پیش‌نویس:قندوز

قندوز؛ ولایتی در شمال‌شرق افغانستان و هم‌مرز با تاجیکستان.

قندوز، از ولایات شمال‌شرقی افغانستان است که این کشور را به تاجیکستان متصل می‌کند. قندوز در جنوب رودخانه آمودریا، از ولایات حاصل‌خیز افغانستان به‌شمار می‌رود. شهر قندوز، مرکز این ولایت نیز موقعیت راهبردی در فرهنگ و اقتصاد افغانستان دارد. این ولایت در قرن سوم میلادی، از مراکز فرهنگ بودایی بوده و بخش راهبردی از تخارستان بزرگ را تشکیل می‌داده است.

نام‌گذاری

قندوز معرب کندوز است که معنای کهن‌دژ یا قلعۀ قدیم و کهن (زبان فارسی) و روز (زبان ازبکی) را می‌رساند. امروزه، علاوه بر ولایت قندوز، روستاهایی به‌همین نام در استان سیستان و بلوچستان و نیز در استان اصفهانِ ایران وجود دارند.

تاریخچه

قندوز از ولایات باستانی افغانستان است. قندوز در زمان اسکندر مقدونی، اپاسکا نامیده می‌شد که به «ولوالیچ» تغییر یافت و از دورۀ تیموری به کُهندِژ و کم‌کم به قندوز تغییر یافت.

قندوز در گذشته‌های دور بخشی از سرزمین کهن بلخ و در دوره‌ای نیز پایتخت تخارستان بوده و در زمان یفتلی‌ها نقطۀ اتصال جنوب به شمال هندوکش بوده است. شهر قندوز در دوران سلجوقی به مرکز مهم اداری و محل ضرب سکه تبدیل شد. اکنون قندوز یکی از ولایات کلیدی افغانستان در شمال‌شرق این کشور است که به سرزمین قطغن شهرت دارد. شهر قندوز در دو دهۀ 80 و 90 شمسی شاهد جنگ‌های فراوان بوده و مرکز قندوز در ۲۰ سال حکومت جمهوری اسلامی دست‌کم سه مرتبه به‌دست طالبان سقوط کرد.

موقعیت جغرافیایی

ولایت قندوز با مساحت 8081 کیلومتر مربع، 1.2درصد از خاک افغانستان را در بر گرفته است.

این ولایت در شمال‌شرق افغانستان و در نقطۀ راهبردی اتصال شمال به جنوب (کابل- تاجیکستان) و شرق به غرب (مزار شریف به تالقان و بدخشان) واقع شده است.

قندوز از شمال با دریای آمو و کشور تاجیکستان، از جانب شرق با ولایت تخار، از جنوب با ولایت بغلان، از غرب با ولایت بلخ و از جنوب‌غرب با ولایت سمنگان هم‌مرز است.

آب و هوا

ولایت قندوز در بهار آب‌وهوای خوبی دارد، ولی زمستان آن سرد و خشک و تابستان آن نیز بسیار گرم است.

جمعیت‌شناسی

بر اساس برآورد ادارۀ احصائیۀ مرکزی افغانستان در سالنامۀ 1399ش، نفوس ولایت قندوز 1,136,677 نفر بوده که 575,007 نفر از آنها مرد و 560,670 تن از آنها را زنان تشکیل می‌دهند. علاوه بر آن، 303,255 نفر از ساکنان این ولایت شهرنشین و 833,422 تن از آنها ده‌نشین هستند. اقوام مختلف پشتون، تاجیک، هزاره، ازبیک، بلوچ، ایماق، ترکمن، هندو و سیک در این ولایت زندگی می‌کنند که این تنوع قومی باعث شده تا این ولایت به «افغانستان کوچک» مشهور شود. عرب‌های قندوز نیز به زبان‌های فارسی و پشتو صحبت می‌کنند؛ اما همچنان خود را متعلق به اعراب عربستان می‌دانند.

در حدود 94 درصد از ساکنان ولایت قندوز سنی و 6 درصد آنها شیعه هستند. در مرکز و ولسوالی‌های امام‌صاحب، علی‌آباد و خان‌آباد، شیعیان درصد قابل توجهی را تشکیل می‌دهند.

