پیش‌نویس:نماز

نماز صبح در حرم مطهر رضوی به امامت حجت الاسلام والمسلمین رییسی

نماز؛ نماد دین‌داری و مهم‌ترین عمل عبادیِ مسلمانان، مشتمل بر ذکرها و حرکت‌های خاص.

نماز از مهم‌ترین عبادات در اسلام است و به‌عنوان ستون دین شناخته می‌شود. نماز ارتباط مستقیم بین بنده و خداوند است و مسلمانان موظف‌اند در اوقات مشخصی آن را به‌جای آورند. در فرهنگ اسلامی، نماز بهترین راه برای شکرگزاری از نعمت‌های الهی و تقویت ایمان دانسته می‌شود. پیامبر اسلام، نماز را نور چشم خود دانسته است. اهمیت معنوی نماز در فرهنگ اسلامی چنان است که مسلمانان نماز را در بهترین شرایط جسم و جان و در پاکیزه‌ترین جامه و مکان، به‌جای می‌آورند. پیشگیری از گناه، آرامش روان و افزایش رضایت‌مندی از زندگی، از آثار نماز شمرده شده است.

تعریف نماز

واژهٔ نماز در زبان فارسی در معانی خدمت و بندگی، خدمتکاری، اطاعت و فرمانبرداری به کار رفته است. گفته شده ایرانیان تازه‌مسلمان از لفظ پهلوی نِماک به جای نماز استفاده می‌کردند که مترادف با خم‌شدن و تعظیم‌کردن است. نماز را معادل کلمه صَلوة در زبان عربی قرار داده‌اند. معنای نخست و اصلی صلوة، دعا بود. در بخشی از نماز دعا وجود دارد و به همین دلیل عبادت مشهور مسلمانان، صلوة نام‌گذاری شده است. به بیان عبدالله جوادی آملی نماز زیارت نامه الهی است که توسط خود خدای سبحان تنظیم شده است.

نماز پیش از اسلام

نماز به‌عنوان نماد دین‌داری، میان امت‌های پیشین نیز رایج بوده است. تفاوت نماز مسلمانان با نماز دیگر امت‌ها تنها در آداب، مقدار و ساختار است. در احادیث به اوقات نماز حضرت آدم و توبهٔ او پس از خواندن نماز عصر در روز عرفه، اشاره شده است. ابراهیم نیز بر اساس آیات قرآن، خانواده‌اش را در حرم امن مکه و در جوار مسجدالحرام ساکن می‌کند تا برپا دارندهٔ نماز باشند و خود، از خدا می‌خواهد تا او و نسلش را برپاکنندهٔ نماز قرار دهد. عیسی به اذن الهی در گهواره سخن گفت و سفارش خدا به نماز را بیان کرد.

اهمیت نماز در فرهنگ اسلامی

نماز را محبوب‌ترین عبادت نزد خدا و برترین عبادت برای پرستش معرفی کرده‌اند. نماز از نیازهای ضروری بنده‌ای است که خدا را دوست دارد و نمازگزار با قطع امور دنیوی و ارتباط با خدا می‌تواند به سطح بالاتری از خداشناسی برسد. تعداد قابل توجهی از آیات قرآن به نماز و مفاهیم مرتبط با آن اختصاص یافته است. در نظر برخی عارفان، تکرار یاد خدا در قالب نماز، رابطهٔ انسان با خدا و عالم غیب را تقویت می‌کند و به استواری در باور توحیدی می‌انجامد.

نماز از مهم‌ترین کارهایی است که پیامبر و اهل‌بیت به آن سفارش کرده‌اند و ترک نماز از گناهان کبیره معرفی شده است. امام باقر نماز را اولین عملی معرفی کرده که در قیامت حساب‌رسی خواهد شد و اگر قبول شد بقیهٔ اعمال فرد نیز پذیرفته می‌شود. امام حسین و یارانش در ظهر روز عاشورا و در میانهٔ جنگ نماز خواندند. سبک‌شمردن نماز به گفتهٔ امام صادق باعث محرومیت از شفاعت اهل‌بیت است.

مسلمانان در نقاط مختلف جهان هنگام نماز رو به نقطه‌ای واحد می‌ایستند و دل‌ها را بدان متوجه می‌کنند. در باور سید علی خامنه‌ای از مراجع تقلید این موضوع از جنبه‌های اجتماعی نماز خوانده شده که منجر به تعیین هندسهٔ نظام اسلامی و شکل‌دهی آن می‌شود.

