار با قیمت اشتراک سالانه کابل و نواحی 5 روپیه، در شهرهای دیگر 7 روپیه و در خارج به قیمت 11 روپیه به فروش میرسید.[۷۳]
پایان
سراجالاطفال در زمانیکه طرزی مسئولیت وزارت خارجه را برعهده گرفت، از شمارۀ هشتم، سال هشتم به بعد همراه با سراجالاخبار از نشر بازماند و بعد از او به عبدالهادی داوی انتقال یافت.[۷۴] عبدالهادی داوی بهعنوان مدیرمسئول این نشریه پیشنهاد کرد شمارۀ شانزدهم با ارتقا سطح علمیِ مقالات، منتشر شود زیرا در آن زمان بیشترین خوانندگان سراجالاطفال بزرگسالان بودند.[۷۵] این دوره از سراجالاطفال نیز بعد از 16 شماره دیگر منتشر نشد.[۷۶]
ارشاد النسوان
محمود طرزی مدیر مسئول نشریۀ سراجالاخبار، از همان آغاز انتشار نشریۀ خود به آموزش و پرورش بانوان نیز توجه نشان داد. از شمارۀ هفتم تا شمارۀ بیستوچهارم سال سوم سراجالاخبار افغانیه مباحث مربوط به زندگی خانوادگی و معرفی زنان نامآور در ستون نامآوران زنان جهان درج شد.[۷۷] علاوه بر چاپ خبرهایی دربارۀ زنان کشورهای دیگر، طرزی مقالههای متعددی نیز در این زمینه نوشت یا ترجمه کرد. روزنامههای فارسی همچون خاتونان ایران نیز در این روزنامه بازنشر میشد.[۷۸] طرزی هدف این ستون در سراجالاخبار را آگاهی زنان افغانستان از وضعیت دیگر زنان جهان و تدوین کتابی در این حوزه میدانست.[۷۹] بعد از گذشت نیمقرن از نخستین شمارۀ سراجالاخبار،[۸۰] در سال 1299ش روزنامهای با نام ارشادالنسوان با مدیریت همسر طرزی منتشر شد.[۸۱]
دور اول
ارشادالنسوان در روز پنجشنبه اول فروردین 1300ش[۸۲] مطابق با سومین سال حکومت امانالله خان تأسیس شد.[۸۳] شماری از منابع نوشتهاند که این نشریه ششماه فعالیت کرد و سپس متوقف شد،[۸۴] اما شماری دیگر زمان تعطیلی آن را در سال 1307ش و همزمان با پایان سلطنت امانالله خان میدانند.
شکل و قالب
از سمت راست به چپ این روزنامه، در ابتدا، سمبلی دیده میشود که در وسط آن، یک کتاب، شمشیر و دوات را بین دو خوشۀ گندم قرار دادهاند. عبارت «هفتهای یکبار نشر میشود» زیر قیمت نشریه به چشم میخورد.[۸۵] ارشاد بهصورت سه ستون در صفحه[۸۶] روی کاغذ نازک پستهای رنگ و در هشت صفحه به زبان دری منتشر میشد. تیراژ آن 300 شماره و اندازۀ آن در سال اول 15*10 اینچ و از شمارۀ یازده 9*11 اینچ بوده است.[۸۷]
مسئولین
ارشادالنسوان با مدیریت اسمار سمیه معروف به «بیبی عربی»، همسر محمود طرزی آغاز به کار کرد. همچنین، روحافزا معروف به «منشیه»، دختر محمدزمان خان طرزی و خواهر حبیبالله خان سردبیری روزنامه را بر عهده داشتند.[۸۸] صاحب امتیاز این نشریه نیز دولت افغانستان بود.[۸۹]
مخاطبان
ارشادالنسوان برای تمامی زنان افغانستان منتشر میشد، اما بهدلیل شروع تازۀ تعلیم و تربیت در کشور، مخاطبان زیادی نداشت.[۹۰] تنها گروه خاصی از زنان که باسواد، نیمهسواد یا از طبقۀ بالای کشور بودند، نشریه را دنبال میکردند.[۹۱]
محتوا