اقتصاد

ولایت قندوز دارای زمین‌های حاصل‌خیز، دو دریای (رودخانه) بزرگ و یک بندر بین‌المللی به‌نام «شیرخان بندر» است. قندوز از مهم‌ترین ولایات زراعتی در افغانستان است که با تولید زیاد گندم و برنج، به کندوی (انبار) افغانستان شهرت یافته است. در حدود 70 درصد از مردم این ولایت به کشاورزی مشغول هستند.

در ولایت قندوز بیش از 282 هزار هکتار زمین قابل کشت وجود دارد که پسته، بادام و خربزه (خربزه مشهور عسقلانی) از محصولات کشاورزی آن هستند و بیشتر به سایر نقاط افغانستان صادر می‌شوند. پنبه نیز از مهم‌ترین محصولات زراعتی- صنعتی ولایت قندوز است.

قندوز، همچنین، دارای معادن متعددی است که مهم‌ترین آنها معدن سلستین در ساحۀ کارتوو و کلسیت در چهاردره هستند.

سپین‌رز یکی از شرکت‌های بزرگ دولتی در زمینۀ تولید روغن نباتی از دانه‌های روغنی در ولایت قندوز موقعیت دارد.

فرهنگ و هنر

در ولایت قندوز 68 رسانۀ رادیویی (18 رادیوی دولتی و 50 رادیوی خصوصی) و 18 کانال تلویزیونی مشغول اطلاع‌رسانی هستند. 3 نشریه (1 دوهفته نامه، 1 ماهنامه و 1 گاهنامه) و 17 نشریۀ دوره‌ای (2 روزنامه، 8 هفته‌نامه، 2 ماهنامه و 5 سه‌ماهنامه) نیز در این ولایت فعالیت دارند.

مراسم ازدواج در میان ساکنان قندوز همانند سایر ولایات برگزار می‌شود؛ آداب‌ورسومی مثل طویانه، قلین، عیدانه و برات در میان قندوزیان نیز رواج دارد. هزینه‌های عروسی در میان باشندگان ولایت قندوز زیاد است که تمام آنها از سوی داماد پرداخت می‌شود. در این اواخر برگزاری مراسم عروسی دسته‌جمعی در این ولایت رواج یافته که هزینه‌های آن از قِبل زکات و کمک خیرین تأمین می‌شود.

مردم قندوز مانند سایر افغان‌ها جشن نوروز را با سمنک‌پزی (سمنو) در شب و روز نوروز، خیساندن میوه در آب و خوردن آن، رفتن به میلۀ سبزه‌کوبی و تهیۀ هفت‌سین و هفت‌میوه تجلیل می‌کنند. بزکشی یکی از سرگرمی‌های ورزشی مردم ولایت قندوز است که در نوروز نیز مسابقات آن برپا می‌شود. کاغذپرانی (بادبادک) و کشتی‌گیری در عید نوروز نیز در میان جوانان این ولایت محبوبیت دارد.

مشاهیر

ظهیرالدین ابوالفتح عبدالرشید ولوالجی (فقیه حنفی) و ابوعبدالله محمد بن صالح ولوالجی (شاعر دورۀ سامانی) از مشاهیر قندوز به‌شمار می‌روند.

آموزش و تحصیلات عالی

در ولایت قندوز بیش از 338,651 دانش‌آموز با تفکیک جنسیتی 207,707 پسر و 130,944 دختر تحت تعلیم 6,327 معلم (4,273 معلم مرد و 2,054 معلم زن) مشغول تحصیل هستند. تعداد مدارس ابتدائیه (متوسطۀ اول) در این ولایت 184 باب، مدارس متوسطه (متوسطۀ دوم) 139 باب و 149 باب مدرسۀ تعلیمات ثانوی (دبیرستان) است. علاوه بر آن، 21 باب مکتب خصوصی نیز با 329 معلم و 8,363 دانش‌آموز در ولایت قندوز فعالیت دارند.

موسسۀ تربیۀ معلم قندوز نیز با 618 دانشجو و 53 استاد مشغول ارائۀ خدمات علمی است. در این ولایت یک دانشگاه دولتی دارای 8 دانشکده مشغول فعالیت است. تعداد محصلین دانشگاه دولتی قندوز در سال 1399ش 5,248 نفر بوده که از جمله 3,829 تن آنها پسر و 1,419 نفر از آنها را دختران تشکیل می‌دادند.