مسلمانان با توجه به اهمیت نماز در زندگی، مساجد فراوانی در سراسر جهان ساخته‌اند. اندونزی با ۸۰۰ هزار مسجد بالاترین آمار را به خود اختصاص داده و در آمریکا حدود ۲۰۰۰ مسجد وجود دارد. در ایران این آمار به ۷۰۰۰۰ مسجد می‌رسد. هدف اصلی ساخت این بناها انجام مناسک دینی و برپایی نماز جماعت روزانه در آن است.

اقسام نماز

در فقه اسلامی، انواع نماز به دو دستهٔ کلی واجب و مستحب تقسیم شده است. نمازهای واجب و مستحب نیز هر کدام، دارای اقسامی هستند.

نمازهای واجب

نمازهای واجب عبارتند از: نمازهای یومیه (روزانه)، نماز آیات، نماز طواف کعبه، نماز میت و نمازهایی که از طریق نذر و عهد و سوگند بر فرد مکلف واجب شده باشد.

نمازهای روزانه: در ۱۷ رکعت نمونه‌ای شناخته‌شده‌تر از نماز واجب است که باید در پنج نوبت خوانده شوند. نماز صبح دو رکعت، نماز مغرب سه رکعت و هر یک از نمازهای ظهر، عصر و عشا، چهار رکعت است. وقت نماز صبح از طلوع فجر صادق (اذان صبح) است تا طلوع خورشید؛ از ظهر شرعی (زوال) تا غروب آفتاب وقت نمازهای ظهر و عصر است. همچنین از غروب آفتاب تا نیمه‌شب شرعی، وقت نمازهای مغرب و عشا است.

نماز آیات: هنگام وقوع حوادثی چون زلزله، خسوف و کسوف و اتفاقات ترسناک طبیعت، خوانده می‌شود تا مسلمانان را به قدرت خدا توجه دهد و بر شکیبایی آنها بیفزاید. نماز آیات دو رکعت و ده رکوع دارد.

نماز میت: از نمازهای واجب است که بر جنازهٔ مسلمان، پیش از دفن او خوانده شود. در این آیین برای فرد درگذشته، طلب آمرزش می‌شود. نماز میت شامل پنج تکبیر است؛ بعد از چهار تکبیر نخست به ترتیب شهادتین، صلوات، دعا برای مؤمنان و دعا برای فرد میت خوانده شده و با تکبیر پنجم نماز پایان می‌یابد.

نماز قضا: جبران نمازی است که در وقت شرعی خود خوانده نشده یا این‌که به‌طور صحیح انجام نشده باشد. این نماز لازم نیست به صورت فوری به‌جا آورده شود، ولی سستی و إهمال در انجامش جایز نیست.

نمازهای مستحب

نماز مستحب با نام نافله هم شناخته می‌شود. از میان نمازهای مستحبی به خواندن نافله‌های شبانه‌روز بیشتر سفارش شده است. نماز شب بخشی از همین نافله‌ها است که قرآن و اهل‌بیت بر خواندنش تأکید کرده و عالمان دین، آن را برای حل مشکلات، صفای روح و تربیت نفس مؤثر شمرده‌اند.

نافلهٔ شبانه‌روز: در طول هفته و همراه با نمازهای روزانه خوانده می‌شود و در غیر روز جمعه و با احتساب نماز شب ۳۴ رکعت است. هشت رکعت آن نافلهٔ ظهر و هشت رکعت نافلهٔ عصر و چهار رکعت نافلهٔ مغرب و دو رکعت نافلهٔ عشا و دو رکعت نافلهٔ صبح می‌باشد. این نمازها به صورت دورکعتی خوانده می‌شود.

نماز شب از جمله نمازهای مستحبی است که آیات و احادیث متعددی، مسلمانان را به خواندن آن تشویق کرده و آمرزش گناهان، وسعت روزی و نعمت‌های بهشتی به این نمازگزاران وعده داده شده است. عالمان بزرگ شیعه نیز بر این نماز مداومت داشته و دیگران را به خواندنش دعوت کرده‌اند. زمان خواندن این نماز از نیمه‌شب تا اذان صبح است. نماز شب ۱۱ رکعت است و از چهار نماز دورکعتی به نیت نماز شب، یک نماز دورکعتی به نیت نماز شَفع و یک نماز یک‌رکعتی به نیت نماز وِتر تشکیل می‌شود.