ارشادالنسوان هفتهنامۀ ادبی، فرهنگی، اجتماعی و خبری بود که در کنار درج اخبار داخلی و خارجی و نوشتن از ترقی و انكشافات فرهنگی زنان در جهان، كشورهای اسلامی و کشورهای همسایه نیز مطالبی منتشر میکرد. همچنین اخبار مربوط به امور زنان افغانستان مثل میلهها و سرگرمیها نیز بخشی از ارشادالنسوان را به خود اختصاص میداد.[۹۲] وقایع سیاسی جهان، حوادث جالب، قصهها، اندرزها،[۹۳] مسائل اخلاقی، تربیتی،[۹۴] آشپزی، خیاطی، بچهداری و خانهداری نیز از جمله موضوعاتی بودند که به آنها پرداخته میشد.[۹۵] در اين نشريه گاهی ملکه ثريا همسر شاه امانالله خان نيز نوشتههای روشنگرانهاي برای زنان مینوشت. این مطالب، نهتنها زنان را در زندگی خانوادگی کمک میکرد؛ بلکه آنها را در جهت دستيابی به علوم و فنون معاصر و رسيدن به يک زندگی اجتماعی بهتر تشويق میکرد.[۹۶]
دورههای بعدی
دورۀ دوم انتشار نشریه در آبان 1373ش در کابل در زمان برهانالدین ربانی[۹۷] زیر نظر ریاست امور زنان حکومت مجاهدین به سردبیری لیلا صراحت و صاحبامتیازی مؤسسۀ عالی نسوان در تیراژ 1000 نسخه در 8 صفحه به چاپ رسید اما در مهر 1375ش با سقوط کابل بهدست گروه طالبان [۹۸] از ادامۀ انتشار باز ماند.[۹۹]
پس از آن، با سقوط طالبان و روی کار آمدن دولت حامد کرزی دورۀ سوم ارشادالنسوان با عنوان ارگان انتشاراتی وزارت امور زنان در کابل، در سال 1380ش با مسئولیت نیلاب پژواک آغاز شد و به انتشار خود در 12 صفحۀ رنگی ادامه داد.[۱۰۰] پس از تحولات 1400ش این نشریه دیگر منتشر نشد.
موجودی
شمارههای 15 و 16 این نشریه در وبسایت مرکز منبع معلومات افغانستان در دانشگاه کابل (ACKU) موجود است که اولی در روز پنجشنبه دوم ماه سرطان (تیر) و دومی در روز پنجشنبه 23 ماه سنبله (شهریور) 1300ش منتشر شده و هر دو هشت صفحه دارند. نسخههای اصلی این نشریه در آرشیو ملی افغانستان نگهداری میشود. اکنون شماری از نسخههای دور سوم فعالیت این نشریه نیز در وبسایت مرکز منبع معلومات افغانستان در دانشگاه کابل موجود است.[۱۰۱]
پانویس
- ↑ جعفری خانقاه، مطبوعات افغانستان در گذر تاریخ، 1388ش، ص6.
- ↑ عصمتاللهی، نظام مطبوعات افغانستان، 1382ش، ص102.
- ↑ آهنگ، سیر ژورنالیزم در افغانستان، 1349ش، ص6.
- ↑ عصمتاللهی، نظام مطبوعات افغانستان، 1382ش، ص102.
- ↑ عصمتاللهی، نظام مطبوعات افغانستان، 1382ش، ص102.
- ↑ آهنگ، سیر ژورنالیزم در افغانستان، 1349ش، ص12.
- ↑ آهنگ، سیر ژورنالیزم در افغانستان، 1349ش، ص11.
- ↑ آهنگ، سیر ژورنالیزم در افغانستان، 1349ش، ص10.
- ↑ محمود،«شمسالنهار؛ اولین نشریۀ افغانستان»، وبلاگ افغانستان فردا.
- ↑ آهنگ، سیر ژورنالیزم در افغانستان، 1349ش، ص10.
- ↑ آهنگ، سیر ژورنالیزم در افغانستان، 1349ش، ص10.
- ↑ آهنگ، سیر ژورنالیزم در افغانستان، 1349ش، ص10.
- ↑ جعفری خانقاه، دو قرن با مطبوعات فارسی زبان خارج از کشور در قاره آسیا (1780-1999م)، 1383ش، ص152.
- ↑ آهنگ، سیر ژورنالیزم در افغانستان، 1349ش، ص11.
- ↑ جعفری خانقاه، دو قرن با مطبوعات فارسی زبان خارج از کشور در قاره آسیا (1780-1999م)، 1383ش، ص152.