در مجموع، نرخ سواد در این ولایت 22 درصد است. در ولایت قندوز 7 موسسۀ تحصیلات عالی خصوصی نیز مشغول فعالیت هستند که بیش از 7,000 دانشجو در آنها مشغول تحصیل در رشته‌های مختلف هستند.

تقسیمات کشوری

ولایت قندوز دارای 9 ولسوالی (6 ولسوالی دائمی و 3 ولسوالی موقت) به‌نام‌های امام‌صاحب، خان‌آباد، چهار دره، علی‌آباد، قلعۀ ذال، دشت اَرچی و قندوز است.

گردشگری

آبدات (بناهای) تاریخی زیادی مانند بالاحصار خرد وکلان، کله مناره، تپه چهل دختران، مسجدساقی بای، زیارت خواجه مشهد، روضه مبارک امام‌صاحب، قلعه مهرنگار امام‌صاحب، تپه متصل دوره قندوز، تپه جرگزر، گل‌تپه، زیارت حضرت سلطان‌بابا، تپه ژوبین در ولسوالی علی‌آباد، تپه مرچ، مگس‌تپه، کهنه قلعه خان‌آباد و قلعۀ ذال از جمله مقاصد گردشگری در این ولایت هستند. زیارتگاهی در ولسوالی امام‌‌صاحب منسوب به رأس یحیی بن زید بن علی بن حسین است که بعد از زیارت سخی در مزارشریف، بزرگ‌ترین زیارتگاه در شمال افغانستان و از مقاصد گردشگری ولایت قندوز محسوب می‌شود. دشت آبدان در ولسوالی امام‌صاحب در ساحل جنوبی دریای آمو قرار گرفته و مقصد گردشگران زیادی از سراسر افغانستان است.

امکانات رفاهی

ولایت قندوز دارای یک میدان هوایی (فرودگاه) به‌نام همین ولایت است. در این ولایت 5 بند (سد) آبی برای تولید برق و تنظیم آب به‌نام‌های بند برق خان‌آباد، بند برق نهر نقی، بند ایرگنک، بند شاهروان ارچی و بند آب ملا کریم احداث شده‌اند. 18 درصد از مردم ولایت قندوز به برق دسترسی دارند. این ولایت دارای یک شفاخانۀ 250 بستری (تخت) در سطح زون، یک شفاخانۀ 50 بستری در ولسوالی امام‌صاحب، 15 کلینیک و 299 مرکز صحی در نقاط روستایی است. در این ولایت 11 پُسته‌خانه (ادارۀ پست) نیز وجود دارد. در ولایت قندوز در مجموع 10874 تلفن (9354 بی‌سیم و 1520 سیم‌دار) برای ایجاد ارتباط فعال هستند.

امام صاحب؛ منطقه‌ای تاریخی در شمال افغانستان.

امام صاحب، یکی از ولسوالی‌های (شهرستان‌های) تاریخی در ولایت (استان) کندوز در شمال افغانستان است. مردم این منطقه دارای سبک زندگی خاص خود هستند. جمعیت این ولسوالی از اقوام و مذاهب مختلف افغانستان تشکیل شده و دارای زندگی مسالمت‌آمیز هستند.

نام‌گذاری

امام‌صاحب تا دورۀ سلطان حسین ‌میرزا، شاه تیموری هرات (849 - 885ش) به «ارهنگ» مشهور بوده است. بعد از تعمیر روضۀ حضرت امام‌ صاحب توسط سلطان تیموری و پخش شایعۀ تعلق آن روضه، به سر حسین بن علی (نواده دختری پیامبر اسلام)، آن محل به ارهنگ حسین شهرت یافت. سپس به‌مرور زمان به حضرت امام و امام‌صاحب معروف شد. نام ولسوالی امروزی امام‌صاحب در کندوز، برگرفته از روضه‌ای است که در آن منطقه به همین نام شهرت دارد.