نماز عید: این نماز را مسلمانان در عید فطر و عید قربان به جای می‌آورند. وقت نماز عید از طلوع آفتاب تا ظهر شرعی است. نماز عید دو رکعت است که در رکعت اول پس از حمد و سوره، ۵ بار و در رکعت دوم ۴ بار قنوت می‌خوانند (با تکبیر بین قنوتها). دو خطبهٔ نیز پس از خواندن نماز ایراد می‌شود.

نماز جمعه: فریضه‌ای با صبغهٔ سیاسی و اجتماعی است که سابقه برگزاریِ رسمیِ آن در ایران به عصر صفویان بازمی‌گردد. اولین نماز جمعه در دوران جمهوری اسلامی با امامت مرتضی طالقانی در مرداد ۱۳۵۸ش در تهران برپا شد. در جمهوری اسلامی ایران، چندین امام جمعه در حملات تروریستی به شهادت رسیدند و ترور نافرجام سید علی خامنه‌ای در نماز جمعه تهران نیز از رویدادهای تاریخی است که اهمیت سیاسی و اجتماعی نماز جمعه را در ایران، نشان می‌دهد.

فقیهان نماز جمعه در عصر غیبت امام مهدی را واجبی تخییری دانسته‌اند که نمازگزار به‌جای نماز ظهر روز جمعه می‌خواند. این نماز از دو رکعت تشکیل شده و دارای دو قنوت است. همچنین دو خطبه واجب پیش از نماز، توسط امام جمعه ایراد می‌شود.

آثار نماز در سبک زندگی مسلمانان

توجه به نماز و اهتمام به برپایی شایستهٔ نماز، ویژگی‌هایی را در سبک زندگی مسلمانان، برجسته می‌سازد ازجمله:

کاهش آسیب‌های اجتماعی

نمازخواندن موجب توجه مداوم به خدا می‌شود و اقتدارگرایی و غرایز انسان را تعدیل می‌کند؛ از این رهگذر، ناهنجاری‌های اجتماعی در جامعه کاهش می‌یابد.

افزایش معرفت دینی

دعوت به نماز اولین عنصر تربیت دینی فرزندان است که حتی قبل از آموزش‌های عقیدتی و آگاهی‌های دیگر به آن‌ها ارائه می‌شود. نمازگزار به تعادل روحی و معنوی و درک عمیق‌تری از آموزه‌های دینی دست می‌یابد.

آرامش روانی

افرادی که در نماز از خداوند یاری می‌جویند، دارای روحی آرام و روانی سالم هستند. هرگاه پیشامدی پیامبر خاتم را ناراحت می‌کرد، به وسیلهٔ روزه گرفتن و نمازخواندن از خدا کمک می‌گرفت.

پیشگیری از گناه

به گفتهٔ مفسران قرآن، نماز در هر سطحی از حضور قلب و معنویت خوانده شود انسان را از کارهای زشت و گناهان بازمی‌دارد. آنان بر این باورند که نمازگزار در انجام مقدمات نماز از لباس و مکان غصبی پرهیز می‌کند. همچنین هنگام نماز با جداشدن از زندگی مادی به سوی حق و پاکی حرکت می‌کند و خودخواهی را فراموش می‌کند.

آمرزش گناه

پیامبر خاتم در سخنی با امام علی نمازهای پنجگانه در هر روز را به نهر آبی در مقابل خانهٔ مسلمان تشبیه کرده است که پنج وعده در آن بدنش را شستشو می‌دهد تا هیچ کثافتی باقی نماند.

رضایت از زندگی

ادای نماز در جمع مؤمنان، فرد نمازگزار را از گوشه‌گیری نجات داده و به او منزلت اجتماعی می‌دهد و رضایت از زندگی را به همراه دارد.

انسجام اجتماعی

نمازهای جماعت همانند نماز جمعه و نماز عید، در اقتدار جامعه اسلامی تأثیر می‌گذارد. در نماز همه رو به یک قبله و در یک صف بدون توجه به رنگ، نژاد، زبان و بدون تبعیض در مقابل عظمت خدا، خضوع می‌کنند. این پیوستگی معنوی، به وحدت و انسجام اجتماعی می‌انجامد.

رشد سیاسی

نمازهای جماعت و به‌ویژه نمازهای جمعه و اعیاد را نشان شکوه و اتحاد مسلمانان و همچنین زمینه‌ساز رشد سیاسی جوامع اسلامی توصیف کرده‌اند.