- ↑ عصمتاللهی، نظام مطبوعات افغانستان، 1382ش، ص102.
- ↑ «پیشینه روزنامهنگاری در افغانستان؛ «شمسالنهار» نخستین نشریه»، خبرگزاری فارس.
- ↑ «شمس النهار، اولین تجربه روزنامهنگاری تاریخ افغانستان»، وبسایت آواپرس.
- ↑ آهنگ، سیر ژورنالیزم در افغانستان، 1349ش، ص12.
- ↑ عصمتاللهی، نظام مطبوعات افغانستان، 1382ش، ص106.
- ↑ جعغری خانقاه، دو قرن با مطبوعات فارسی زبان خارج از کشور در قاره آسیا (1780-1999م)، 1383ش، ص139.
- ↑ آهنگ، سیر ژورنالیزم در افغانستان، 1349ش، ص41.
- ↑ آهنگ، سیر ژورنالیزم در افغانستان، 1349ش، ص38.
- ↑ محرابی، «شکوفایی نخستین نشریات فارسی چاپ افغانستان با شمسالنهار و سراجالاخبار»، 1388ش، ص66.
- ↑ جعفری خانقاه، دو قرن با مطبوعات فارسی زبان خارج از کشور در قاره آسیا (1780-1999م)، 1383ش، ص139.
- ↑ تنویر، تاریخ و روزنامهنگاری افغانستان، 1378ش، ص59.
- ↑ جعفری خانقاه، دو قرن با مطبوعات فارسی زبان خارج از کشور در قاره آسیا (1780-1999م)، 1383ش، ص139.
- ↑ کاویانی، «طرزی و سراجالاخبار»، وبسایت جدید آنلاین.
- ↑ نام یک ایدئولوژی است که در آن سعی بر این است که با اتحاد بین مسلمانان، هرگونه پیوند با میهن و قومیت با پیوندهای فراملیتی اسلام جایگزین شود.
- ↑ فرهنگ، افغانستان در پنج قرن اخیر، 1380ش، ج1، ص483.
- ↑ آهنگ، تجلیل و تعریف ژانرهای مطبوعاتی سراجالاخبار، 1381ش، ص153.
- ↑ کاویانی، «طرزی و سراجالاخبار»، وبسایت جدید آنلاین.
- ↑ ژوبل، تاریخ ادبیات افغانستان، 1388ش، ص183.
- ↑ تنویر، تاریخ و روزنامهنگاری افغانستان، 1378ش، ص59.
- ↑ آهنگ، سیر ژورنالیزم در افغانستان، 1349ش، ص48.
- ↑ آقابابایی دستجردی، «سراجالاخبار افغانیه»، 1396ش، ص229.
- ↑ کاویانی، «طرزی و سراجالاخبار»، وبسایت جدید آنلاین.
- ↑ ژوبل، تاریخ ادبیات افغانستان، 1388ش، ص183.
- ↑ پروین، «تاریخ مطبوعات: یکصدمین سال انتشار سراجالاخبار / روزنامه پیشتاز افغانستان»، 1390ش، ص553.
- ↑ آهنگ، سیر ژورنالیزم در افغانستان، 1349ش، ص47.
- ↑ کاویانی، «طرزی و سراجالاخبار»، وبسایت جدید آنلاین.
- ↑ ژوبل، تاریخ ادبیات افغانستان، 1388ش، ص183.
- ↑ آهنگ، سیر ژورنالیزم در افغانستان، 1349ش، ص47.
- ↑ نادری، «یک سده روزنامه نگاری (سراجالاخبار صد ساله شد)»، وبسایت خراسان زمین.
- ↑ جعفری خانقاه، دو قرن با مطبوعات فارسی زبان خارج از کشور در قاره آسیا (1780-1999م)، 1383ش، ص139.
- ↑ فرهنگ، افغانستان در پنج قرن اخیر، 1380ش، ج1، ص483.
- ↑ نادری، «یک سده روزنامه نگاری (سراجالاخبار صد ساله شد)»، وبسایت خراسان زمین.
- ↑ نادری، «یک سده روزنامه نگاری (سراجالاخبار صد ساله شد)»، وبسایت خراسان زمین.
- ↑ نادری، «یک سده روزنامه نگاری (سراجالاخبار صد ساله شد)»، وبسایت خراسان زمین.
- ↑ حبیبی، جنبش مشروطیت در افغانستان، 1363ش، ص119.