تاریخچه

نام و سابقۀ امام‌صاحب در منابع تاریخی به‌صورت‌هاى «آرْهَن»، «اَرهَنگ‌«، «اَهرَنگ» و «آرهَنگ» آمده است. این منطقه در تاریخ، سابقه‌ای طولانی دارد. این شهر در سال 330 قبل از میلاد توسط اسکندر بنا شده و شخصیت‌های رومی در آن نفوذ داشته‌اند. به‌خصوص که نام یکی از نزدیکان قیصر روم و نام یکی از نزدیکان گُشتاسپ بلخی (پادشاه زرتشتی بلخ) را «اَهرَن» ثبت کرده‌اند که بی‌ارتباط با نام سابق ولسوالی امام‌صاحب نیست.

نام امام‌صاحب اولین‌بار در زمان سلطان حسین میرزا (شاه تیموری هرات) در این محل مورد استفاده قرار گرفت. این شهر در سدۀ یازدهم هجری به امام‌صاحب شهرت داشت. امام‌صاحب در آن زمان بسیار آباد بود. مساجد و خانقاه بسیار داشت. در مدارس آنجا عدۀ زیادی به تحصیل مشغول بودند.

در دوران سلطنت احمدشاه ابدالى (1722-1773م) و جانشینان او، امراى محلى و مستقل ازبك اداره این منطقه را در دست داشتند. در نیمه اول قرن نوزدهم میلادی، امام‌صاحب از شهرهاى تجارىِ قطغن و بدخشان محسوب می‌شد. در سال 1264ش این شهر از نظر وسعت با شهر قندوز (مرکز ولایت) برابرى می‌كرد. در جنگ‌هاى نیمۀ دوم همین سده، كه به تسلط كامل دولت افغانستان بر قسمت‌هاى جنوبىِ آمودریا انجامید، از رونق و جمعیت امام‌صاحب كاسته شد، به‌طورى كه در سال 1300ش در این شهر تنها 200 خانه وجود داشت و جمعیت شهر و 34 روستاى اطراف آن، در مجموع حدود پانزده هزار نفر بود. در اواخر قرن نوزدهم میلادی این مناطق به‌دست دولت مرکزی افغانستان افتاد.

جمعیت‌شناسی

در بین ولسوالی‌های کندوز، ولسوالی امام‌صاحب بیشترین جمعیت را دارد. بر اساس آمار اداره احصائیه و ریاست اداری ولایت کندوز، ولسوالی امام‌صاحب با 470000 نفر جمعیت، پرجمعیت‌ترین ولسوالی کندوز است. ساكنان این ناحیه ازبك، تاجیک، هزاره، ترکمن و پشتون‌ هستند و به فارسى درى، ازبكى، ترکمنی و پشتو سخن می‌گویند.

موقعیت جغرافیایی

امام‌صاحب در مسیر جاده کندوز به شیرخان بندر، از شمال با کشور تاجیکستان، از غرب با السوالی قلعه‌زال، از شرق با ولسوالی خواجه‌غار و از جنوب با شهر کندوز ارتباط دارد. فاصلۀ امام‌صاحب با شهر کندوز 71 کیلومتر و با کابل 585 کیلومتر است. ارتفاع امام‌صاحب از سطح دریا از 350 متر تا 750 در نوسان است. امام‌صاحب دارای 1545 کیلومتر مربع مساحت و 124 روستا است.

اقتصاد

مالداری و زراعت: اقتصاد در امام‌صاحب برپایۀ زراعت و مالداری است اما تجارت نیز در زندگی مردم نقش داردیکی از امکانات با ارزش و حیاتی امام‌صاحب، بندر تجاری «شیرخان بندر» است. شیرخان بندر توسط «پل پنج» بر روی رودخانۀ «آمو دریا»، ارتباط افغانستان و تاجیکستان را برقرار می‌کند و بر اهميت اقتصادى کندوز مي‌افزاید. از افغانستان؛ میوۀ تازه، سِمِنت (سیمان)، قالین و سایر صنایع دستی به تاجیکستان صادر می‌شود و از آن طرف مواد نفتى، ساختمانی، صنایع دستی و مواد خوراکی وارد می‌شود. شاهراه شیرخان بندر- بغلان نیز شاهراه امنی است که نقشی اثرگذار در تقویت تجارت و افزایش عواید ملی افغانستان دارد.