تاب‌آوری

خواند نماز به‌صورت منظم و احساس برخورداری از حمایت الهی و پیوند با گروه نمازگزاران، از عوامل تقویت تاب‌آوری دانسته شده است.

مقاومت در برابر استکبار

حقیقت نماز توحید پرستی و خضوع در برابر آفریدگار توانا، عادل، پاک و بی‌نیاز است. نمازگزار با رکوع و سجود در برابر خدا از تسلیم و کرنش در مقابل ستمگران و مستکبران خودداری می‌کند.

نماز در زبان و ادب فارسی

اهمیت نماز در فرهنگ و سبک زندگی مسلمانان، موجب جلب نگاه هنرمندانهٔ شعر فارسی و توجه افکار شاعران بزرگ به آن شده است. مولوی ده‌ها بار واژهٔ نماز را در اشعار مثنوی و دیوان شمس به کار گرفته است. مولوی با تکیه بر این سخن پیامبر که روشنی چشم خویش را در نماز می‌دانست، نماز را روزنهٔ دل آدمی به سوی خدا می‌داند:

خوی دارم در نماز این اِلتفات

معنیِ قُرَّهُ عَیْنِی فِی الصَّلاة

روزنِ جانم گشاده است از صفا

می‌رسد بی‌واسطه نامه خدا

نامه و باران و نور از روزنم

می‌فتد در خانه‌ام از معدنم

دوزخ است آن خانه کآن بی‌روزن است

اصلِ دین، ای بنده! روزن کردن است

مولوی (مثنوی معنوی) دفتر اول بخش ۱۶۵ - سؤال کردن آن کافر از علی کرم الله

همچنین از دیدگاه مولوی، نماز درست، انسان را از شهوت و غضب بازمی‌دارد:

بادِ خشم و بادِ شهوت، بادِ آز

بُرد او را که نبود اهل نماز

باباطاهر در دوبیتی خود سروده است.

خوشا آنان که الله یارشان بی

به حمد و قل هو الله کارشان بی

خوشا آنان که دائم در نمازند

بهشت جاودان بازارشان بی

صائب تبریزی به معنویت و حضور قلب در نماز با این ابیات تذکر داده است.

چو دیگران نه به ظاهر بود عبادت ما

حضور قلب نماز است در شریعت ما

از آن ز دامن مقصود کوته افتاده است

که پیش خلق درازست دست حاجت ما

سعدی در اهمیت مناجات سحر، نمازهای شب و صبح از زبان شوریده‌ای بیان می‌کند:

دوش مرغی به صبح می‌نالید

عقل و صبرم ببُرد و طاقت و هوش

یکی از دوستان مخلِص را

مگر آواز من رسید به گوش

گفت باور نداشتم که تو را

بانگِ مرغی چنین کند مدهوش

گفتم: این شرطِ آدمیّت نیست

مرغْ تسبیح‌گوی و من خاموش

نماز در آثار هنری

توجه مسلمانان به نماز موجب شده است که هنرمندان مسلمان در عرصه‌های مختلف، آثار هنری فراوانی را در ارتباط با نماز پدیدآورند، ازجمله در سینما، موسیقی و معماری.

نماز در سینمای ایران

سینمای ایران در تعدادی از فیلم‌های خود به سراغ نماز رفته و در صحنه‌هایی به آن اشاره کرده است، فیلم‌هایی چون آواز گنجشک‌ها، از کرخه تا راین، آژانس شیشه‌ای، استشهادی برای خدا، به رنگ خدا، به آهستگی، بوسیدن روی ماه، خدا نزدیک است، دست‌های خالی، دلشکسته، رسوایی، سر به مُهر، سنگ کاغذ قیچی، سیب و سلما، شهر زیبا، طلا و مس، مادر، مردی از جنس بلور، یک تکه نان و یه حبه قند. در این میان فیلم سر به مهر توجه اهالی سینما را برانگیخته و در نگاه برخی یکی از بهترین فیلم‌های ساخته‌شده در این زمینه به‌شمار می‌رود.

مستندسازان هم در فیلم‌های مستند خود با نگاهی متفاوت به موضوعاتی در فرهنگ نماز پرداخته‌اند. چگونگی دعوت به نماز و نمازگزاران موفق از این دست موضوعات بوده است. در این میان تعداد هشت مستند در مجموعه مستندی با نام «حریم یار۱ و ۲» گردآوری شده است.