- ↑ جعغری خانقاه، دو قرن با مطبوعات فارسی زبان خارج از کشور در قاره آسیا (1780-1999م)، 1383ش، ص139.
- ↑ کاویانی، «طرزی و سراجالاخبار»، وبسایت جدید آنلاین.
- ↑ پروین، «تاریخ مطبوعات: یکصدمین سال انتشار سراجالاخبار / روزنامه پیشتاز افغانستان»، 1378ش، ص562.
- ↑ جعفری خانقاه، مطبوعات افغانستان در گذر تاریخ، 1388ش، ص9.
- ↑ «سراج الاطفال نخستین نشریه کودکان افغانستان در یک قرن پیش»، خبرگزاری فارس.
- ↑ «سراج الاطفال» نخستین نشریه کودکان افغانستان در یک قرن پیش»، خبرگزاری اطلس.
- ↑ «سراج الاطفال نخستین نشریه کودکان افغانستان در یک قرن پیش»، خبرگزاری فارس.
- ↑ یاوراکبری، «مدیریت و مالکیت مطبوعات در افغانستان»، 1386ش، ص2.
- ↑ پروین، «تاریخ مطبوعات: یکصدمین سال انتشار سراجالاخبار / روزنامه پیشتاز افغانستان»، 1390ش، ص550.
- ↑ یاوراکبری، «مدیریت و مالکیت مطبوعات در افغانستان»، 1386ش، ص2.
- ↑ پروین، «تاریخ مطبوعات: یکصدمین سال انتشار سراجالاخبار / روزنامه پیشتاز افغانستان»، 1390ش، ص550.
- ↑ آهنگ، سیر ژورنالیزم در افغانستان، 1349ش، ص66.
- ↑ جعغری خانقاه، دو قرن با مطبوعات فارسی زبان خارج از کشور در قاره آسیا (1780-1999م)، 1383ش، ص140.
- ↑ تنویر، تاریخ و روزنامهنگاری افغانستان، 1378ش، ص61.
- ↑ آهنگ، سیر ژورنالیزم در افغانستان، 1349ش، ص66.
- ↑ «سراج الاطفال نخستین نشریه کودکان افغانستان در یک قرن پیش»، خبرگزاری اطلس.
- ↑ آهنگ، سیر ژورنالیزم در افغانستان، 1349ش، ص67.
- ↑ نیکطلب، «سیر تحول ادبیات کودک و نوجوان در افغانستان»، 1392ش، ص2.
- ↑ «سراج الاطفال نخستین نشریه کودکان افغانستان در یک قرن پیش»، خبرگزاری فارس.
- ↑ نیکطلب، «سیر تحول ادبیات کودک و نوجوان در افغانستان»، 1392ش، ص2.
- ↑ «سراج الاطفال نخستین نشریه کودکان افغانستان در یک قرن پیش»، خبرگزاری فارس.
- ↑ تنویر، تاریخ و روزنامهنگاری افغانستان، 1378ش، ص61.
- ↑ جعغری خانقاه، دو قرن با مطبوعات فارسی زبان خارج از کشور در قاره آسیا (1780-1999م)، 1383ش، ص140.
- ↑ آهنگ، سیر ژورنالیزم در افغانستان، 1349ش، ص67.
- ↑ تنویر، تاریخ و روزنامهنگاری افغانستان، 1378ش، ص61.
- ↑ آهنگ، سیر ژورنالیزم در افغانستان، 1349ش، ص66.
- ↑ آهنگ، سیر ژورنالیزم در افغانستان، 1349ش، ص166.
- ↑ پروین، «تاریخ مطبوعات: یکصدمین سال انتشار سراجالاخبار / روزنامه پیشتاز افغانستان»، 1390ش، ص559.
- ↑ عصمتی، ناموران زنان جهان در سراجالاخبار افغانیه، 1366ش، ص7.
- ↑ جعفری خانقاه، مطبوعات افغانستان در گذر تاریخ، 1388ش، ص15.
- ↑ پروین، «تاریخ مطبوعات: یکصدمین سال انتشار سراجالاخبار / روزنامه پیشتاز افغانستان»، 1390ش، ص560.
- ↑ بینوا، «ارشادالنسوان»، 1330ش، ص14.
- ↑ موحدی، «ارشادالنـسوان، نـخستین نـشریهی ویژۀی زنـان در افغانـسـتـان»، وبسایت مارو دارو.