امام‌صاحب به علت داشتن آب و هوای مناسب يک منطقۀ زراعتى است. بيشتر مردم آن، به زراعت و مالدارى اشتغال دارند. پسته، بادام و خربوزه به‌خصوص خربوزۀ عسقلانى (مشهور به قندک) امام‌صاحب شهرت دارند که به کابل و ساير ولايات و خارج از کشور نيز صادر مي‌شود. بیشتر زمین‌ها آبی و بخش کمی به شکل للمى (دیم) کشت مي‌شود. ٨٨ درصد اين منطقه را اراضى هموار و ١٢ درصد را کوهستانی و نیمه‌کوهستانی تشکیل داده است. زراعت این منطقه بیشتر پنبه، کنجد، گندم، جو، جواری (ذرت)، ارزن، ماش، نخود و برنج (شالى) است. گندم و برنج امام‌صاحب شهرت دارد و علاوه بر مصارف داخلی به دیگر ولایات نیز صادر می‌شود. کنجد و پنبه محصول درجه 1 امام‌صاحب هستند. سایر غلات، حبوبات، میوه‌ها و سبزى‌ها نیز در این ولسوالی کشت مي‌شود. برخی از اقلام کشاورزی امام‌صاحب چون پنبه در حجم زیاد صادر می‌شود. در این مناطق سبزیجات زیادی به عمل می‌آید.

در منطقۀ امام‌صاحب به‌دلیل وجود جنگل‌های طبیعی، میوه‌های زیادی به‌دست می‌آید. انگور، سیب، ناک، بهی، زردالو، شفتالو و آلبالو برخی از میوه‌جات باغ‌های امام‌صاحب است.

صنایع و تجارت: قالی امام‌صاحب مشهور است. از صنایع‌ دستى نیز در گذشته، نمدمالى، بافتِ الچه (نوعى پارچه راه‌راه، مانند جاجیم)، كرباس، گلیم و ساخت جُل (پالان) رواج داشت؛ اما امروزه، برخی از صنايع دستى، جایگاه خود را از دست داده و برخی دیگر با تشویق برخی نهادهای اجتماعی، تولید می‌شود.

در امام‌صاحب مسگرى، زرگرى، پشمينه‌بافى و خامک‌دوزى، از صنايعى است که تعدادی از مردم در آن اشتغال دارند. گليم، دستکش، ژاکت، ليف، دستمال، چادر، لباس، شال سر، کلاه، پيراهن‌هاى مردانه و زنانه كه توسط زنان بافته مي‌شود، نه تنها در خانواده‌ها مورد استفاده قرار مي‌گيرد، بلکه به خارج از ولايت و حتى خارج از كشور نيز صادر مي‌شود. پوستين‌دوزى نيز يکى از صنايع مشهور منطقه است که از پوست حيواناتی که داراى پشم ثابت باشند دوخته مي‌شود. صنعت مسگرى در سال‌های اخیر گرچه به‌دلیل عدم توجه دولت، با ركود مواجه شده است اما مسگران اين منطقه نيز وسايل نجارى و ابزارآلات ديگر مانند بيل، کلنگ، تيشه، رنده، مارتول، جبل، ديگ، کاسه، آفتابه و لگن مي‌سازند. تاسیس مجتمع صنعتی پنبه پاک‌کنی و کارخانه روغن‌کشی که در زمان سردار محمدداوود (1352-1357ش) ساخته شد، منجر به توسعۀ کشاورزی شد. اين کارخانه، بعد از تنش‌ها و جنگ‌هاي سال 1370ش با ركود مواجه شد و درحال حاضر در آن حدود ٣٠٠ كارگر مشغول کارند و تنها روغن، كنجاره، پوستک و صابون توليد مي‌کند و پنبه را بسته‌بندی کرده و اين توليدات، به داخل و خارج از كشور صادر مي‌شود.