اذان در حرم مطهر رضوی

اذان با نغمه‌های ایرانی

ایرانیان با برخورداری از ذوق و نغمه‌های شنیدنی موسیقی ایرانی، اذان‌های ممتازی را در زمینهٔ هنر اسلامی ثبت کرده‌اند. آنان بیشتر اذان و قرآن را درحالت‌های نزدیک به دستگاه شور و متعلقات آن همچون ابوعطا و دشتی و گاهی نیز سه‌گاه خواندند. در این میان رحیم مؤذن‌زاده در سی‌سالگی و سال ۱۳۳۴ش اذان مشهورش را گفت. اجرا در دستگاه بیات ترک و صدای موذن‌زاده است که باعث شد تقاضا شود اذانش به عنوان نخستین رویداد از چهار رویداد منحصر به فرد در موسیقی آیینی ـ مذهبی ایران ثبت شود.

مسجد با معماری ایرانی

در ایران مسجد جامع فهرج در نیمهٔ نخست قرن اول هجری ساخته شد و به مرور مسجدسازی در فرهنگ ایرانی رونق پیدا کرد. از قرن چهارم هنر معماری حکیمانهٔ مسجد به شگفتی‌هایی در زیبایی دست یافت. سپس در دوره تیموری و صفویه معماری مساجد به اوج شکوه خود رسید. مسجد جامع عباسی و مسجد شیخ لطف‌الله اصفهان هنوز هم هنر معنوی و صفای باطنی را به هر نمازگزار و بیننده‌ای هدیه می‌کند. هنرهایی همچون گره‌چینی، کاشی‌کاری، گچبری، آینه‌کاری، منبت‌کاری، درودگری، معرق‌کاری، حکاکی روی سنگ، فلزکاری، نساجی و قالی‌بافی در ساخت و تجهیز مساجد و برای انتقال زیبایی و معنویت به نمازگزار در تاریخ استفاده شد.