- ↑ ارزگانی، «اولین نشریه ویژۀ زنان در افغانستان»، وبسایت نیمرخ.
- ↑ آهنگ، سیر ژورنالیزم در افغانستان، 1349ش، ص171.
- ↑ تنویر، تاریخ و روزنامهنگاری افغانستان، 1378ش، ص78.
- ↑ آهنگ، سیر ژورنالیزم در افغانستان، 1349ش، ص171.
- ↑ جعفری خانقاه، مطبوعات افغانستان در گذر تاریخ، 1388ش، ص15.
- ↑ تنویر، تاریخ و روزنامهنگاری افغانستان، 1378ش، ص78.
- ↑ آهنگ، سیر ژورنالیزم در افغانستان، 1349ش، ص168.
- ↑ تنویر، تاریخ و روزنامهنگاری افغانستان، 1378ش، ص77.
- ↑ اوریا، «ارشادالنسوان»، وبسایت افغاندیک.
- ↑ تنویر، تاریخ و روزنامهنگاری افغانستان، 1378ش، ص78.
- ↑ جعفری خانقاه، مطبوعات افغانستان در گذر تاریخ، 1388ش، ص15.
- ↑ جعفری خانقاه، مطبوعات افغانستان در گذر تاریخ، 1388ش، ص16.
- ↑ نادری، «نخستین تجربۀ مطبوعات آزاد در افغانستان»، وبسایت خراسان زمین.
- ↑ تنویر، تاریخ و روزنامهنگاری افغانستان، 1378ش، ص78.
- ↑ ارزگانی، «اولین نشریه ویژۀ زنان در افغانستان»، وبسایت نیمرخ.
- ↑ جعفری خانقاه، مطبوعات افغانستان در گذر تاریخ، 1388ش، ص16.
- ↑ جعفری خانقاه، مطبوعات افغانستان در گذر تاریخ، 1388ش، ص16.
- ↑ ارزگانی، «اولین نشریه ویژۀ زنان در افغانستان»، وبسایت نیمرخ.
منابع
آقابابایی دستجردی، «سراج الاخبار افغانیه»، دانشنامۀ جهان اسلام، تهران، موسسۀ فرهنگی هنری کتاب مرجع، 1396ش.
آهنگ، محمدکاظم، سیر ژورنالیزم در افغانستان، کابل، انجمن تاریخ و ادب افغانستان اکادیمی، 1349ش. آهنگ، محمدکاظم، تجلیل و تعریف ژانرهای مطبوعاتی سراجالاخبار، کابل، پوهنتون کابل، 1381ش. پروین، ناصرالدین، «تاریخ مطبوعات: یکصدمین سال انتشار سراج الأخبار / روزنامه پیشتاز افغانستان»، بخارا، تاریخ درج مطلب: 1390ش. تنویر، محمدحلیم، تاریخ و روزنامهنگاری افغانستان، پاکستان، انستیتوت تحقیقات و بازسازی افغانستان در هالند، 1378ش. جعفری خانقاه، مهدی، دو قرن مطبوعات فارسی زبان خارج از کشور در قاره آسیا (1780-1999م)، تهران، سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران با همکاری مرکز مطالعات و تحقیقات رسانهها، 1383ش. حبیبی، عبدالحی، جنبش مشروطیت در افغانستان، کابل، کمیته دولتی طبع و نشر ج.د.ا، 1363ش. ژوبل، محمدحیدر، تاریخ ادبیات افغانستان، کابل، میوند، 1388ش. فرهنگ، میرمحمد صدیق، افغانستان در پنج قرن اخیر، تهران، عرفان، 1380ش. کاویانی، نجم، «طرزی و سراجالاخبار»، وبسایت جدید آنلاین، تاریخ درج مطلب: ۱۸ آبان ۱۳۹۰ش. محرابی، «شکوفایی نخستین نشریات فارسی چاپ افغانستان با شمس النهار و سراج الاخبار»، کتاب ماه کلیات، تهران، خانۀ کتاب، 1388ش. نادری، پرتو، «یک سده روزنامه نگاری (سراج الاخبار صد ساله شد)»، وبسایت خراسان زمین، تاریخ درج مطلب: ٢٦ مرداد ١٣٩٠ش. آهنگ، محمدکاظم، سیر ژورنالیزم در افغانستان، کابل، انجمن تاریخ و ادب افغانستان اکادیمی، 1349ش. ارزگانی، «اولین نشریه ویژه زنان در افغانستان»، وبسایت نیمرخ، تاریخ درج مطلب: 28 آذر 1401.