مراکز دینی و فرهنگی

مهم‌ترین مرکز دینی امام‌صاحب، روضه حضرت امام صاحب و مسجد آن است که سابقۀ طولانی در منطقه دارد. جَهَندَه حضرت امام‌ صاحب، همه ساله در روز دهم نوروز با شرکت هزاران نفر از نقاط مختلف کشور، فرهنگيان و مقامات دولتى با شور و هلهله برافراشته مي‌شود. امام‌صاحب دارای برخی از امکانات فرهنگی است که از جملۀ آنها به کتابخانۀ دولتی امام‌صاحب می‌توان اشاره کرد.

امام‌صاحب رسانۀ مستقل چاپی ندارد. در امام‌صاحب یک رادیو وجود دارد که به «جیحون» مشهور است و در سال 1383ش تاسیس شده است. جیحون در حال حاضر 15 کارمند دارد.

معارف و آموزش

در ولایت کندوز بيش از ٣١٠ هزار شاگرد به شمول ١١٨ هزار دختر، توسط ٦٤٠٠ معلم در ٤٧٠ مکتب مشغول به تحصیل‌اند که بخشی از آنان از ولسوالی امام‌صاحب هستند. در این ولسوالی یک تربیت معلم نیز وجود دارد که تعداد 560 تن محصل در آن مشغول تحصیل‌اند. 250 تن از محصلین آن مرکز را زنان تشکیل می‌دهند که در لیسه‌های نسوان مشغول تدریس هستند.

گردشگری

زیارت امام‌صاحب از آثار دیدنی این ولسوالی است. بر اساس کتیبه موجود، این بنای تاریخی متعلق به سر حسین بن علی (نواده پیامبر اسلام) است که در قرن ششم هجری به این محل منتقل و دفن شده است. در امام‌صاحب چندین منطقۀ تاریخی به ثبت رسیده است که از جمله به روضۀ امام‌صاحب، قلعه مهرنگار، بالاحصار، کهنه قلعه و ساحۀ رباط می‌توان اشاره کرد. بالاحصار در پانصد متری مرکز ولسوالى واقع است که بیانگر دورۀ اسکندر و یا باختری است. ساحۀ رباط نیز در نیم کیلومتری بالاحصار امام‌صاحب قرار دارد و حدود پنج جریب زمین مساحت دارد. در اطراف ساحۀ رباط منازل مسکونی ساخته شده است.

در امام‌صاحب یک معبد بودایی در سال 1315ش کشف شد و چندین مجسمۀ کوچک و بزرگ مربوط به قبل از اسلام از آن به دست آمد. این آثار نشان می‌دهد که ولایت کندوز و به‌خصوص امام‌صاحب از مراکز مهم بودایی‌ها بوده است.

«دشت آبدان»، واقع در ولسوالی «امام‌صاحب» یکی از زیباترین و بکرترین دشت‌های ولایت کندوز و افغانستان است که مناظر زیبای آن در بهار هزاران تن را از مناطق مختلف افغانستان به سوی خود می‌کشاند. این دشت در ساحل جنوبی رودخانه آمو واقع شده و دارای مراتع بسیار خوبی برای چرای دام‌های کوچ‌نشینان است. امام‌صاحب به‌جز دشت آبدان، دارای مناظر زیبا و دیدنی است. باغ‌ها، آبدات تاریخی، دشت‌ها، سبزه‌زاران، رودها، چشمه‌ها و رودخانۀ آمو، منظره خوبی برای گردشگران است.

زیرساخت

از حدود سال 1330ش در مرکز این ولسوالی مکاتب ابتدایی و حمام‌های مدرن ساخته شده است. از حدود 1350ش با تأسیس کارخانۀ پنبه‌ پاك‌كنى، كارخانۀ روغن‌كشى و توسعه كشاورزى مرتبط با این صنایع بر رونق شهر افزوده شد، به‌طورى كه در 1352ش جمعیت شهر به 90000 نفر و تعداد مغازه‌هاى بازار به 660 باب رسید. امام‌صاحب از امکانات اداری برخوردار است و بسیاری از وزارت‌خانه‌ها و ادارات دولتی در این منطقه، نمایندگی دارند. بازار امام‌صاحب از مهم‌ترین بازارهای شمال کشور است. آب و برق، سرک‌های (جاده) مواصلاتی، مکاتب، تربیت معلم، شفاخانه، چند مرکز صحی جامع، 3 مرکز صحی اساسی و ٤ مرکز سیار بهداشتی در امام‌صاحب خدمات بهداشتی عرضه می‌کنند. 30 پوستۀ صحی در سطح روستاها و قصبات ولسوالی وجود دارد. تعدادی داكتر، کارمند صحی و پرسونل خدماتی، رسماً در چارچوب صحت عامۀ اين ولسوالی كار مى‌كنند. با این وجود، کمیت و کیفیت امکانات، کافی و مناسب نیست.