منابع

• قرآن کریم.
  • «آثار سیاسی نماز»، وب‌سایت پرسمان، تاریخ درج مطلب: ۵ اسفند ۱۳۹۶ش.
  • آیتی، اصغر، «نماز در قرآن چند بار آمده است؟»، خبرگزاری فارس، تاریخ درج مطلب: ۲۷ آذر ۱۳۹۱ش.
  • ابن‌طاووس، سید رضی الدین علی بن موسی، الملهوف علی قتلی الطفوف، بی‌جا، دارالأسوة للطباعة و النشر، ۱۴۱۷ق.
  • باباطاهر، دوبیتی‌ها، در وب‌سایت گنجور، تاریخ بازدید: ۱۶ اردیبهشت ۱۴۰۴ش.
  • «برگزاری نماز جمعه از کدام دوره آغاز شد؟»، وب‌سایت همشهری آنلاین، تاریخ درج مطلب: ۵ مرداد ۱۴۰۱ش.
  • بنی‌هاشمی خمینی، محمدحسن، توضیح المسائل مراجع، قم، دفتر انتشارات اسلامی، بی‌تا.
  • پناهیان، «تغییر اساسی در سبک زندگی با نماز»، وب‌سایت جهان نیوز، تاریخ درج مطلب: ۳ شهریور ۱۳۹۲ش.
  • «تأثیر نماز در رفع افسردگی و اندوه دنیوی و اخروی»، سایت ستاد اقامه نماز، تاریخ بازدید: ۸ بهمن ۱۴۰۳ش.
  • جوادی آملی، عبدالله، «نماز زیارت نامه خداست»، وب‌سایت بنیاد بین‌المللی علوم وحیانی اسرا، تاریخ درج مطلب: ۱۲ تیر ۱۴۰۱ش.
• حرعاملی، محمد بن حسن، وسایل الشیعة، قم، مؤسسه آل البیت (ع)، بی‌تا.
  • خامنه‌ای، سید علی، «بیانات در حرم مطهر رضوی»، وب‌سایت دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله خامنه‌ای، تاریخ درج مطلب: ۱ فروردین ۱۳۹۴ش.
  • دهبالایی، رضا، «نقش نماز در کاهش آسیب‌های اجتماعی»، وب‌سایت جوان‌آنلاین، تاریخ درج مطلب، ۱۶ بهمن ۱۳۹۹ش.
  • دهخدا، لغت‌نامه دهخدا، ذیل واژهٔ نماز، در سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: ۲۷ فروردین ۱۴۰۴ش.
  • ساجدی، ابوالفضل، «کارکردهای سیاسی نماز»، وب‌سایت قدس، تاریخ درج مطلب: ۱۱ اسفند ۱۳۹۴ش.
  • سعدی، مصلح‌الدین، گلستان، حکایت ۲۶ از باب دوم، در سایت گنجور، تاریخ بازدید: ۲۸ فروردین ۱۴۰۴ش.
  • سعیدیان جزی، «دستاوردهای نماز برای سلامت معنوی و توسعه اجتماعی»، در مجلهٔ پژوهش‌های اجتماعی اسلامی، شماره پیاپی ۱۱۳، تابستان ۱۳۹۶ش.
  • شریعتی، سید محمدمهدی و علی غفرانی، «نماز میت در شهرهای بزرگ ایران دورهٔ اسلامی تا حملهٔ مغول»، در دو فصلنامهٔ تحقیقات تاریخ اجتماعی، سال ۱۳، شماره ۲، پاییز و زمستان ۱۴۰۲ش.
  • صائب تبریزی، دیوان اشعار، در وب‌سایت گنجور، تاریخ بازدید: ۱۶ اردیبهشت ۱۴۰۴ش.
  • طباطبایی، سید محمدکاظم، العروة الوثقی، مؤسسه انتشارات اسلامی، قم، چاپ اول، ۱۴۱۹ق.
  • علامه مجلسی، محمد باقر، بحار الأنوار، دار الإحیاء التراث، چاپ سوم، ۱۴۰۳ق.
  • فاضل لنکرانی، محمد جواد، اسرار و آداب نماز، قم، مرکز فقهی ائمه اطهار (َع)، چاپ دوم، ۱۳۹۳ش.
  • قمی، شیخ عباس، سفینة البحار، اسوه، بی‌تا.
  • قیصری، خدابخش، «معنا، مفهوم و حقیقت نماز»، سایت قنوت، تاریخ درج مطلب: ۸ بهمن ۱۳۹۳ش.
  • «کدام کشور بیشترین مسجد را در جهان دارد؟»، سایت خبرگزاری ایکنا، تاریخ درج مطلب: ۱۷ مرداد ۱۴۰۲ش.
  • مجد، محمد، «نمازی به وقت حادثه‌ها»، وب‌سایت همشهری آنلاین، تاریخ درج مطلب: ۲۱ مهر ۱۳۹۴ش.
  • «مجموعه مستندهای نمازی با عنوان حریم یار۲ منتشر شد»، خبرگزاری مهر، تاریخ درج مطلب: ۴ تیر ۱۳۹۸ش.
  • مسعودی، عبدالهادی، «پژوهشی دربارهٔ نماز در امّت‌های پیشین»، سایت حدیث‌نت، تاریخ بازدید: ۷ بهمن ۱۴۰۳ش.
  • مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دار الکتب الاسلامیه، چاپ سی و دوم، ۱۳۷۴ش.
  • مولانا، مثنوی معنوی، در وب‌سایت گنجور، تاریخ بازدید: ۱۶ اردیبهشت ۱۴۰۴ش.
  • «نحوهٔ خواندن نماز شب، آثار و برکات آن و نماز شب از دیدگاه قرآن، احادیث و بزرگان»، وب‌سایت ستاد اقامه نماز، تاریخ بازدید: ۲۵ فروردین ۱۴۰۴ش.
  • «نجوای بندگی در سازمان سینمایی»، خبرگزاری تسنیم، تاریخ درج مطلب: ۱۸ اردیبهشت ۱۳۹۸ش.
  • «نگاهی موسیقایی به اذان‌های ماندگار ایران»، سایت ایرنا، تاریخ درج مطلب: ۲ مهر ۱۳۸۷ش.
  • «نماز در سینما»، وب‌سایت قنوت، تاریخ بازدید: ۲۰ فروردین ۱۴۰۴ش.
  • نیاززاده، «تأثیر نماز و عبادت بر سلامت روان و تاب‌آوری روانشناختی»، سایت دانشگاه حکیم سبزواری، تاریخ بازدید: ۱ اردیبهشت ۱۴۰۴ش.
  • ورّام بن أبی‌فراس، مجموعه ورام، ترجمه: محمدرضا عطایی، بنیاد پژوهش‌های اسلامی، مشهد، ۱۳۶۹ش.
  • «هنر در مساجد»، وب‌سایت قنوت، تاریخ بازدید: ۳۱ فروردین ۱۴۰۴ش.