اوریا، ناصر، «ارشادالنسوان اولین جریده رسمی زنان و میرمن اسما رسمیه طرزی اولین ژورنالیست زن افغان بود»، وبسایت افغاندیک، تاریخ درج مطلب: 20 اسفند 1399ش. بینوا، عبدالرئوف، ارشادالنسوان، آریانا،1330ش. پروین، ناصرالدین، «تاریخ مطبوعات: یکصدمین سال انتشار سراج الأخبار / روزنامه پیشتاز افغانستان»، بخارا، 1390ش. تنویر، محمدحلیم، تاریخ و روزنامهنگاری افغانستان، پاکستان، انستیتوت تحقیقات و بازسازی افغانستان در هالند، 1378ش. جعفری خانقاه، مهدی، دو قرن مطبوعات فارسی زبان خارج از کشور در قاره آسیا (1780-1999م)، تهران، سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران با همکاری مرکز مطالعات و تحقیقات رسانهها، 1383ش. جعفری خانقاه، مهدی، مطبوعات افغانستان در گذر تاریخ، 1388ش. عصمتی، معصومه، ناموران زنان جهان در سراجالاخبار افغانیه، کابل، شورای نشرات زنان، 1366ش. موحدی، «ارشادالنـسوان، نـخستین نـشریهی ویژۀی زنـان در افغانـسـتـان»، وبسایت مارو دارو، تاریخ درج مطلب: 24 مرداد 1395ش. نادری، پرتو، نخستین تجربۀ مطبوعات آزاد در افغانستان، وبسایت خراسان زمین، تاریخ درج مطلب: 31 مرداد 1390ش.
«پیشینه روزنامهنگاری در افغانستان؛ «شمسالنهار» نخستین نشریه»، خبرگزاری فارس، تاریخ درج مطلب: 14 مهر 1394ش. پروین، ناصرالدین، «تاریخ مطبوعات: یکصدمین سال انتشار سراج الأخبار / روزنامه پیشتاز افغانستان»، تهران، مجلۀ بخارا،1390ش. تنویر، محمدحلیم، تاریخ و روزنامهنگاری افغانستان، پاکستان، انستیتوت تحقیقات و بازسازی افغانستان در هلند، 1378ش. جعفری خانقاه، مهدی، مطبوعات افغانستان در گذر تاریخ، تهران، سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران با همکاری مرکز مطالعات و تحقیقات رسانهها، 1388ش. جعفری خانقاه، مهدی، دو قرن مطبوعات فارسی زبان خارج از کشور در قاره آسیا (1780-1999م)، تهران، سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران با همکاری مرکز مطالعات و تحقیقات رسانهها، 1383ش. محمود، شاهمحمود، «شمسالنهار؛ اولین نشریۀ افغانستان»، وبلاگ افغانستان فردا، تاریخ درج مطلب: 25 اردیبهشت 1392ش. «شمس النهار، اولین تجربه روزنامهنگاری تاریخ افغانستان»، وبسایت آواپرس، تاریخ درج مطلب: ۳ عقرب ۱۳۹۰ش. عصمتاللهی، محمدهاشم، نظام مطبوعات افغانستان، تهران، بیکران، 1382ش. علیآبادی، علیرضا، جامعه و فرهنگ افغانستان، تهران، موسسه فرهنگی هنری و انتشاراتی بین المللی الهدی، ۱۳۹۵ش، ص359-370. «سراج الاطفال نخستین نشریه کودکان افغانستان در یک قرن پیش»، خبرگزاری فارس، تاریخ درج مطلب: 28 دی 1395ش. «سراج الاطفال، نخستین نشریه کودکان افغانستان در یک قرن پیش»، خبرگزاری اطلس، تاریخ درج مطلب: 20 مهر 1396ش. نیکطلب، پوپک، «سیر تحول ادبیات کودک و نوجوان در افغانستان» تهران، کتاب ماه کودک و نوجوان، 1392ش. یاوراکبری، علی، «مدیریت و مالکیت مطبوعات در افغانستان»، تهران، فصلنامۀ مطالعاتی و تحقیقاتی وسایل ارتباط جمعی رسانه، 1386ش.