منابع

• «آشنایی با ولایت زیبای قندوز در شمال افغانستان»، وب‌سایت آی‌فیلم2، تاریخ درج مطلب: 30 بهمن 1398ش.
• «بیست‌وسه زوج جوان با هزینۀ تاجران ملی در قندوز به خانۀ بخت رفتند»، خبرگزاری جمهور، تاریخ درج مطلب: 1 آبان 1391ش.
• «جشن عروسی دسته‌جمعی در ولایت قندوز»، شبکۀ اطلاع‌رسانی افغانستان، تاریخ درج مطلب: 1 آبان 1391ش.
• «جغرافیای تشیع در افغانستان»، وب‌سایت مجمع جهانی شیعه‌شناسی، تاریخ درج مطلب: 5 آذر 1397ش.
• «جغرافیای شیعه در افغانستان»، حوزه نت: پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ درج مطلب: 20 اردیبهشت 1389ش.
• «دشت سرسبز آبدان در قندوز»، وب‌سایت تبیان، تاریخ درج مطلب: 25 مرداد 1395ش.
• «سالنامۀ احصائیوی سال 1399»، ادارۀ ملی احصائیه و معلومات افغانستان، شمارۀ 42، نسخۀ اول، فروردین 1400ش.
• «شهروندان کندوز: نوروز را دوست می‌داریم»، وب‌سایت روزنامۀ 8 صبح، تاریخ درج مطلب: 29 اسفند 1389ش.
• «طویانه‌های میلیونی؛ سنت ناپسند و هزینه‌های کمرشکن»، وب‌سایت روزنامۀ 8 صبح، تاریخ درج مطلب: 17 مهرماه 1401ش.
• «ظواهر معدنی ولایت قندوز»، وب‌سایت وزارت معادن و پترولیم افغانستان، تاریخ بازدید: 25 اسفند 1401ش.
• «فعالیت اساسی شرکت دولتی سپین رز کندوز از سر گرفته می¬شود»، وب‌سایت روزنامۀ 8 صبح، تاریخ درج مطلب: 21 اسفند 1398ش.
• «قندوز»، وب‌سایت تابناک، تاریخ درج مطلب: 25 اسفند 1401ش.
• «لایق ادارۀ قندوز چه کسی است؟»، شبکۀ اطلاع‌رسانی افغانستان، تاریخ درج مطلب: 18 بهمن 1393ش.
• «معرفی کندوز»، خبرگزاری پژواک، تاریخ بازدید: 25 اسفند 1401ش.
• «معرفی کندوز»، وب‌سایت تفکر، تاریخ درج مطلب: 27 آبان 1397ش.
• «نگاهی به آداب و رسوم عید نوروز در افغانستان»، خبرگزاری میزان، تاریخ درج مطلب: 1 فروردین 1401ش.
• «واژۀ کندوز»، دیکشنری آبادیس، تاریخ بازدید: 25 اسفند 1401ش.
• «ولایت قندوز در شمال‌شرق افغانستان را بیشتر بشناسیم»، باشگاه خبرنگاران جوان، تاریخ درج مطلب: 2 فروردین 1401ش.
• «ولایت قندوز»، شبکۀ اطلاع‌رسانی افغانستان، تاریخ بازدید: 25 اسفند 1401ش.
• «ولایت قندوز»، وب‌سایت قاموس کبیر افغانستان، تاریخ بازدید: 25 اسفند 1401ش.
• «ولایت کندوز- نفوس و ولسوالی‌های آن»، خبرگزاری شاهد، تاریخ درج مطلب: 9 خرداد 1400ش.
• «ولایت کندز با یک میلیون نفوس فقط یک کتاب‌فروشی دارد»، وب‌سایت تلویزیون آمو، تاریخ درج مطلب: 17 اسفند 1401ش.